Van landbouw naar natuur: op zoek naar kansen!

Transcriptie

1 Lustrumsymposium B-WARE 19 maart 2013 Landbouwgrond Van landbouw naar natuur: op zoek naar kansen! Uitmijnen Afgraven Mark van Mullekom, Fons Smolders, Esther Lucassen, Roland Bobbink, Maaike Weijters, Hilde Tomassen, Leon Lamers & Jan Roelofs Natuurontwikkeling

2 Ecologische Hoofdstructuur Per 1 januari 2012 is ha ingericht. Nog ha inrichten genoeg te doen! Waarvan ha te verwerven Er wordt meer tijd voor genomen (>2018) Bron: Natuurmeting op Kaart

3 Nutriënten in landbouwgronden NO3-extr. (µmol l -1 bodem) a 1000 Landbouw in gebruik 800 Landbouw uit gebruik 600 Referentie Diepteklasse (cm onder maaiveld) P-extr. (µmol l -1 bodem) 4000 b Diepteklasse (cm onder maaiveld) Nitraat is mobiel en raak je op termijn kwijt P is immobiel en raak je niet kwijt: ophoping! N-depositie is nog steeds erg hoog Sturen op P-limitatie biedt de beste perspectieven

4 Vernatting voormalige landbouwgronden Verzuring Vernatting P-mobilisatie

5 Vernatting voormalige landbouwgronden!!! (BLAUW)ALGEN OF KROOS!!! Vernatting P-mobilisatie!

6 B-WARE: Olsen-P en totaal-p als basis Totaal-P: wat kan potentieel vrijkomen Olsen-P: Extraheert voor planten beschikbare P-fractie > µmol/l: toename Pitrusbedekking (kiemproeven + veld) Internationaal meest toegepast Correleert met soortenrijkdom in graslanden (Gilbert et al., 2009: Biological Conservation) Bedekking pitrus + gestreepte witbol (%) R 2 = Olsen-P (µmol/liter verse bodem)

7 Van landbouw naar natuur: maar hoe??? Voedselrijke landbouwgrond? Afgraven Soortenrijke voedselarme natuur

8 Leuke plannen achter de tekentafel

9 Natuurontwikkeling...op goed geluk: Olsen-P (µmol L -1 ) Wisselse Veen, cm afgegraven!!! Diepte P-front komt niet altijd overeen met bouwvoor!!! Staverden: 20 cm afgegraven cm afgegraven 25 cm afgegraven Diepte (cm) Diepte (cm) Olsen-P (µmol L -1 )

10 Natuurontwikkeling...op goed geluk: Ven 1 (geen vooronderzoek). Toplaag verwijderd (20cm): eutroof. Nog 10 cm rijk! Olsen-P (µmol kg -1 DW) 1400 After soil removal 1200 Glyceria maxima Juncus effusus 200 B After soil removal Ven 2 (vooronderzoek). P-rijke laag verwijderd (40cm): oligotroof-mesotroof ven Olsen-P (µmol kg -1 DW) before soil removal

11 Meten = weten: Zuidlaardermeergebied Onderzoek naar de kansen voor veenontwikkeling 20 cm afgraven

12 Van landbouw naar natuur??? Voedselrijke landbouwgrond Uitmijnen? Afgraven Soortenrijke voedselarme natuur METHODIEK B-WARE

13 Onderzoeksvragen 1. Welke gebiedsdelen zijn geschikt om middels maaien en afvoeren of uitmijnen te verschralen? Wat is de verschralingsduur? 2. Welke gebiedsdelen zijn tot op grote diepte fosfaatverzadigd en dus niet geschikt voor de ontwikkeling van schrale natuur? 3. Welke gebiedsdelen komen in aanmerking voor ontgronding en wat is de geadviseerde ontgrondingsdiepte? 4. Welke natuurdoeltypen kunnen (na herinrichting) tot ontwikkeling komen? 5. Vormt de freatische grondwaterkwaliteit en/of oppervlaktewater-kwaliteit een kans of een bedreiging voor de beoogde ontwikkeling? 6. Welke aanvullende inrichtings- en beheersmaatregelen zijn noodzakelijk en/of gewenst (hydrologie, bekalking, introductie van maaisel, etc.)?

14 Van landbouw naar natuur??? Voedselrijke landbouwgrond Uitmijnen LESA/plan Bemonstering Analyse Advies Afgraven Soortenrijke voedselarme natuur METHODIEK B-WARE

15 Globale onderzoeksopzet A. LESA (DLG Oost) gebiedsinfo: gericht boren en meten (efficient, effectief en kostenbesparend) B. Algemeen bemonsteringsplan (variatie in ruimte en diepte in kaart brengen: basis voor inrichtingsplan) Optimaal 4-5 per hectare. In praktijk: ± 1 per hectare, minimaal 1 per perceel Circa 4 dieptes per locatie: bijv. boven- en onderkant bouwvoor + 2x10 cm onder bouwvoor

17 Bemonstering NEN5104 Jan Vermeer - VWB

19 Verschillende analyses: keuze? BASIS OPTIE 1 OPTIE 2 Olsen-extractie Destructie Bodemextractie water/zout Uitmijnpakket Watermonsters 48 P-beschikbaarheid voor planten in relatie tot streefconcentratie Algemene bodemchemie: natuurpotenties Verschralingsduur, ontgrondingsdiepte Risico op interne eutrofiëring Indicatief voor de mate van buffering (Ca-tot) Mate van buffering (Al/Ca, BV, Ca-NaCl, ph-nacl) Beschikbaar stikstof Hoe te werk te gaan in de praktijk K- en N-bemestingsadvies Grond- en/of oppervlaktewaterkwaliteit Kans of bedreiging voor natuurontwikkeling

20 Buffering: basenverzadiging Basenverzadiging (%) total-ca (mmol L -1 ) Totaal calcium-gehalten en ph zijn indicatief voor de buffercapaciteit. De buffercapaciteit van de bodem heeft een belangrijk effect op de te ontwikkelden vegetatietypen.

21 Wat bepaalt P-beschikbaarheid (Olsen-P)? Olsen-P (µmol L -1 ) totaal-fosfor (mmol/l) Voorbeeld: Stelkampsveld heide blauwgrasland open water Open water zuur Grasland Bosrand Olsen-P (µmol L -1 ) IJzer- en calciumconcentraties van de bodem hebben een invloed op de P-beschikbaarheid heide blauwgrasland open water Open water zuur Grasland Bosrand (totaal-calcium+ijzer)/totaal-fosfor (mol/mol -1 )

23 Streefconcentraties / referenties Olsen-P (µmol L -1 ) Totaal-P (mmol L -1 ) ph-h 2 O Hoogveenslenken- en bulten ,5-2,5 5 3,5-5 as. Gewone dophei * 0,5-2,5 6 3,5-5 as. Moeraswolfsklauw+snavelbies * as. Klokjesgentiaan+borstelgras en subass. Orchideenrijke dopheivegetatie ,5-6 Droog Heischraal grasland ,5 as. Struikhei + Stekelbrem * 0,5-2,5 6 3,5-5 Buntgrasorde , ,5-5,5 Dwerghaververbond ,5-6 Dwergbiezenverbond/Verbond Waternavel+Stijve moerasweegbree ,5-6 Blauwgrasland ** 5-6,5 Verbond van Scherpe zegge/dotterbloemverbond ** 5-7 Kamgrasweide *** 5-7 Verbond van Zwarte zegge ,5-6,5 Knopbiesverbond ,5-8 Bossen op voedselarme grond Eiken/Beukenbossen op voedselrijke grond **** 5-15**** 20 5,5-7 Elzenbroekbossen **** **** 50***** 5-6,5 * = totaal-p belangrijker dan Olsen P ** = alleen als er veel ijzer in de bodem zit (>200 mmol/l bodem) *** = op klei **** = waarden slaan niet op humus/strooisellaag, daarnaast moet de uitgangssituatie voedselarmer zijn ***** = alleen als er veel ijzer in de bodem zit (vanaf 130 mmol/l bodem 50 mmol P/l bodem mogelijk, waarden tot 100 mmol P/l bodem mogelijk bij 500 mmol Fe/l bodem)

24 Verschraling: P-overschot reduceren 1. Maaien & afvoeren 2. Uitmijnen 3. Ontgronden

25 1. Maaien en afvoeren Gem. P-afvoer: 10 kg/ha/jaar Geen ontgronding nodig Tegengaan verruiging Afvoer maaisel Duurt lang Lastig in natte terreinen

26 2. Uitmijnen: Louis Bolk Instituut Versnelde P-afvoer door overige nutriënten optimaal te houden: N en/of K bijmesten 4x zo snel als maaien en afvoeren: 40 kg P/ha/jr Uitmijnen: gras-klaver mengsel (K-bemestingsadvies) klaver fixeert N uit lucht: N-bron Witte klaver bestaand grasland (N+K-bemestingsadvies) voldoende productieve soorten aanwezig

27 Verschalen: let op! 30cm Verschralen/uitmijnen kan een aantrekkelijk alternatief zijn, echter: Kost tijd de mens is ongeduldig vereist lange termijn denken. Vernatting tussentijds niet mogelijk i.v.m P-mobilisatie en beheer/machines Diepere ondergrond wordt niet verschaald (> 30 cm). verschraald verschraald verschraald P-rijk P-rijk P-arm P-arm P-arm kwelsituatie inzijging

28 3. Ontgronden Rijke toplaag verwijderen Snel verschraling realiseren Kostenbesparing t.a.v. beheer Afvoeren grond is kostbaar (of is er een afzetmarkt?) Maaiveld dichter bij grondwater

29 Voorbeeld dataset zandbodems Fosfaat Algemeen Verschraling Diepte Bodemtype OS% Ols-P P-t Al-t Ca-t Fe-t Ols-P str P-overs. M&A UM 0-25 zand, bv 8, , , zand, intact 2, , , zand, intact 1, , , zand, intact 0, , , Diepte Bodemtype OS% Ols-P P-t Al-t Ca-t Fe-t Ols-P str P-overs. M&A UM 0-25 zand, bv 2, , zand, verst 1, , zand 0, , zand 0, ,

30 Aanvullend 1. Hydrologie optimaliseren Herstel bodemchemische omstandigheden is niet altijd voldoende! hydrologie optimaliseren bij ontwikkeling natte natuur grondwaterinvloed in maaiveld Kan problematisch zijn in landbouwkundige omgeving ontgronding: maaiveld naar grondwater Kwaliteit grondwater: - IJzerrijk grondwater: P-binding - Buffering herstellen/handhaven - Sulfaatrijk? Voorzichtig met permanente vernatting Permanent natte situaties voorkomen P-nalevering! Remedie: wisselende waterpeilen = voldoende dynamiek Witte klaver

31 Aanvullend 2: Herintroductie soorten Na ontgronding: kale vlakte met ruderale soorten Herstel bodemchemie is niet voldoende Foto: herintroductie Dwingelerveld

32 Herintroductie soorten: maaisel opbrengen Na ontgronding: maaisel uit de regio introduceren (Vaak enige manier om dispersielimitatie op te heffen) Vlakdekkend: 1:1 of 1:2 1m 2 vers verzameld maaisel op 1-2 m 2 bodem. Verspreid in eilandjes : Opbrengen in kleinere over het gebied verspreide zones Foto: herintroductie Dwingelerveld

33 Herintroductie hellingschraalland Verlengde Bemelerberg cm afgegraven Maaisel uit Berghofweide Bodemchemie: Roland Bobbink & Maaike Weijters (B-WARE) Vegetatie: Nina Smits & Loek Kuiters (Alterra) Fauna: Toos van Noordwijk (Bargerveen) 4 jaar na uitvoering (foto: Nina Smits) Ruige leeuwentand, Kleine en harige ratelaar, Geelhartje, Bevertje etc Direct na uitvoering Agr. grasland Ontgrond Ontgrond+Maaisel Olsen-P (µmol/l bodem) Aantal plantensoorten

34 Herintroductie experiment Staverden Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Afplaggen P-rijke zandbodem (30 cm) Geplagd Witte klaver perceel: Olsen-P ±200 µmol L -1 1 Blauwe knoop Succisa pratensis 2 Heidekartelblad Pedicularis sylvatica 3 Kleine zonnedauw Drosera intermedia 4 Ronde zonnedauw Drosera rotundifolia 5 Beenbreek Narthecium ossifragum 6 Stijve ogentroost Euphrasia stricta 7 Parnassia Parnassia palutris Na 3 jaar: Aantal soorten Rode lijstsoorten Algemene soorten P-rijk grasland Ontgrond Ontgrond + maaisel? het milieu selecteert!

35 Aanvullend 3: Bekalking Na afgraven: zure bodem aan oppervlak Herstel buffering na ontgronding: soortenrijkdom vergroten Globaal advies: Tot-Ca < 10 mmol/l Uitwisselbaar Ca < 5000 µmol/l 2000 kg Dolokal/ha Voorzichtig op veenbodems! Witte klaver Bekalking Dwingelerveld

36 Van landbouw naar natuur: kansen benutten Voedselrijke landbouwgrond Uitmijnen? Afgraven Soortenrijke voedselarme natuur

37 Ontgrondingsevaluatie B-WARE 2012: SLL, 28 deelprojecten in 13 gebieden ( ) 2013: 24 gebieden, verspreid over Nederland: 1 Vossenbroek 13 De Vilt 2 Lindense Laak 14 NNP Nemelaer 3 Kieftskamp 15 Hiemberg 4 Hooibroeken 16 Leusveld 5 Nestven 17 Weimeren 6 Vlijmens Ven/Moerputten 18 Beleven 7 Achterse Steenberg 19 Dwingelderveld 8 Garderen 20 Pompveld-oost 9 Loobeek-Haag 21 Rovertsven 10 Smakterveld 22 Grashut 11 Meerlebroek 23 Stralensbroek 12 De Meren 24 Scharperswijk Voorjaar: bodem P-rijkdom, algememe chemie Zomer: mogelijk vegetatieopnames doelsoorten, verruiging? Witte klaver

38 Dwingelerveld Witte klaver Dwingelerveld: herstel nat en droog heidelandschap (landbouwenclave Noordenveld)

39 Witte klaver De Grashut, Weerterbos. In 2011: cm afgegraven 5 6

40 Synthese: op zoek naar kansen! Handvaten creëren voor keuzes bij de gebiedsinrichting: efficiënt en effectief van landbouw naar natuur Plangebied Doelen LESA Bemonsteringsplan Basis Analyses Aanvullend Referenties Natuurpotenties & advies Uitmijnen NIET kansrijk WEL kansrijk Doeltype aanpassen Doelen realiseren Geen maatregelen Verschralen Ontgronden Combinatie Witte klaver Maaien & afvoeren Uitmijnen Aanvullende inrichtingsmaatregelen Hydrologie? Introductie soorten? Bekalking?

41 Lustrumsymposium B-WARE 19 maart 2013 Landbouwgrond Van landbouw naar natuur: op zoek naar kansen! Uitmijnen Afgraven BEDANKT! Natuurontwikkeling