Vitaal en productief werken in de industrie

Transcriptie

1

2 Vitaal en productief werken in de industrie Hoe blijven procesoperators en productiewerknemers aantrekkelijk voor hun werkgever? Hans Sliepenbeek Anneloes de Kok Florentine van Tinteren Jos van Rijswijk Den Haag, 2013

3 2 Voorwoord Dit onderzoek is in opdracht van Opleidingsfonds Procesindustrie (OVP) uitgevoerd door VAPRO in samenwerking met Randstad Techniek en werd mede gefinancierd door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uit het Europees Sociaal Fonds (ESF), Actie E: sociale innovatie, duurzame inzetbaarheid sectoren. Uitgave VAPRO B.V. T E info@vapro.nl I ISBN , VAPRO B.V., Den Haag Eerste druk Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Het is toegestaan om gegevens uit dit onderzoek te gebruiken met bronverwijzing naar deze uitgave. Auteurs Dhr. J. (Hans) Sliepenbeek MHRM, senior consultant VAPRO (human resource management, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen te Nijmegen) Mevr. A.A. (Anneloes) de Kok MSc, consultant VAPRO (opleidingskundige, Universiteit Leiden te Leiden) Mevr. Drs. F. (Florentine) van Tinteren, consultant VAPRO (opleidingskundige, Universiteit Leiden te Leiden) Dhr. J. (Jos) van Rijswijk, senior consultant/trainer VAPRO (onderwijskundige, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen te Nijmegen)

4 Voorwoord L histoire se répète De industrie in Nederland werd tijdens de wederopbouw na de Tweede wereldoorlog onder meer gekenmerkt door hoge werkeloosheid, een groot gebrek aan goed opgeleid technisch personeel en een dreigende stagnatie van de economische groei als gevolg hiervan. Het was de periode waarin VAPRO ontstond. Opgericht door een aantal vooraanstaande werkgevers in de (proces) industrie. Ruim 60 jaar later, 2013, hebben we opnieuw te maken met hoge en verder oplopende werkeloosheid en een dreigend gebrek aan technisch en industrieel vakpersoneel. Dit heeft wederom schadelijke gevolgen voor de economische ontwikkeling. En die schade kan aanzienlijk zijn. Natuurlijk, nu zijn de oorzaken van het tekort probleem anders dan toen. In de vijftiger jaren waren er in potentie mensen in overvloed de babyboom generatie was volop in de maak ze moesten alleen worden uitgerust met de benodigde kennis en vaardigheden om er volwaardige procesoperators en technici van te maken. De grondstof arbeid was volop aanwezig en moest alleen nog bewerkt worden. Dat is nu wel even anders. De huidige laagconjunctuur versluiert het probleem. Maar zodra de economie aantrekt, zal er een aanzienlijk tekort ontstaan aan procesoperators en ander industrieel vakpersoneel die de installaties, fabrieken en raffinaderijen kunnen laten draaien. Dit onderdeel van de Nederlandse economie is cruciaal voor onze welvaart. Een kleine twintig procent van ons bruto nationaal product wordt hier verdiend. Het draagt zorg voor het grootste deel van onze export. Circa 300 duizend mensen verdienen er hun brood. De prognoses uit onderzoeken lopen uiteen, maar een conservatieve schatting op basis van de beschikbare cijfers, laat zien dat het jaarlijks tekort tot aan 2020 zomaar op kan lopen tot operators per jaar. Ruim half zo veel dan er momenteel jaarlijks instromen in VAPRO opleidingen en verwante opleidingen procestechniek. Dat zou betekenen dat de instroom aan studenten met meer dan vijftig procent zou moeten toenemen. En dat wordt heel moeilijk, want anders dan 60 jaar geleden is er onvoldoende ruwe grondstof voorhanden. Er zijn simpelweg niet genoeg jongeren om al het werk te doen in de toekomst. Iedereen die in onze industrieën werkt, weet wat je doet bij schaarste aan een grondstof: met de grondstof die je nog hebt ga je heel zuinig en efficiënt om. Dat is precies waar het in dit onderzoek om draait. Hoe houden we industrieel vakpersoneel duurzaam inzetbaar? Vitaal en productief! Het tekort aan procesoperators zal in de komende jaren anders worden opgelost dan toentertijd. Natuurlijk zullen er ook nu meer jongeren worden geworven en opgeleid, net als toen. Maar anders dan toen zullen we er niet genoeg kunnen vinden. Dus zullen we meer uit het beschikbare potentieel moeten halen door andere bedrijfsorganisaties te vormen, slimmer te werken, werknemers langer inzetbaar te houden, procesinnovaties en efficiëntere werkstructuren.

5 4 Voorwoord Wat daarbij komt kijken wordt in dit rapport beschreven. We zullen nog veel barrières moeten slechten. Maar dat gaat zeker lukken. Daar staat de procesindustrie bekend om. Aanpakken en doorpakken. Zodat we bloeiende industriële bedrijven behouden waar mensen prachtbanen vervullen als procesoperator. Net als 60 jaar terug, maar via andere wegen, zullen we de tekorten aan vakmensen oplossen! Theo Seip Algemeen directeur VAPRO

6 Inhoud 5 Inhoud Voorwoord... 3 Inhoud... 5 Management summary... 7 Inleiding De industrie De procesoperator Opzet Trends en ontwikkelingen in de industrie Demografische ontwikkelingen Marktontwikkelingen Arbeidsmarktontwikkelingen Conclusie Procesoperators in de industrie Inleiding Procesoperators in de industrie De gevolgen van een ouder wordend personeelsbestand in de industrie Veranderende eisen aan de competenties van procesoperators Procesoperators zijn honkvast Tekort aan procesoperators in de industrie Conclusie Duurzame inzetbaarheid Inleiding Definitie van duurzame inzetbaarheid Wat wordt binnen dit onderzoek onder duurzame inzetbaarheid verstaan? Duurzame inzetbaarheid van procesoperators Inleiding Employability Werkvermogen en vitaliteit Langer doorwerken Conclusie Verantwoordelijkheden voor duurzame inzetbaarheid Inleiding Werkgever én werknemer zijn samen verantwoordelijk Werkgever is hoofdverantwoordelijk Procesoperator is hoofdverantwoordelijk Verantwoordelijkheid van de overheid en vakbonden Conclusie... 59

7 6 Inhoud 7 Duurzame inzetbaarheid in de praktijk; pilotonderzoek Huidig beleid om te komen tot duurzame inzetbaarheid Het pilotonderzoek Aanpassing van het instrument aan praktijksituaties Conclusie Conclusies en aanbevelingen Literatuur Bijlage A: Kengetallen industrie in Nederland Bijlage B: Opzet van het onderzoek Bijlage C: Rapportage pilotonderzoek duurzame inzetbaarheid van procesoperators

8 Management summary 7 Management summary Ontwikkelingen in de industrie volgen elkaar steeds sneller op. Om het voortbestaan van de Nederlandse industrie te kunnen garanderen, is het nodig dat bedrijven zich kunnen blijven aanpassen. Dit continu aanpassen wordt echter bemoeilijkt door demografische ontwikkelingen. Daarnaast hebben deze ontwikkelingen tot gevolg dat de taken en benodigde competenties van de productiepersoneel in dit onderzoek verder aangeduid als procesoperators verschuiven. Er wordt een verhoogd abstractieniveau gevraagd, waardoor het vereiste opleidingsniveau omhoog gaat. De niet technische opgeleide werknemers, die voorheen goed in staat waren om ambachtelijk werk te verrichten, passen niet meer in het toekomstplaatje van bedrijven. Procesoperators zullen zich aan moeten passen aan deze veranderende eisen. Niet alleen voor zijn eigen loopbaan, maar ook voor de Nederlandse industrie. Is dit aanpassingsvermogen in de volle breedte te beperkt en het aanbod van technisch opgeleid personeel te gering, dan zien bedrijven zich genoodzaakt om uit te wijken naar andere locaties. Wist u dat 42,9% van de procesoperators doet een opleiding om de kennis te vergroten. Dit percentage neemt af naarmate procesoperators ouder worden. 43,3% van de procesoperators doet een opleiding om door te kunnen groeien. 16% vindt het niet nodig om een opleiding te doen. Bijna de helft van de procesoperators volgt een opleiding omdat de werkgever dat nodig vindt. Procesoperators kijken argwanend naar bedrijven die het initiatief nemen om werknemers op te leiden, omdat zij het gevoel hebben dat dit hen wordt opgedrongen. 45% van de operators doet aan sport. 80,3% geeft aan voor het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd te willen stoppen met werken. Slechts een klein deel wil na zijn pensioengerechtigde leeftijd door blijven werken, dit zijn vooral de oudere procesoperators. 45% verwacht niet tot de pensioengerechtigde leeftijd te kunnen blijven werken, zonder lichamelijke krachten. Dit geldt met name voor lager opgeleiden. Procesoperators zien graag dat de overheid beleid ontwikkelt waarmee oudere werknemers ook daadwerkelijk in staat worden gesteld om die verhoogde pensioengerechtigde leeftijd op een gezonde manier te halen. Driekwart van de operators gaat met plezier naar zijn werk. 56% van de procesoperators heeft niet bewust gekozen voor zijn beroep. Bijna 80% zou opnieuw deze keuze maken. De meeste procesoperators denken dat het met hun eigen baanzekerheid wel goed zit. Procesoperators zijn honkvast.

9 8 Management summary VAPRO heeft in opdracht van het Opleidingsfonds Procesindustrie (OVP) en in samenwerking met Randstad Techniek onderzoek gedaan naar het belang van duurzame inzetbare procesoperators in de industrie. Dit onderzoek werd mede gefinancierd door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In dit onderzoek staat de vraag centraal in hoeverre procesoperators duurzaam inzetbaar zijn en daarmee in staat om de veranderende taken uit te voeren. Onder duurzame inzetbaarheid wordt verstaan: Duurzame inzetbaarheid is het permanente streven van een werknemer om gedurende zijn deelname aan het arbeidsproces zijn competenties en vaardigheden te blijven ontwikkelen, waardoor hij in staat is om in zijn huidig en toekomstig werk op een productieve en zinvolle manier, met behoud van gezondheid, toegevoegde waarde voor de organisatie en maatschappij, en welzijn voor zichzelf te genereren. Voor welke ontwikkelingen staat de procesindustrie? Wat wordt er van procesoperators verwacht? Welke initiatieven worden er genomen? Is dit voldoende om het voortbestaan van de Nederlandse industriële bedrijven te kunnen garanderen? Dit onderzoek geeft antwoord op bovenstaande vragen en laat vertegenwoordigers van 24 industriële bedrijven, waaronder HR managers en productiemanagers aan het woord. Tevens hebben 1637 procesoperators een bijdrage geleverd door deelname aan groepsdiscussies of het invullen van een vragenlijst. De bevindingen zijn vervolgens gebruikt voor de ontwikkeling van een instrument voor het versterken van duurzame inzetbaarheid. Dit is in een pilot getest. Conclusies en aanbevelingen Conclusies Het belang ligt niet in duurzame inzetbaarheid maar duurzame toegevoegde waarde. Procesoperators zijn honkvast en bedrijven streven naar stabiliteit. Beide ontwikkelingen tasten de verandercapaciteit aan. Als de inzetbaarheid van de Nederlandse procesoperators niet verduurzaamd, zal de economische schade aanzienlijk zijn. Bedrijven en procesoperators geven aan dat duurzame inzetbaarheid bij hen leeft. Er bestaat echter een grote kloof tussen het inzien van het belang van duurzame inzetbaarheid en er ook echt naar handelen. Ontgroening dreigt doordat bedrijven de pensioneringsgolf op hebben weten te vangen door automatisering en reorganisaties. Voor het versterken van hun competenties en employability hebben procesoperators een stabiele en veilige werkomgeving nodig. Beleid van de verschillende ministeries lijken elkaar tegen te werken. Duurzame inzetbaarheid is een complexe verandering waarvoor geen panklare oplossingen bestaan. De sleutel tot duurzame inzetbaarheid ligt bij de mobilisatie van de individuele procesoperator. Beleid rondom duurzame inzetbaarheid moet gericht zijn op het bieden van maatwerk.

10 Management summary 9 De term duurzame inzetbaarheid schept verwarring. We spreken over duurzame inzetbaarheid terwijl het in de globaliserende markt draait om duurzame toegevoegde waarde. Er is onvoldoende in beeld dat dit de kern is voor het hebben en houden van arbeid. Zo lijkt onder werknemers het beeld te bestaan dat na ruim 35 jaar hard werken, geaccepteerd zou moeten worden dat de productiviteit de laatste jaren beperkt is. De verandercapaciteit lijkt af te nemen, niet alleen door het hoger worden van de gemiddelde leeftijd, maar vooral doordat procesoperators erg honkvast zijn en er zelden gewisseld wordt van werkplek. Bedrijven verkrijgen de benodigde continuïteit mede door stabiliteit, maar die stabiliteit tast de verandercapaciteit aan. De uitdaging zal liggen in het vinden van de balans tussen stabiliteit en uitdagingen: Ever change a winning team. Door de toenemende concurrentie moet de Nederlandse industrie in staat zijn zich continu aan te passen. In een dynamische markt vraagt dit een toenemende verandercapaciteit, waarvoor de inzetbaarheid van procesoperators moet worden verduurzaamd. Als de Nederlandse procesoperators niet mee kunnen gaan met de ontwikkelingen, wordt de productielocatie verplaatst naar daar waar operators dat wel zijn. De gunstige concurrentiepositie van Nederland binnen Europa voorkomt nu nog het versneld weglekken van productielijnen. De interviews met de bedrijven en het onderzoek onder procesoperators geven aan dat duurzame inzetbaarheid leeft onder zowel de bedrijven als procesoperators. Er wordt breed onderkend dat medewerkers duurzaam inzetbaar moeten blijven. Echter, de inspanning die verricht wordt door zowel bedrijven als procesoperators zijn beperkt en hebben onvoldoende resultaat. Daarnaast wordt de urgentie voor duurzame inzetbaarheid te weinig gevoeld voor daadkrachtige acties. Beide partijen houden deze situatie in stand en hebben ieder hiervoor hun eigen reden. Bedrijven maken in de huidige economische situatie voor duurzame inzetbaarheid beperkte resources vrij. Daarnaast hebben bedrijven tot nu toe de uitstroom van gepensioneerden veelal goed kunnen opvangen door verdere automatisering en reorganisaties. Dit heeft wel een voortschrijdende ontgroening tot gevolg met verlies aan vitaliteit, elan en te weinig instroom aan verse energie en frisse ideeën. Het idee dat procesoperators uit eigen beweging hun arbeidspositie gaan versterken, lijkt niet te kloppen. Voor het starten van een opleiding is niet alleen aanmoediging van het bedrijf noodzakelijk, maar bovenal een stabiele en veilige werkomgeving. Daarnaast zien procesoperators bedrijven sluiten, fuseren en reorganiseren, maar denken dat het hen niet zal treffen. Verwacht mag worden dat er op dit terrein meer samenhang bestaat tussen de maatregelen. De industrie wordt geconfronteerd met een verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Echter, het opvangen van de consequenties die hiermee samenhangen worden bemoeilijkt door tegenstrijdige maatregelen. Denk hierbij aan het verzwaren van de eisen ten aanzien van opleiden op de werkplek en het afbouwen van de beschikbare gelden hiervoor. In een sector waarbij leren voornamelijk plaatsvindt op de werkplek, heeft dit grote gevolgen.

11 10 Management summary Een belangrijke oorzaak voor het aarzelend aanpakken van duurzame inzetbaarheid ligt mede in de omvang en complexiteit van de noodzakelijke veranderingen. Het aantal partijen dat hier rechtstreeks bij betrokken zijn, het grote aantal thema s die hieronder vallen en de specifieke kenmerken van ieder bedrijf, zorgen ervoor dat er nog geen universele oplossingsrichtingen gevonden zijn. Op dit moment zijn het veelal de overheid en de bedrijven die het initiatief tonen en neemt de procesoperator een afwachtende en keurende houding aan. Echter voor zowel het vinden van oplossingen als het implementeren hiervan, speelt de procesoperator een belangrijke rol. Uiteindelijk is het de procesoperator die zijn leefstijl moet aanpassen. Dit vraagt om een actieve houding van de procesoperator gedurende het ontwerpen, ontwikkelen en implementeren van oplossingen. Omdat de resultaten ingrijpen op de privésituatie van de procesoperator, blijft hij een autonome positie innemen. Aanbevelingen Bedrijven wordt aanbevolen de economische noodzaak te benadrukken en aan te geven wanneer een medewerker toegevoegde waarde heeft. Pas dan is hij aantrekkelijk. Er moet gezocht worden naar manieren om procesoperators bewust te maken van het feit dat regelingen uit het verleden niet meer voor hen zullen gelden en zij dus langer door moeten blijven werken Er moet gezocht worden naar manieren om bedrijven en procesoperators te motiveren om daadkrachtig te werken aan het versterken van duurzame inzetbaarheid. De ondersteunende rol van bedrijven en overheid bij duurzame inzetbaarheid moet nadrukkelijker ingevuld worden voor zowel procesoperators met zowel een vast als een flexibel contract. De positie van de flexibele werknemer en hoe deze ondersteund kan worden, moet geherdefinieerd worden. Het doorvoeren van een complexe verandering zoals bij duurzame inzetbaarheid noodzakelijk is, vergt een aanpak waarin alle spelers een eigen maar gelijkwaardige rol en verantwoordelijkheid hebben. Het separaat bedenken en implementeren, alsmede het top-down doorvoeren van maatregelen, moet verlaten worden. Beleid, initiatieven en instrumenten moeten een participatief karakter hebben en gericht zijn op het overbrengen van de noodzaak tot daadwerkelijke actie bij de procesoperator. Geadviseerd wordt om een platform in te richten dat zich gaat richten op het benadrukken van de noodzaak van duurzame inzetbaarheid en het ondersteunen en coördineren van de noodzakelijke acties hiervoor in de industrie: Het Kennis en Ervaringscentrum Duurzame Inzetbaarheid voor de Industrie. Het ministerie van SZW lijkt de eerst aangewezene voor de invulling hiervan, waarbij overheidsmaatregelen niet alleen oog moeten hebben voor grote innovatieve ontwikkelingen maar vooral op het versterken van de ontwikkelingen op de werkvloer.

12 Inleiding 11 Inleiding Duurzame inzetbaarheid is een thema dat steeds belangrijker gevonden in door bedrijven en de overheid. Ook industriële bedrijven en productiepersoneel zien het belang van duurzame inzetbaarheid in. Doordat ontwikkelen zich steeds sneller opvolgen, moeten bedrijven in staat zijn om zich te blijven aanpassen. Dit gaat vaak gepaard met een verschuiving in het takenpakket en de vereiste competenties van het productiepersoneel. De niet technische opgeleide werknemers, die voorheen goed in staat waren om ambachtelijk werk te verrichten, passen niet meer in het toekomstplaatje van bedrijven. Procesoperators zullen zich aan moeten passen aan deze veranderende eisen. VAPRO heeft in opdracht van het Opleidingsfonds Procesindustrie (OVP) en in samenwerking met Randstad Techniek onderzoek gedaan naar het belang van duurzame inzetbaarheid van productiewerknemers in de industrie. Een brede sector met verschillende branches en een grote diversiteit aan functiebenamingen. In dit onderzoek staat de vraag centraal in hoeverre procesoperators duurzaam inzetbaar zijn en daarmee in staat om de veranderende taken uit te voeren. Onder duurzame inzetbaarheid wordt verstaan: Duurzame inzetbaarheid is het permanente streven van een werknemer om gedurende zijn deelname aan het arbeidsproces zijn competenties en vaardigheden te blijven ontwikkelen, waardoor hij in staat is om in zijn huidig en toekomstig werk op een productieve en zinvolle manier, met behoud van gezondheid, toegevoegde waarde voor de organisatie en maatschappij, en welzijn voor zichzelf te genereren. Voor welke ontwikkelingen staat de procesindustrie? Wat wordt er van procesoperators verwacht? Welke initiatieven worden er genomen? Is dit voldoende om het voortbestaan van de Nederlandse industriële bedrijven te kunnen garanderen? Dit onderzoek geeft antwoord op bovenstaande vragen en laat vertegenwoordigers van 24 industriële bedrijven, waaronder HR managers en productiemanagers aan het woord. Daarnaast hebben procesoperators een bijdrage geleverd door deel te nemen aan groepsdiscussies waarbij gevraagd werd naar hun beleving van duurzame inzetbaarheid. Hierbij was voldoende ruimte om door te vragen en op zoek te gaan naar interessante inzichten. Op basis van de uitkomsten van de groepsdiscussies, is een kwantitatieve vragenlijst opgesteld. Het doel van deze vragenlijst was om de uitkomsten van de groepsdiscussies te toetsen bij een breder publiek en zo de representativiteit van het onderzoek te vergroten. De vragenlijst werd door 1637 procesoperators ingevuld. Het lag voor de hand om in dit onderzoek te kiezen voor het perspectief van procesoperators. Uiteindelijk moeten zij hun leefstijl aanpassen en actie ondernemen. In het pilotonderzoek is dan ook gezocht naar een instrument om procesoperators te mobiliseren om actief te gaan werken aan hun duurzame inzetbaarheid.

13 12 Inleiding 1.1 De industrie De industrie is een breed begrip waaronder verschillende bedrijfstakken vallen. Van Dale geeft de volgende globale omschrijving: Productie op grote schaal; nijverheid. Meer accuraat is de definitie van Wikepedia. Zij verstaan onder het begrip industrie: Dat deel van de economie, dat wordt gekenmerkt door de productie en verwerking van materiële goederen of artikelen in fabrieken en ondernemingen, veelal gekenmerkt door een hoge graad van mechanisering en automatisering - in tegenstelling tot de ambachtelijke vorm van de productie. Kenmerkend voor de industrie is het op grote schaal produceren van producten met behulp van geautomatiseerde processen. We spreken dan ook wel van de maakindustrie. Wat deze producten gemeen hebben, is dat ze worden vervaardigd met behulp van mechanische en/of chemische processen. In een chemisch proces veranderen stoffen van aard: van aardolie worden bijvoorbeeld kunststofkorrels gemaakt en van hout dient als grondstof voor papier. Chemische processen zijn vaak onzichtbaar. Ze spelen zich af in gesloten productieprocessen. In een mechanisch proces veranderen stoffen van vorm: papier, kunststofkorrels, metaal en glas worden zó veranderd (verkleind, vergroot, verpakt, enz.) dat het kant-en-klare producten zijn geworden of dat andere fabrieken er kant-en-klare producten van kunnen maken. Van papier wordt bijvoorbeeld golfkarton gemaakt, waarvan in een andere fabriek weer dozen worden gemaakt. Wat beide processen gemeen hebben is dat veel van de machines en installaties, waarmee producten gemaakt worden, inmiddels op afstand bediend worden vanuit een speciale regelkamer. Daar wordt het proces gevolgd via beeldschermen. Bij storingen wordt het proces waar mogelijk bijgestuurd met behulp van de computer of andere machines. Er zijn ook machines die niet op afstand bediend worden. Deze machines moeten door de werknemers die verantwoordelijk zijn voor het proces continu in de gaten gehouden worden en waar nodig handmatig bijgestuurd. Bedrijven worden niet alleen ingedeeld naar de aard van het proces maar ook naar de producten die ze maken of de markt die ze bedienen. Hierdoor kan de brede industriële sector in gedeeld worden in meer herkenbare bedrijfstakken of branches. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de textielindustrie, papierindustrie, metaalindustrie, grafische industrie of voedingsmiddelen industrie. Iedere bedrijfstak heeft zijn specifieke kenmerken die voortkomen uit de aard van het proces en het te maken product. Zo is veiligheid in de (petro)chemische industrie een zeer belangrijke onderwerp, terwijl hygiëne en voedselveiligheid voor de voedingsmiddelenindustrie belangrijke thema s zijn. Maar ook de conjuncturele gevoeligheid, kwaliteitseisen, levertijden of het innovatieve karakter zijn typische branchekenmerken. Tenslotte is een belangrijk kenmerk van de industrie het tijdstip waarop geproduceerd wordt. Dit kan variëren van volcontinu het hele jaar door tot (verlengde) dagdiensten. Het aantal verschillende vormen van ploegendiensten is dan ook groot. Voor het classificeren van branches waarin de productiebedrijven actief zijn, is de Standaard Bedrijfsindeling (SBI) van het CBS gehanteerd (CBS, 2008). In dit onderzoek wordt onder industrie de brede sector van bedrijven verstaan die procesmatig producten produceren in geautomatiseerde processen en in de bedrijfstakken met een SBI-nummer tussen de 6 en 39 en/of 52 vallen. In bijlage A wordt verder ingegaan op de kengetallen van de industrie in Nederland.

14 Inleiding De procesoperator Niet alleen het aantal bedrijfstakken dat onder de term industrie valt is groot. Ook het aantal functiebenamingen voor werknemers, die betrokken zijn bij het productieproces, is een doolhof van titels en termen. We komen benamingen tegen als productie hulp personeel, productie vakpersoneel, operator, field operator, productietechnicus, operationeel technicus, wachtchef en industrieel vakpersoneel. De benaming is hierbij niet alleen afhankelijk van de taak die uitgevoerd wordt, maar varieert vaak ook per bedrijfstak. Zo wordt bijvoorbeeld binnen de metaalindustrie het begrip operator aanmerkelijk minder gebruikt dan in andere bedrijfstakken. Hoewel de functiebenaming varieert en vooral bepaald lijkt te worden door de bedrijfstak, is de taak die een industrieel productiewerknemer uitvoert in essentie steeds dezelfde. Industrieel productiewerknemers zijn uitvoerende vakmensen die eerstelijns verantwoordelijk zijn voor het productieproces. Door het bedienen van de machines, vormt de industrieel productiewerknemer samen met het machinepark de kern van het productieproces. Net zoals in essentie de werkzaamheden van de industrieel productiewerknemer in de verschillende bedrijfstakken gelijk zijn, zijn ook de ontwikkelingen overal gelijk. Voor elke bedrijfstak in de industrie geldt in meer of mindere mate dat de processen steeds verder geautomatiseerd worden, dat grotere aantallen producten met steeds minder mensen worden geproduceerd, dat werknemers een grote diversiteit aan taken krijgen en dat zij op meerdere installaties ingezet worden. Het handmatige werk verdwijnt en er wordt steeds meer een beroep gedaan op cognitieve vaardigheden. Deze verschuiving van de werkzaamheden zien we terug in de verandering van de naam. Zo wordt de term productiewerknemer in de laatste decennia vaker vervangen door de term procesoperator en wordt de laatste jaren ook steeds meer de term vakman aan de functiebenaming toegevoegd. Dit doet recht aan de constatering dat werken in de industrie vakmanschap vereist met een gedegen opleiding en ervaring. Deze naamsveranderingen zijn een weerspiegeling van de ontwikkelingen die de industrie doormaakt. Andere eisen vanuit de markt vragen dat taken verschuiven of toegevoegd worden, waardoor andere competenties vereist worden. Gezien de ontwikkelingen mag verwacht worden dat taken, functies en benamingen verder zullen veranderen. Het mag duidelijk zijn dat het aantal functiebenamingen voor werknemers in de industrie zeer divers is en afhankelijk is van de branche, het bedrijf en/of de afdeling waar de werknemer werkzaam is. Dit onderzoek richt zich op die werknemers in de industrie die direct betrokken zijn bij het productieproces en die met hun kennis en kunde op een procesmatige manier producten produceren. Gezien de aard en het niveau van de werkzaamheden die deze werknemers uitvoeren, kunnen zij het best betitteld worden als procesoperators of industrieel vakpersoneel. Voor de leesbaarheid zal in dit rapport de term procesoperator gebruikt worden als verzamelbegrip voor alle eerder genoemde functiebenamingen.

15 14 Inleiding 1.3 Opzet Dit rapport doet verslag van de resultaten van het onderzoek. Alle bevindingen en resultaten zijn in de verschillende hoofdstukken gegroepeerd tot een compleet en gedetailleerd overzicht. Hieronder wordt beschreven welke onderwerpen in de verschillende hoofdstukken aan bod komen. Hoofdstuk twee richt zich op de trends en ontwikkelingen in de industrie en geeft een beeld van de uitdagingen waar industriële bedrijven in Nederland nu en in de toekomst mee te maken gaan krijgen. Naast het bestuderen van de literatuur, zijn vertegenwoordigers van diverse industriële bedrijven gevraagd naar hun visie op de huidige en toekomstige trends en ontwikkelingen in de industrie. Het resultaat is een overzicht van de kansen en risico s die zij zien en hoe zij hierop in spelen. In hoofdstuk drie wordt ingegaan op de effecten die de trends en ontwikkelingen uit het voorgaande hoofdstuk hebben op de werkzaamheden van procesoperators. Eerst worden de kenmerken van de werkzaamheden van procesoperators beschreven, waarna wordt ingegaan op de gevolgen van een steeds ouder wordend personeelsbestand in de industrie. Het hoofdstuk sluit af met het effect van de trends en ontwikkelingen op de vereiste competenties van de procesoperator. In het sociaal akkoord van april 2013 (Stichting van de Arbeid, 2013) wordt benadrukt dat het zowel in het belang van de werkgever en de overheid is, als voor de werknemer zelf om aan het werk te blijven. Ook procesoperators moeten duurzaam inzetbaar blijven. In hoofdstuk vier wordt beschreven wat in voorgaande onderzoeken wordt verstaan onder duurzame inzetbaarheid, welke factoren hierin een rol spelen en wat dit specifiek betekent voor het vak van procesoperator. Het hoofdstuk sluit af met de definitie die in dit onderzoek wordt gebruikt voor duurzame inzetbaarheid. In hoofdstuk vijf wordt de vraag beantwoord in hoeverre de procesoperator in staat is zich aan te blijven passen en zich kan blijven verbeteren. Hiervoor wordt eerst beschreven hoe de procesoperator omgaat met de gestelde eisen, waarna wordt ingegaan op zijn vitaliteit en werkvermogen. Tot slot wordt gekeken naar de perceptie van procesoperators als het gaat om langer doorwerken. Volgens het sociaal akkoord is iedere burger verantwoordelijk voor zijn eigen duurzame inzetbaarheid. Hoofdstuk zes behandelt de vraag waar volgens de procesoperators deze verantwoordelijkheid ligt. De beantwoording geeft een beeld van het eigenaarschap van duurzame inzetbaarheid: henzelf, de werkgever of een gedeelde verantwoordelijkheid. Als onderdeel hiervan wordt ook beschreven wat in de ogen van procesoperators de rol van de overheid en vakbonden is. De uitkomsten uit het onderzoek hebben als input gediend voor het pilotonderzoek. In het pilotonderzoek is een instrument ontworpen en getoetst om procesoperators te bewegen om te gaan werken aan hun duurzame inzetbaarheid. Dit instrument wordt beschreven in hoofdstuk zeven. Daarnaast worden de bevindingen en resultaten van het pilotonderzoek beschreven. Het rapport wordt afgesloten met de belangrijkste conclusies en aanbevelingen. Hierin staan de belangrijkste bevinden op een rij en zijn de belangrijkste lessen met betrekking tot de toekomst beschreven.

16 Trends en ontwikkelingen in de industrie 15 2 Trends en ontwikkelingen in de industrie Nederland behoort al jarenlang tot een van de rijkste en meest welvarende landen van de wereld. Dit is echter niet vanzelfsprekend. De wereld om ons heen ontwikkelt zich verder en dit heeft grote consequenties voor de industriële bedrijven in ons land. In dit hoofdstuk worden de uitdagingen beschreven waar industriële bedrijven in Nederland nu en in de toekomst mee te maken gaan krijgen. Daarbij geven vertegenwoordigers van diverse industriële bedrijven hun visie op de huidige en toekomstige trends en ontwikkelingen in de industrie. Welke kansen en risico s zien zij en hoe spelen zij hier op in? 2.1 Demografische ontwikkelingen Westerse landen worden geconfronteerd met een stagnerende bevolkingsgroei. Dit wordt onder andere veroorzaakt door het dalen van het geboortecijfer als gevolg van de beschikbaarheid van anticonceptiemiddelen in combinatie met de toegenomen welvaart. In een aantal landen is het geboortecijfer zelfs te laag om de sterfte onder de ouderen op te vangen (Van Dalen, Henkens, Conen & Schippers, 2012). Figuur 2.1: Bevolkingsprognose x jaar jaar jaar jaar jaar 80 jaar en ouder Bron: Bevolking: geslacht, leeftijd en burgerlijke staat, 1 januari (CBS, 2013a); Prognose bevolking; geslacht, leeftijd, herkomst en generatie, (CBS, 2012b) Daarnaast neemt het aantal 65-plussers de komende jaren toe. In 2045 behoort ruim dertig procent van de Nederlandse bevolking tot deze groep. Deze verschuiving is ook zichtbaar binnen de beroepsbevolking. In 2045 zal meer dan veertig procent van de totale beroepsbevolking ouder zijn dan 50 jaar (zie figuur 2.1). Dit heeft gevolgen voor het functioneren van bedrijven. Bedrijven waarbij het traditie is dat werknemers, naarmate zij langer in dienst zijn, doorgroeien naar hogere posities, kunnen hierdoor een urnvormig aanzien krijgen. Dit betekent dat het overgrote deel van de werknemers zich aan de bovenkant van de piramide bevindt en nog maar een klein gedeelte aan de onderkant (Van Dalen, e.a., 2012).

17 16 Trends en ontwikkelingen in de industrie Deze ontwikkelingen hebben ook gevolgen voor de industriële sector. Met een gemiddelde leeftijd van 42,5 jaar in 2011 behoort deze sector tot een van de meest vergrijsde sectoren van Nederland. Dit is een stijging van bijna tien procent in vergelijking tot 2000 (CBS, 2012d). Dit heeft tot gevolg dat de banen in de industrie steeds meer bezet worden door oudere werknemers (50-plus). Binnen niet al te lange tijd zullen de eerste oudere procesoperators de arbeidsmarkt verlaten. Hierdoor worden werkgevers gedwongen om oplossingen te vinden voor de arbeidsplaatsen die vrijkomen. Werkgevers zijn niet verplicht deze opnieuw in te vullen en kunnen deze kans aangrijpen om productieprocessen te automatiseren of te verplaatsen (Van Dalen, e.a., 2012). De grote multinationals geven aan dit in de toekomst ook van plan te zijn. Kleinere bedrijven zijn zich bewust van het feit dat een grote groep werknemers het bedrijf de komende jaren gaat verlaten. Zij hebben hier echter nog geen concrete oplossing voor. Vertegenwoordiger van een grote multinational: Wij zien de komende jaren een enorme uitstroom aankomen. Bij sommige bedrijfsonderdelen is dat bijna 60%. Ik verwacht niet dat wij alle vrijgekomen plekken gaan opvullen. 2.2 Marktontwikkelingen Globalisering Door de toenemende globalisering neemt de handel tussen landen toe. Nederland heeft een open economie, die voor een groot deel steunt op de import en export van goederen en diensten uit het buitenland. Nederland is zelfs koploper als het gaat om internationale handel. Dit is niet vreemd aangezien Nederland een klein land is met een relatief kleine interne afzetmarkt. Hierdoor zijn bedrijven gedwongen om de landsgrenzen over te gaan. Ook de aanwezigheid van de Rotterdamse haven en een goede geografische ligging hebben een bijdrage geleverd aan de uitstekende handelspositie van Nederland (Biermans & Poort, 2007). Industriële productiebedrijven in Nederland hebben veel profijt van de toenemende globalisering. Allereerst omdat de afzetmarkt groter wordt, waardoor de export kan toenemen. Waar de Europese landen te maken krijgen met het stagneren van de bevolkingsgroei, groeit de bevolking in derdewereldlanden explosief. Daarnaast is in landen als China door betere economische omstandigheden een groei te zien van de middenklasse. Mensen hebben meer te besteden wat als gevolg heeft dat consumptiepatronen veranderen. Doordat de westerse markten zo goed als verzadigd zijn, biedt dit kansen voor bedrijven om te groeien. Hierdoor is het niet alleen mogelijk om kostenefficiënter te produceren door het uitbreiden van het volume, maar bedrijven zijn ook beter in staat risico s te spreiden over meerdere landen. Hierdoor blijft de continuïteit van industriële productiebedrijven gewaarborgd en hebben zij minder last van de economische crisis. Tot slot krijgen industriële productiebedrijven door de toenemende globalisering de mogelijkheid om gebruik te maken van de kennis van andere landen, om nieuwe producten op de markt te brengen en om technologische bevindingen te verkopen.

18 Trends en ontwikkelingen in de industrie 17 De toenemende globalisering kan voor industriële productiebedrijven ook nadelige gevolgen hebben, bijvoorbeeld de toenemende concurrentie door de opkomst van landen als Brazilië, Rusland, India en China. Daarnaast verschillen voorkeuren en behoeften van consumenten uit andere landen met de voor hen reeds bekende afzetmarkt. Hierdoor is het vanuit Nederland lastig om hierop in te spelen en vindt offshoring plaats. Concurrentie Het World Economic Forum publiceert elk jaar het Global Competitiveness Raport. In dit rapport wordt de concurrentiekracht van landen weergegeven. Het World Economic Forum (2012) definieert concurrentiekracht als het geheel van instellingen, beleidsmaatregelen en factoren die de productiviteit van een land bepalen. Dit wordt gemeten aan de hand van een dertigtal indicatoren, waarna de totaalscore voor concurrentiekracht wordt bepaald. Uit de rapporten van het World Economic Forum (2010, 2011, 2012) blijkt dat de concurrentiepositie van Nederland is versterkt. Nederlandse bedrijven zijn zeer geavanceerd en hebben een sterk innovatief vermogen. Nederland is goed in staat om snel en doortastend gebruik te maken van nieuwe technologieën om de productiviteit te verbeteren. De infrastructuur in Nederland behoort daarnaast tot de beste van de wereld. Ook het uitstekende onderwijssysteem en de efficiënte markten, met name de productmarkt, zorgen voor veel bedrijfsactiviteiten in ons land. In landen als China is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in research & development (R&D), waardoor zij zich steeds maar aan het ontwikkelen zijn tot een geduchte concurrent. Dit merken grote delen van de industrie. Als de concurrentie toeneemt, ook uit het buitenland, is het voor verschillende sectoren erg belangrijk om de prijzen voor afnemers laag te houden. In het algemeen geldt dat door het aannemen van opdrachten voor lagere prijzen. Bedrijven voorkomen daarmee dat hun machines stil komen te staan, maar zien hun winstmarges dalen. Bedrijven proberen hierop in te spelen door efficiënter te produceren en daarmee hun productiekosten te verlagen. Daarnaast proberen bedrijven door het uitbreiden van hun dienstenpakket in te spelen op de behoeften van klanten, in de grafische industrie bijvoorbeeld door het verkorten van de levertijd en het verzorgen van de vormgeving. Ook de bouwmaterialenindustrie probeert zich flexibel op te stellen tegenover haar klanten. Dit doen zij door samen te werken met architecten en aannemers en naast het product ook service te verlenen. Tot slot probeert de meubelindustrie zich te onderscheiden van de goedkopere producenten uit lagelonenlanden door zich te richten op luxe en de kwaliteit van producten (Rabobank, 2013a; Rabobank, 2013d; Rabobank, 2013e). Om een goede concurrentiepositie te behouden is het daarom belangrijker dan ooit dat de industriële bedrijven in Nederland blijven investeren en op zoek gaan naar nieuwe diensten, producten en technologieën. Alleen dan kunnen zij zich blijven onderscheiden in dit internationale speelveld en voorkomen dat zij ten onder gaan.

19 18 Trends en ontwikkelingen in de industrie Schaarste grondstoffen en energie Hoewel de bevolkingsgroei in westerse landen stagneert, blijft de bevolking in de opkomende landen explosief groeien. Dit heeft als gevolg dat men verwacht dat de wereldbevolking tussen 2011 en 2050 zal toenemen met 2,3 miljard inwoners (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, 2011). Door deze populatiegroei, de groeiende industrialisatie, urbanisatie, verschuivingen in consumptiepatronen en doordat de opkomende landen nog niet bekend zijn met het efficiënt inzetten van grondstoffen, neemt de vraag naar grondstoffen en fossiele brandstoffen toe. Dit leidt uiteindelijk tot herstructurering van de wereldwijde grondstoffenketens en handelsstromen (Van der Zee, Manshanden, Bekkers & Van der Horst, 2012). Met name de papierindustrie en voedings- en genotsmiddelenindustrie merken dit nu al aan hun kostprijs. Doordat katoenoogsten mislukken en de vraag naar voedingsmiddelen stijgt, stijgt ook de inkoopprijs van hun grondstoffen. Deze trend is ook te zien bij metaalproductenindustrie. Om hun concurrentiepositie te behouden, berekenen zij die kosten niet altijd door aan de klant. Daardoor zijn zij genoodzaakt om efficiënter en kostenbewust te produceren (Rabobank, 2013b). Minister Uri Rosenthal van Buitenlandse Zaken noemde in zijn toespraak van 30 augustus 2012 een aantal gevaren van grondstoffenschaarste voor Nederland. Landen zoals de Verenigde Staten zijn al bezig met het zoeken naar nieuwe technieken die ervoor zorgen dat zij minder afhankelijk worden van andere, soms instabiele, landen. Maar ook landen die een monopolypositie hebben als het gaat om de levering van grondstoffen zijn een gevaar. Zij kunnen dit inzetten voor politieke doelen. Dit was zichtbaar bij een politiek conflict tussen Rusland en Oekraïne, waarbij Rusland de gaskraan dichtdraaide. Tot slot zullen door de toenemende vraag naar grondstoffen de prijzen stijgen. Dit alles heeft een negatief effect op handelslanden zoals Nederland waarbij de economische groei voornamelijk afhankelijk is van de export (Rijksoverheid, 2012). Minister Rosenthal noemde drie oplossingen voor het probleem van grondstoffen schaarste. De eerste oplossing is volgens Rosenthal innovatie, waarbij gezocht wordt naar betere en goedkopere alternatieven. Hierdoor zijn productiebedrijven niet meer afhankelijk van de schaarse grondstoffen. Het gaat dan niet alleen om het ontwikkelen van nieuwe technieken, maar ook van nieuwe kennis. Dit levert Nederland in de toekomst een groot economisch voordeel op. Als tweede oplossing noemde hij internationale samenwerking. Zonder samenwerkingspartners, zoals Duitsland, staat Nederland er niet sterk genoeg voor. Samenwerking biedt kansen en helpt protectionisme, het stelsel van regels om de eigen handel te beschermen, tegen te gaan. Als derde en laatste oplossing noemde de minister het effectief omgaan met grondstoffen. Hij ziet kansen in een slimme manier van afvalverwerking en hergebruik. Zo kan hergebruik ervoor zorgen dat voor nieuwe producten minder nieuwe grondstoffen nodig zijn. Hierdoor kunnen bedrijven aanzienlijk veel geld besparen (Rijksoverheid, 2012). Veel industriële productiebedrijven zijn zich bewust van de dreigende grondstoffenschaarste. Vooral de grote, vaak chemische, bedrijven zijn hier veel mee bezig door te anticiperen op de verandering in het aanbod van grondstoffen. Zij zien zich genoodzaakt op zoek te gaan naar alternatieven of hun

20 Trends en ontwikkelingen in de industrie 19 productieproces zo in te richten dat zij minder afhankelijk worden van schaarse grondstoffen bij het maken van het product. Een voorbeeld hiervan zijn de afvalverwerkingsbedrijven. Zij proberen in te spelen op deze ontwikkelingen door het ontwikkelen van nieuwe technologieën die hen in staat stelt om grondstoffen te halen uit het afval, bijvoorbeeld het verkrijgen van fosfaat uit afvalwater. Offshoring Onder offshoring wordt het onderbrengen van productieactiviteiten, die voorheen in het land van herkomst werden uitgevoerd, naar een eigen vestiging in het buitenland of bij een derde partij verstaan (Gorter, Tang & Toet, 2005). Vertegenwoordiger van een grote multinational: Ondersteunende diensten worden bij ons grotendeels geoffshored. ICT en financiële administratieve systemen zitten al grotendeels in India. Daar zitten veel hoogopgeleide mensen en de kosten zijn laag. Industriële bedrijven hebben uiteenlopende motieven om hun activiteiten te verplaatsten naar het buitenland. Zo is een combinatie van lage lonen en de aanwezigheid van voldoende hoog opgeleide arbeidskrachten een vaak genoemde reden om bedrijfsactiviteiten te verplaatsen. Maar ook de mogelijkheid om te groeien en het krijgen van toegang tot nieuwe markten, maakt het voor bedrijven aantrekkelijk om deze overstap te maken. Zo zien kunststofverwerkingsbedrijven de vraag naar kunststof in Centraal- en Oost- Europa en Azië stijgen (Rabobank, 2013c). Ook zien industriële productiebedrijven dat het steeds belangrijker wordt om te gaan samenwerken met andere bedrijven, bijvoorbeeld door fusies of overnames. Hiermee verstevigen zij hun concurrentiepositie in een speelveld met grote multinationals. Tot slot zien bedrijven uit bijvoorbeeld de metaalproductenindustrie dat het soms noodzakelijk is om afnemers te volgen die zich vestigen in het buitenland. Deze afnemers verwachten soms dat de toeleverancier zich ook richt op het internationale speelveld (Rabobank, 2013b). Het wordt voor industriële productiebedrijven dus steeds belangrijker om te anticiperen op deze ontwikkelingen. De invloed van globale ontwikkelingen gaat aan geen enkel bedrijf meer voorbij. Deze verschuiving van bedrijfsactiviteiten vindt niet alleen plaats naar de lagelonenlanden, maar ook naar landen die qua economische ontwikkeling overeenkomen met Nederland. Bedrijven die bedrijfsactiviteiten verplaatsen naar Europese landen doen dit voornamelijk om dichter bij de afnemers en grondstoffen te zitten, waardoor transportkosten lager uitvallen. In een aantal gevallen komt dit voort uit concentratie van productieactiviteiten. Hier liggen veel kansen voor de industrie in Nederland. Multinationals met groeipotentie, bijvoorbeeld uit Amerika, kiezen er nog regelmatig voor een vestiging te openen in Europa. Nederland is voor hen nog steeds een aantrekkelijke optie. Een goede concurrentiepositie in relatie tot de ons omringende landen is ook van belang als internationale bedrijven hun productieactiviteiten binnen Europa willen hergroeperen. Vaak wordt er dan voor een beperkt aantal locaties gekozen. Het verplaatsen van productieactiviteiten houdt ook belemmeringen in. Met name verschillen in regelgeving, conflicten door verschillen in sociale opvattingen, verschil in wetgeving, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, en

21 20 Trends en ontwikkelingen in de industrie bestuurlijke belemmeringen zijn vaak genoemde problemen die offshoring met zich meebrengt. Daarnaast wordt offshoring vaak gezien als een kans voor de multinational, maar een bedreiging voor de locatie in Nederland. Dit kan banenverlies in Nederland tot gevolg hebben. Vertegenwoordiger van een middelgroot internationaal bedrijf: Je begeeft je in omgevingen waar andere normen en waarden gelden. Dan moet je van heel goede huize komen om te zeggen dat je daar niet aan meedoet, zeker als je na een jaar nog steeds geen vergunning hebt gekregen. Die combinatie van respect voor de lokale cultuur enerzijds en principieel vasthouden aan je code of conduct anderzijds vereist veel aandacht. Toch kiezen veel bedrijven ervoor in Nederland te blijven. De reden hiervoor is vaak dat de activiteiten van deze bedrijven locatie gebonden zijn. Ook verbeteringen in de economische omstandigheden en de groei van de middenklasse in landen zoals China zorgen ervoor dat de voordelen van deze landen afnemen. Spin-offs Braaksma & De Jong (2005) gaven de volgende definitie aan een spin-off: Een individu dat of een groep individuen die een moederbedrijf verlaat om een nieuw bedrijf op te zetten, gebaseerd op de kennis en de competenties die bij het moederbedrijf zijn opgebouwd. Het moederbedrijf steunt het nieuwe bedrijf door middel van kennis, competenties en/of middelen. In de praktijk betekent dit dat onderdelen van bedrijven zich afsplitsen en onder een nieuwe naam verdergaan of dat het onderdeel wordt overgenomen door een ander bedrijf. Om een bedrijf gezond te houden, met name gedurende de huidige economische omstandigheden, is het noodzakelijk om kritisch te blijven kijken naar de eigen organisatie. Producten die op dit moment veel door de markt gevraagd worden, kunnen binnen enkele jaren niet meer verkoopbaar zijn. Ook de afzetmarkt van bedrijven verandert. Het starten van een spin-off is een methode om te vernieuwen en in te spelen op nieuwe ontwikkelingen in de markt (Braaksma & De Jong, 2005; Van der Zee, et al., 2012). Industriële bedrijven kiezen er vaak voor om bedrijfsonderdelen te verkopen, zodat zij zich meer kunnen richten op hun core business. Maar ook afwijkende technologische kennis die niet verkoopbaar is voor het bedrijf en het aangrijpen van nieuwe marktkansen die niet passen binnen de huidige strategie zijn vaak genoemde motieven om bedrijfsonderdelen af te splitsen. Vertegenwoordiger van een grote multinational: In het algemeen zullen we in Nederland de komende jaren krimpen. Enerzijds door het op afstand brengen van bedrijfsonderdelen of co-ventures. Anderzijds door continue efficiency en continuïteitverbeteringen. Het is onduidelijk hoeveel bedrijven spin-offs creëren. Braaksma & De Jong (2005) hebben onderzoek gedaan bij 1250 industriële bedrijven in Nederland met werknemers. 187 van deze bedrijven (15 procent) gaf aan de afgelopen vijf jaar een of meerdere spin-offs te hebben gecreëerd. Dit percentage ligt lager dan bij dienstverlenende bedrijven waarvan 17,5 procent aangeeft de afgelopen vijf jaar spin-offs te zijn gestart. Dit kan onder andere

22 Trends en ontwikkelingen in de industrie 21 worden verklaard door het verschil in technologische ontwikkelingen in beide sectoren. De dienstverlenende sector kenmerkt zich door een turbulente omgeving waar technologische ontwikkelingen elkaar snel opvolgen. Fusies en overnames Industriële bedrijven krijgen steeds meer te maken met fusies en overnames. Fusies en overnames zijn een reguliere fase in de ontwikkeling van een sector en vinden niet alleen plaats binnen onze landsgrenzen, maar ook daarbuiten. Recente voorbeelden zijn de ontwikkelingen in de telecommarkt maar ook in de industrie doet dit verschijnsel zich voor. Zo is deze voor de grafische industrie doorlopen maar vinden de fusies zich nu op internationaal niveau plaats. De reden hiervoor ligt in de wens uit te breiden als de eigen afzetmarkt is verzadigd, of als het door wetgeving niet mogelijk is om in het eigen land uit te breiden. Dan gaan bedrijven vaak buiten de landsgrenzen op zoek naar een geschikte productielocatie. In dat geval is het (financieel) vaak aantrekkelijker om een bestaande productielocatie over te nemen in plaats van een nieuwe vestiging te bouwen. Vertegenwoordiger van een groot internationaal bedrijf: Het moederbedrijf is een grote speler in Amerika. Toen zij verder wilde groeien, werd dit niet goedgekeurd door de mededingingsautoriteit. De Europese markt heeft een overcapaciteit, dus was het niet aantrekkelijk om een nieuwe vestiging te bouwen en kijk je wat er al is. Onze vestiging stond in die tijd te koop. Het afstoten van bedrijfsonderdelen biedt kansen voor bedrijven die willen groeien. In dit onderzoek was bijna 85 procent van de bedrijven onderdeel van een internationale organisatie. De redenen voor deze industriële bedrijven om bedrijfsonderdelen over te nemen of te fuseren zijn uiteenlopend. Afhankelijk van de strategische doelstellingen, biedt een fusie of overname het bedrijf de mogelijkheid om zijn assortiment uit te breiden of de productieomvang te vergroten. Dit zorgt niet alleen voor een groter marktaandeel, het stelt bedrijven ook in staat met grote multinationals zaken te doen. Fusies en overnames kunnen nadelen hebben voor het land van herkomst. Doordat Nederlandse industriële bedrijven in sommige gevallen worden overgenomen door buitenlandse multinationals, worden de grote beslissingen niet meer genomen in het land van herkomst. Hierdoor zijn zij niet meer in staat om veel invloed uit te oefenen op bijvoorbeeld de bedrijfsstrategieën en kunnen lokale belangen uit het oog worden verloren. Daarnaast komt het regelmatig voor dat industriële bedrijven die zijn overgenomen door een buitenlandse speler, te maken krijgen met een andere bedrijfscultuur. Zij worden gedwongen om zich hieraan aan te passen, ondanks dat dit botst met hun eigen, vertrouwde cultuur binnen het bedrijf. Wet- en regelgeving De Nederlandse industrie heeft zich in toenemende mate te houden aan diverse wet- en regelgevingen. Deze wet- en regelgevingen worden niet alleen opgelegd door de nationale overheid, maar ook door omringende (Europese) landen. Daarnaast is te zien dat steeds meer taken rondom regelgeving en handhaving, die voorheen door de overheid werden uitgevoerd, uit handen worden genomen door een toezichthouder. Het gevolg van deze regeldruk is onder andere dat de