KWR December Bronopsporen fecale verontreiniging in zwemwater 2015

Transcriptie

1 KWR December 2015 Bronopsporen fecale verontreiniging in zwemwater 2015

2

3 Bronopsporen fecale verontreiniging in zwemwater 2015 KWR December 2015 Opdrachtnummer KWR Projectmanager Edwin Kardinaal Opdrachtgever RWS WVL Kwaliteitsborger(s) Gertjan Medema Auteur(s) Edwin Kardinaal & Leo Heijnen Verzonden aan Leo van Ballegooijen, RWS WVL Jaar van publicatie 2015 Meer informatie Edwin Kardinaal T E Edwin.Kardinaal@kwrwater.nl PO Box BB Nieuwegein The Netherlands T +31 (0) F +31 (0) E info@kwrwater.nl I KWR KWR December 2015 KWR Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4 2

5 3 Inhoud 1 Inleiding 5 2 Materiaal & Methoden Watermonsters Filtratie Isolatie van DNA qpcr methoden Kwaliteitscontrole 8 3 Resultaten Resultaten bronopsporen Kwaliteitsborging Resultaten veldmonsters Bronnen in relatie tot fecale zwemwater indicatoren Bronnen 2015 in relatie tot eerdere jaren 16 4 Conclusies 19 5 Referenties 21 Bijlage I Resultaten 2015 Bijlage II Grafieken per locatie 2015

6 4

7 5 1 Inleiding Tijdens het zwemwaterseizoen wordt op veel zwemwaterlocaties in Nederland met regelmaat de zwemwaterkwaliteit beoordeeld aan de hand van de indicatoren E. coli en intestinale enterococcen. Op basis van 4 jaar aaneengesloten monitoring wordt de uiteindelijke zwemwaterkwaliteit beoordeeld. Van iedere officiële zwemwaterlocatie wordt de zwemwaterkwaliteit jaarlijks aan de EU gerapporteerd. Op basis van de concentraties fecale indicatorbacteriën worden de locaties ingedeeld in klassen, variërend van slecht tot uitstekend. In 2015 moeten alle zwemwaterlocaties minimaal aan de kwaliteit aanvaardbaar voldoen. In rijkswateren is een aantal locaties in 2013 en 2014 ingedeeld in de klasse slecht (9 respectievelijk 8 locaties; EEA, 2015). Daarnaast is op een aantal locaties de kwaliteit aanvaardbaar maar is onduidelijk wat de onderliggende oorzaak is van deze score. In 2012, 2013 en 2014 heeft Rijkswaterstaat onderzoek laten uitvoeren naar de oorzaken van de slechte zwemwaterkwaliteit van een aantal locaties in haar beheergebied (Heijnen et al, 2014; Kardinaal & Heijnen, 2014). Met behulp van zogenaamde source tracking" DNA technieken zijn de bronnen van fecale verontreiniging in kaart gebracht. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de DNA sequenties van bacteriesoorten die in hoge concentraties in de darmen van specifieke diergroepen voorkomen. Aan de hand van deze bacteriën kan met grotere zekerheid aangegeven worden wat de herkomst van de indicatororganismen E. coli en enterococcen is. Op basis van de toegepaste DNA technieken zijn de volgende bronnen te onderscheiden: mensen, runderen, herkauwers in het algemeen en varkens (hierbij wordt gebruik gemaakt van de Bacteroides bacteriën), vogels (waarbij gebruik gemaakt wordt van de bacterie Helicobacter) en honden (waarbij gebruik gemaakt wordt van het mytochondriaal DNA van de hond zelf). Sinds het voorjaar van 2015 zijn ook paarden als bron te onderscheiden met behulp van de Bacteroides bacteriën (Geerlings, 2015). In figuur 1.1 is geïllustreerd welke bronnen met fecale herkomst zoal in het oppervlaktewater voor kunnen komen. FIGUUR 1.1. OVERZICHT VAN POTENTIELE BRONNEN VAN FECALE VERONTREINIGING (UIT HEIJNEN ET AL, 2014) Voor Rijkswaterstaat heeft het onderzoek uit 2012, 2013 en 2014 waardevolle resultaten opgeleverd. Met behulp van de DNA analysetechniek (bronopsporing) is onderbouwd dat er

8 6 verschillende oorzaken zijn van de slechte kwaliteit (vogels en/of honden en/of runderen en/of mensen). Dit inzicht maakt het mogelijk om gericht maatregelen te initiëren waarmee de zwemwaterkwaliteit verbeterd kan worden, of draagt bij aan de onderbouwing dat een locatie niet geschikt gemaakt kan worden om zonder gezondheidsrisico te kunnen zwemmen. De onderzoeken uit 2013 en 2014 hebben voor een aantal locaties nog onvoldoende inzicht gegeven in de oorzaak achter de bacteriële verontreiniging met fecale oorsprong. Daarnaast is er per 2015 een aantal nieuwe locaties aangemeld waarvan nog niet duidelijk is of en door welke bronnen van fecale bacteriën de zwemwaterkwaliteit beïnvloed wordt. Van deze nieuwe locaties en de aanvaardbaar dan wel slecht scorende locaties is het van belang om de bronnen in beeld te krijgen. Zodoende kunnen aansluitend passende maatregelen gedefinieerd worden. Gedurende het zwemseizoen 2015 is daarom bronopsporing uitgevoerd op verschillende zwemwaterlocaties.

9 7 2 Materiaal & Methoden 2.1 Watermonsters In 2015 zijn op onderstaande locaties de bronanalyses uitgevoerd (zie tabel 2.1). Behalve op een aantal zwemwaterlocaties zijn ook monsters genomen op locaties die nadere informatie kunnen geven over de ligging van de bron. In totaal betreft het 18 locaties waarvan monsters genomen zijn. Op nagenoeg alle hieronder genoemde locaties is tijdens de tweewekelijkse reguliere bemonstering extra water bemonsterd voor de nadere bronanalyse (per locatie 12 monsters). Op het meetpunt nabij de Oude Pol (Bijsselse beek) is 1 keer per maand bemonsterd. In totaal zijn 211 monsters verzameld. De monsters zijn, gedurende het zwemseizoen, periodiek genomen door Waterschap Hunze & Aa s, Wetterskip Fryslan, Intertek en Eurofin/Omegam, voor de locaties zie tabel 2.1. TABEL 2.1. OVERZJCHT VAN DE LOCATIES WAARVAN IN 2015 DE DNA BRONANALYSES ZIJN UITGEVOERD EN DE FREQUENTIE VAN BEMONSTEREN TIJDENS HET ZWEMWATERSEIZOEN Locatie # metingen monstername filtratie Termunterzijl Strand 12 Hunze & Aa's WLN Zeestrand Eemshotel, Delfzijl 12 Hunze & Aa's WLN Harlingerstrand, Harlingen 12 Wetterskip Fryslan WLN Den Osse Badstrand 12 Eurofin/Omegam KWR Kamperland Sint Felixweg Badstrand 12 Eurofin/Omegam KWR Ritthem Fort Rammekens Badstrand 12 Eurofin/Omegam KWR De Rietschoof 12 Eurofin/Omegam KWR Wijksche Waard, Badstrand 12 Eurofin/Omegam KWR Recreatiestrand Resort Marina Oolderhuuske 12 Eurofin/Omegam KWR De Bijland 12 Eurofin/Omegam KWR De Bijland noord extra meetpunt 12 Eurofin/Omegam KWR De Bijland zuid extra meetpunt 12 Eurofin/Omegam KWR Harderwijkerzand 12 Intertek Intertek Strand IJburg 12 Intertek Intertek Dijkstrand Urk 12 Intertek Intertek Het Zeetje Spakenburg Extra meetpunt B 12 Intertek Intertek Nieuw Hulckesteijn Strand 12 Intertek Intertek De Oude Pol Extra meetpunt B, Bijsselse beek 7 Intertek Intertek Totaal aantal monsters Filtratie De filtraties en conservering van de watermonsters zijn uitgevoerd door Intertek, WLN en KWR (locaties zie tabel 2.1). Filtratie is uitgevoerd binnen 24 uur na monstername. De gebruikte volumes variëren van 50 tot 100 ml van elk monster, onder vacuüm, gefiltreerd over een polycarbonaat membraanfilter met een poriegrootte van 0,2 µm en een doorsnede van 4,5 cm. Ten behoeve van de kwaliteitscontrole is bij elke filtratiereeks eveneens een blanco gecreëerd, wat betekent dat 100 ml DNA vrij water over een filter geleid is. Na filtratie zijn de filters opgenomen in buffervloeistof en opgeslagen in de vriezer (-20 C). Halverwege en aan het eind van het zwemwaterseizoen zijn de monsters naar het laboratorium van KWR vervoerd, waar de verdere behandeling van de monsters plaats heeft gevonden. Op basis van de kweekresultaten van E. coli en enterococcen (data verkregen via RWS WVL) is een aantal monsters geselecteerd dat verder in behandeling is genomen voor de nadere DNA

10 8 analyse. Vooral de momenten waarop overschrijdingen van de zwemwaterrichtlijnen zijn geconstateerd zijn opgenomen in de nadere bronanalyse (zie hfdst. 3 voor de lijst). Daarnaast is ook een aantal monsters geselecteerd die dienen als referentie. 2.3 Isolatie van DNA Voor de kwantificatie van de bronnen van fecale herkomst met qpcr is DNA geïsoleerd uit een aantal geselecteerde watermonsters. Het KWR protocol (LMB 069 DNA extractie) voor isolatie van DNA uit geconcentreerde watermonsters is toegepast. De PowerBiofilm Kit van de firma MoBio is gebruikt voor isolatie van DNA. De toegepaste methode is in meer detail beschreven in het onderzoek van 2012 (Heijnen et al. 2012). Bij deze procedure wordt er vóór het isolatieproces een bekende hoeveelheid IC-DNA (Interne controle) aan het monster toegevoegd. Hiermee kan eventuele inhibitie van de qpcr-reacties en de opbrengst van de DNA-isolatie procedure bepaald worden (zie paragraaf 2.5). 2.4 qpcr methoden De polymerase ketting reactie (PCR) is een enzymatische reactie waarmee, onder invloed van nauwkeurig gecontroleerde temperatuurwisselingen (cycli), een kenmerkend DNA-fragment (merker) tot hoge aantallen wordt vermenigvuldigd. Met behulp van korte synthetische DNAmoleculen (primers) met een DNA-volgorde (sequentie) die zeer specifiek is voor een bepaald bacterietype kan in de PCR een DNA-fragment van dit bacterietype selectief worden vermenigvuldigd. Bij Real-time PCR wordt tijdens de reactie de vorming van deze kenmerkende DNA-fragmenten on-line gevolgd. De gevormde fragmenten worden gedetecteerd met een synthetische DNA-probe die gelabeld is met een fluorescente kleurstof. Het aantal cycli waarbij het DNA-signaal boven de detectiegrens uitkomt ( quantification cycle of Cq-waarde) is een maat voor de DNA-concentratie in het monster. De Cq-waarden van de referentiemonsters worden gebruikt voor berekening van een ijklijn. Deze ijklijn vormt vervolgens de basis voor het kwantificeren van de verschillende merkers in de monsters. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van het KWR protocol LMB 065 qpcr. Voor het detecteren van fecale verontreiniging van mensen, herkauwers en paarden is gebruik gemaakt van een merker waarmee een kenmerkend fragment van Bacteroides bacteriën wordt aangetoond. De methoden zijn eerder beschreven in Leenen et al. (2013), Heijnen et al. (2013) en Geerlings (2015). Onder de verzamelmethode herkauwers vallen de diergroepen runderen, schapen, reeën en herten. De analyses zijn uitgevoerd volgens de KWR protocollen LMB 065 (qpcr) met bijlage 12 (algemeen Bacteroides), bijlage 13 (humaan Bacteroides) en bijlage 14 (herkauwer Bacteroides). Voor paarden (Bacteroides) is de methode gevolgd zoals beschreven in Geerlings (2015). Voor het detecteren van fecale verontreinigingen van vogels is gebruik gemaakt van een merker waarmee een kenmerkend fragment van Helicobacter bacteriën wordt aangetoond (GFD-merker (Heijnen en Learbuch, 2012). De analyses zijn uitgevoerd volgens de KWR protocollen LMB 068 (qpcr analyse met Sybergreen) met bijlage 10 (vogel Helicobacter). Voor het detecteren van fecale verontreiniging van honden is gebruik gemaakt van een merker waarmee een kenmerkend fragment van het (mitochondriaal)dna van honden wordt aangetoond. De methode is eerder beschreven in de RWS rapportage (KWR ) door Heijnen et al. (2013). De analyses zijn uitgevoerd volgens de KWR protocollen LMB 065 (qpcr) met bijlage 25 (honden). 2.5 Kwaliteitscontrole Het rendement van de DNA-isolatie en de eventuele aanwezigheid van remmende stoffen (bijvoorbeeld humuszuren of spore-elementen) in het DNA van de monsters is bepaald door

11 9 aan elk monster een interne controle (IC) toe te voegen en hiervan de opbrengst te bepalen. Het IC-DNA bestaat uit een suspensie met een bekende hoeveelheid plasmide-dna. Dit plasmide-dna bevat een uniek DNA-fragment wat niet aanwezig is in watermonsters. Voor detectie van dit unieke fragment zijn primers en een probe ontworpen. Met deze primers en probe is het mogelijk om het unieke DNA-fragment te amplificeren en kwantitatief te detecteren. Door dit plasmide-dna aan elk monster toe te voegen en de concentratie ervan (na extractie van DNA) te bepalen en te vergelijken met eenzelfde hoeveelheid plasmide-dna dat geen extractiestap heeft ondergaan is het mogelijk om de opbrengst van de isolatieprocedure te bepalen en een indruk te krijgen van de eventuele aanwezigheid van stoffen die de PCR-reactie remmen. De, met het IC-DNA, gemeten opbrengst van de isolatie-procedure is gebruikt om de meetwaarden voor elk individueel monster te corrigeren voor verlies van DNA t.g.v. de extractiemethode. De blanco filters zijn eveneens meegenomen in de qpcr analyse. Mochten er in de blanco s (hoge) concentraties van een bepaald gen aangetroffen worden dan worden de monsters uit de reeks waarin de blanco gecreëerd is kritisch beoordeeld en zo nodig uitgesloten van verdere analyse.

12 10

13 11 3 Resultaten 3.1 Resultaten bronopsporen 2015 In 2015 is van een groot aantal zwemwaterlocaties waarvan RWS de waterkwaliteitsbeheerder is geanalyseerd wat de potentiele bronnen van fecale herkomst zijn. Met deze resultaten in de hand kan RWS in overleg met de stakeholders bepalen welke maatregelen ter verbetering van de zwemwaterkwaliteit genomen kunnen worden. In 2015 zijn bij KWR 257 filters aangeleverd waarvan 211 afkomstig van zwemwaterlocaties en de overige betreffen de blanco filters (gefiltreerd met DNA vrij water) zoals die bij elke filtratiereeks meegenomen zijn. Van deze filters zijn er in totaal 58 monsters, afkomstig van zwemwaterlocaties, geanalyseerd met de qpcr technieken (zie Bijlage I). De keuze van de te analyseren DNA monsters is gebaseerd op de overschrijdingen van de E. coli en/of enterococcen signaalwaarden, of op basis van opvallende verhoogde concentraties. In Nederland wordt de grens van 1800 kve/100 ml met betrekking tot E. coli aangehouden als een overschrijding van het acute risico (Stuurgroep Water, 2013). Voor intestinale enterococcen ligt die grens bij 400 kve/100 ml. De hier gebruikte dataset bevat 1 monster waarvan de enterococcen concentratie deze signaalwaarde overschrijdt. Daarnaast zijn eveneens monsters geanalyseerd die als referentie dienen, wat betekent dat de concentraties aan indicator parameters laag is. Op vier locaties die in dit onderzoek bemonsterd zijn, zijn geen nadere analyses uitgevoerd in het kader van de bronopsporing. De zwemwaterkwaliteit was in het jaar 2015 dermate goed (nagenoeg alle resultaten op of onder de detectielimiet) dat niet te verwachten viel dat er een bron te detecteren zou zijn. Het betreft de locaties Wijksche Waard Badstrand, Strand IJburg Voorbelastingsdam IJburg, De Rietschoof en Den Osse Badstrand. 3.2 Kwaliteitsborging De rendementen van de DNA extracties zijn over het algemeen zeer goed (> 20 % rendement). Van het totaal aantal monsters is van 3 monsters het DNA extractierendement tussen de 10 en 20 %, dit is voldoende om DNA kopie aantallen te kunnen berekenen. Van het totaal aantal monsters is in één geval de DNA extractie opbrengst onvoldoende gebleken om voldoende betrouwbare informatie op te leveren. Het betreft Ritthem Fort Rammekens Badstrand 28-sept-15. Dit monster is niet meegenomen in de verdere analyse. In alle blanco filters is geen enkele remming van de extractie aangetroffen (Bijlage I). Uit de analyses van de blanco s blijkt dat alleen op 16 juli een positief resultaat is verkregen voor humaan Bacteroides en hond. Dit heeft niet geleid tot een verhoging van concentraties van deze bron in de overige monsters uit de filtratiereeks van die dag. 3.3 Resultaten veldmonsters Van de geanalyseerde veldmonsters is in 50 van de gevallen een bron gedetecteerd. In het jaar 2015 is in de monsters het vaakst humane Bacteroides aangetroffen, in 37 monsters. Daarbij zijn de hoogste concentraties aangetroffen nabij de locatie De Bijland. Op 12 locaties zijn herkauwer Bacteroides aangetroffen, met name bij het extra meetpunt B van Oude Pol zijn de aangetroffen concentraties relatief hoog. Op 29 locaties zijn vogelspecifieke Helicobacter bacteriën gedetecteerd, de hoogste concentraties werden aangetroffen bij de

14 12 nieuwe zwemwaterlocatie Nieuw-Hulckesteijn strand. De DNA sporen van honden zijn het minst aangetroffen, in totaal 10 maal. De hoogste concentraties honden DNA werden aangetroffen op locatie De oude Pol extra meetpunt B, Bijsselse beek en op de locatie Ritthem Fort Rammekens badstrand. In tabel 3.1 is per locatie samengevat welke bronnen van fecale herkomst aangetroffen zijn in het jaar Voor de bronnen varkens en paarden zijn geen positieve resultaten aangetroffen. TABEL 3.1 PER LOCATIE IS AANGEGEVEN WELKE BRON VAN FECALE HERKOMST IN 2015 AANGETROFFEN IS. NB = NIET BEPAALD. DE VETGEDRUKTE TEKST IN DE KOLOM VAN HET JAAR 2015 GEEFT AAN WELKE BRON ALS VOORNAAMSTE ERKEND IS. Aanget oonde fecale veront reinigingsbronnen Locat ies 2015 De Bijland De Bijland Noord extra meetpunt De Bijland Zuid extra meetpunt De Oude Pol Extra meetpunt B De Rietschoof, camping badstrand Den Osse Badstrand Harderwijkerzand Harlingerstrand, Harlingen Het Zeetje Spakenburg Extra meetpunt B Kamperland Sint Felixweg Badstrand Nieuw Hulckesteijn Strand Recreatiestrand Resort Marina Oolderhuuske Ritthem Fort Rammekens Badstrand Strand IJburg Voorbelastingsdam IJburg Termunterzijlstrand Urk Dijkstrand Wijksche Waard, Badstrand Zeestrand Eemshotel, Delfzijl mensen, herkauwers mensen, herkauwers, vogels mensen, herkauwers, vogels vogels, mensen, herkauwer, hond NB NB vogels, hond vogels, mensen, hond, herkauwer vogels, hond, mens vogels, hond, mens vogels, herkauwer, mens vogels, mensen mensen, hond NB herkauw ers, vogels, mensen vogels, mensen, hond, herkauwer NB mensen 3.4 Bronnen in relatie tot fecale zwemwater indicatoren Van alle door KWR geanalyseerde watermonsters is door de monsternemers ook water verzameld voor de analyse van de zwemwaterparameters E. coli en enterococcen. Zodoende kunnen de DNA resultaten goed gebruikt worden om de bron van deze overschrijdingen of verhoogde concentraties van deze indicator bacteriën te onderzoeken. Uit de dataset zoals die ontvangen is van RWS WVL blijkt dat voor E. coli op 4 monsternamemomenten de 1800 kve/100 ml is overschreden. In de dataset zit 1 monster waarvan de enterococcen concentratie de signaalwaarde (400 kve/100 ml) overschrijdt. Deze overschrijdingen zijn waargenomen op 4 verschillende zwemwaterlocaties (zie Bijlage I). De hoogste concentraties aan E. coli is aangetroffen op de locatie Marina Oolderhuuske (Roermond), de hoogste concentratie aan enterococcen is aangetroffen op het strand van Termunterzijl. Afgaande op de onderstaande figuur (figuur 3.1) zijn er bij Marina Oolderhuuske twee potentiele bronnen aan te wijzen die van belang zijn: verontreiniging van humane herkomst en van vogel herkomst. Op het moment van overschrijding van de zwemwaterparameters (7 sept 2015) is zowel DNA aangetoond van vogel herkomst als van humane herkomst. Bij eerdere verhoogde concentraties aan E. coli (13 juli 2015) is de concentratie van humaan Bacteroides echter onder de detectielimiet terwijl wel vogel Helicobacter DNA aangetoond wordt. Dit suggereert dat een humane bron verantwoordelijk is voor de overschrijding van

15 13 de E. coli signaalwaarde, echter neemt de concentratie vogelmerker tijdens de overschrijding exponentieel toe. Beide bronnen zijn dan ook naar verwachting verantwoordelijk voor de hoge E. coli concentraties. In het zwemwaterprofiel van deze locatie (2010) worden humane bronnen (zwemmers, jachthaven en overstort) en watervogels aangemerkt als potentiele bron van fecale verontreiniging. Van beide bronnen wordt aangegeven dat de invloed op de zwemwaterkwaliteit beperkt zal zijn. Deze conclusie dient mogelijk bijgesteld te worden. Aansluitend zal nader onderzoek zich moeten richten op welk van de humane bronnen het grootste aandeel in de verontreiniging levert. FIGUUR 3.1. CONCENTRATIE VERLOOP VAN DIVERSE BACTERIËN OP DE DE LOCATIE RECREATIESTRAND RESORT MARINA OOLDERHUUSKE. DE CONCENTRATIES E. COLI EN ENTEROCOCCEN ZIJN UITGEZET OP DE LINKER AS EN UITGEDRUKT IN KVE/100 ML. DE OVERIGE PARAMETERS ZIJN UITGEZET OP DE RECHTER AS EN UITGEDRUKT ALS DNA KOPIE AANTALLEN/ L. Op Termunterzijl Strand is de herkomst van de fecale verontreiniging niet toe te wijzen aan één bron (Figuur 3.2). Op het moment van verhoogde concentratie E. coli en een verhoging van de enterococcen concentratie (27 juli 2015) zijn er drie potentiele bronnen die ten grondslag aan deze verhoogde concentraties indicatororganismen kunnen liggen: de concentraties aan humane/herkauwer Bacteroides en vogel Helicobacter zijn duidelijk verhoogd. Echter, de bronnen van humane en vogel herkomst zijn ook hoog op momenten dat E. coli concentraties laag zijn. Dit impliceert dat deze bronnen niet (primair) bijdragen aan de overschrijding van de zwemwaterparameter E. coli. De concentratie aan herkauwer Bacteroides valt tweemaal samen met de verhoging met E. coli. Het is dan ook zeer waarschijnlijk dat de herkauwers de voornaamste bron zijn op deze locatie. Ook uit de analyse van 2014 kwamen herkauwers naar voren als één van de voornaamste bronnen. In het zwemwaterprofiel (2013) van deze locatie worden vogels, schapen en honden als potentiele bronnen genoemd voor deze locatie. Dat sluit deels aan bij de bevindingen op basis van het DNA onderzoek. De bron hond wordt niet teruggevonden in het DNA profiel. Uit het DNA profiel blijkt dat bronnen van humane herkomst mogelijk een rol spelen in de zwemwaterkwaliteit op deze locatie. In het zwemwaterprofiel is daar niet op gewezen. Mogelijk dat in aanvullend onderzoek deze potentiele bron van fecale herkomst nader beoordeeld gaat worden.

16 14 FIGUUR 3.2. CONCENTRATIE VERLOOP VAN DIVERSE BACTERIËN OP DE DE LOCATIE TERMUNTERZIJL STRAND. DE CONCENTRATIES E. COLI EN ENTEROCOCCEN ZIJN UITGEZET OP DE LINKER AS EN UITGEDRUKT IN KVE/100 ML. DE OVERIGE PARAMETERS ZIJN UITGEZET OP DE RECHTER AS EN UITGEDRUKT ALS DNA KOPIE AANTALLEN/ L. Op de locatie Nieuw Hulckesteijn is in het zwemwaterseizoen één maal een overschrijding van de richtwaarde voor E. coli aangetroffen (11 aug 2015). Op het moment van deze overschrijding zijn vogels de enige aantoonbare aanwezige bron van fecale herkomst. Ook tijdens een eerdere verhoging van de E. coli waarde (13 juli 2015) zijn het de vogels die duidelijk aanwezig zijn. Tijdens een latere verhoging (7 september 2015) zijn ook de bronnen van humane herkomst en herkauwers aanwezig. Aangezien deze laatstgenoemde bronnen afwezig zijn op momenten van eerder piekconcentraties in E. coli is het waarschijnlijk dat vogel feces primair verantwoordelijk is voor de E. coli overschrijdingen op deze locatie. Uit het zwemwaterprofiel van de nabij gelegen zwemwaterlocatie Strand Nieuw Hulckesteijn (2011) blijkt dat vogels een bron van betekenis kunnen spelen evenals een aantal humane bronnen (bezoekers, jachthaven en passerend vaarverkeer) en herkauwers (via aanvoerwater uit de nabij gelegen polder). Vogels worden aangewezen als voornaamste bron van fecale verontreiniging, een conclusie die op basis van het DNA onderzoek ondersteund wordt.

17 15 FIGUUR 3.3. CONCENTRATIE VERLOOP VAN DIVERSE BACTERIËN OP DE DE LOCATIE NIEUW HULCKESTEIJN STRAND. DE CONCENTRATIES E. COLI EN ENTEROCOCCEN ZIJN UITGEZET OP DE LINKER AS EN UITGEDRUKT IN KVE/100 ML. DE OVERIGE PARAMETERS ZIJN UITGEZET OP DE RECHTER AS EN UITGEDRUKT ALS DNA KOPIE AANTALLEN/ L. Op de locatie Zeestrand Eemshotel, Delfzijl zijn in het seizoen 2015 geen overschrijdingen van signaalwaarden van de zwemwaterparameters aangetroffen. Wel zijn de concentraties enterococcen op deze locaties een aantal keren verhoogd (16 juni en 7 sept 2015). Opvallend aan deze locatie is dat in eerdere jaren de herkauwers als voornaamste bron van fecale verontreiniging aangewezen kon worden. Uit onderstaande grafiek (figuur 3.4) blijkt nu dat in 2015 alleen de bron van humane herkomst aanwezig is ten tijde van de verhogingen van concentraties aan enterococcen. Aanvullend onderzoek zou zich nu moeten richten op de herkomst van de humaan fecale verontreiniging. In het zwemwaterprofiel van deze locatie (2013) worden recreatievaart, beroepsvaart en badgasten als potentiële bron van humane fecale verontreiniging aangewezen. In het zwemwaterprofiel worden ook honden en vogels als potentiele bronnen aangewezen. Uit het voorliggende DNA onderzoek worden deze bronnen niet aangetoond.

18 16 FIGUUR 3.4. CONCENTRATIE VERLOOP VAN DIVERSE BACTERIËN OP DE DE LOCATIE ZEESTRAND EEMSHOTEL, DELFZIJL. DE CONCENTRATIES E. COLI EN ENTEROCOCCEN ZIJN UITGEZET OP DE LINKER AS EN UITGEDRUKT IN KVE/100 ML. DE OVERIGE PARAMETERS ZIJN UITGEZET OP DE RECHTER AS EN UITGEDRUKT ALS DNA KOPIE AANTALLEN/ L. Grafieken zoals hierboven weergegeven voor de overige locaties die in 2015 in het monsternameprogramma zijn opgenomen, kunnen teruggevonden worden in Bijlage II. 3.5 Bronnen 2015 in relatie tot eerdere jaren Het jaar 2015 is het vierde jaar op rij dat op diverse locaties van RWS de DNA bronopsporing naar fecale verontreiniging plaats heeft gevonden. In 2012 beperkte de bronopsporing zich nog tot alleen de Bacteroides bacteriën van diverse bronnen en vogel Helicobacter. In 2013 is daar de detectie van honden DNA bijgekomen en is de detectie van vogel Helicobacter nader ontwikkeld. Recentelijk is daar de methodiek voor de detectie van Bacteroides bacteriën van paarden herkomst bij gekomen en dit jaar voor het eerst toegepast. Door de jaren heen is de bronopsporing nu op 35 locaties, waarvan RWS de waterkwaliteitsbeheerder is, uitgevoerd. Enkele van de locaties hebben één jaar meegedraaid in de analyserondes terwijl op andere locaties drie jaar op rij bepaald is wat de herkomst van fecale verontreiniging is geweest (zie Kardinaal & Heijen, 2014). In het jaar 2015 is een aantal nieuwe locaties opgenomen in het monsternameprogramma. Daarnaast is ook een aantal locaties bemonsterd die vorig jaar ook deel uitmaakten van het onderzoeksprogramma (zie tabel 3.1). De resultaten van 2015 bevestigen het beeld dat in eerdere jaren is ontstaan: vogels en mensen zijn de voornaamste bronnen van fecale verontreiniging op zwemwaterlocaties waarvan RWS de waterkwaliteitsbeheerder is. Op een enkele locatie zijn het herkauwers (bv Termunterzijl strand) en /of honden (bv Kamperland St Felixweg) die de zwemwaterkwaliteit mogelijk negatief beïnvloeden. Op locatie niveau kan er door de jaren heen een veranderend beeld ontstaan met betrekking tot de voornaamste bron. Bijvoorbeeld bij de locatie het Kleine Zeetje lijken meerdere bronnen van invloed, in 2014 waren vogels prominent aanwezig, in 2015 lijken vogels en honden een rol van betekenis te spelen. Ook extra meetpunten rondom de zwemwaterlocatie

19 17 geven een diffuus beeld. Welke bron prevaleert zal hier afhangen van de (wisselende) aanwezigheid van de bron en weersinvloeden (die zijn weerslag hebben op stromingspatronen en het in werking treden van bijvoorbeeld riooloverstorten). Anderzijds zijn er ook locaties waar door de jaren heen een bron herhaaldelijk naar voren komt. Dit is bijvoorbeeld het geval op de meetlocaties nabij de Bijland. Op deze locaties is de voornaamste bron te herleiden tot menselijke invloed. Op deze locatie zou nader onderzoek moeten uitwijzen wat de verontreiniging van humane fecale herkomst veroorzaakt. Op de locaties in de Eems, Termunterzijl strand en Zeestrand Eemshotel (Delfzijl) is drie jaar op rij gemeten. Op de locatie Termunterzijl blijven herkauwers in alle jaren terugkomen als voornaamste bron. Op de locatie Eemshotel is in 2015 geen sprake meer van herkauwers als bron, de maatregel die is genomen om schapen van de dijk te weren lijkt effectief. TABEL 3.1 OVERZICHT VAN DE VOORNAAMSTE BRONNEN ZOALS GEMETEN IN DE JAREN OP LOCATIES WAARVAN RWS DE WATERKWALITITSBEHEERDER IS. NB = NIET BEPAALD. DE VETGEDRUKTE TEKST IN DE KOLOMMEN GEEFT AAN WELKE BRON ALS VOORNAAMSTE HERKEND IS. Aangetoonde fecale verontreinigingsbronnen Locat ies De Bijland mensen mensen, herkauwers De Bijland Noord extra meetpunt mensen, herkauwers mensen, herkauwers, vogels De Bijland Zuid extra meetpunt mensen, herkauwers mensen, herkauwers, vogels De Oude Pol Extra meetpunt B mensen vogels, mensen, herkauwer, hond De Rietschoof, camping badstrand honden, vogels mensen NB Den Osse Badstrand NB Harderw ijkerzand vogels, hond Harlingerstrand, Harlingen mensen vogels, mensen, hond, herkauw er Het Zeetje Spakenburg Extra meetpunt B vogels, herkauwers vogels, hond, mens Kamperland Sint Felixweg Badstrand vogels, hond, mens Nieuw Hulckesteijn Strand vogels, herkauwer, mens Recreatiestrand Resort Marina Oolderhuuske vogels, mensen Ritthem Fort Rammekens Badstrand mensen, hond Strand IJburg Voorbelastingsdam IJburg NB Termunterzijlstrand herkauw ers herkauwers, mensen herkauwers, vogels, mensen Urk Dijkstrand vogels, mensen, hond, herkauwer Wijksche Waard, Badstrand NB Zeestrand Eemshotel, Delfzijl herkauwers, honden herkauwers, mensen mensen

20 18

21 19 4 Conclusies Tussen 2012 en 2015 zijn diverse DNA methoden ontwikkeld die ingezet kunnen worden ter beoordeling van de herkomst van bronnen van fecale verontreiniging. Dergelijke technieken worden ingezet in de keten van de drinkwaterproductie en ook in relatie tot zwemwaterkwaliteit. In dit onderzoek is beschreven hoe deze methodieken ingezet zijn om de (verminderde) zwemwaterkwaliteit te koppelen aan bronnen van fecale herkomst. Er zijn daartoe gedurende het zwemwaterseizoen van 2015 op 18 (zwem)waterlocaties in het beheergebied van RWS monsters verzameld, waarvan een selectief deel geanalyseerd is met de DNA techniek. De analyses zijn gericht geweest op de detectie van bronnen van mensen, herkauwers, varkens, paarden, honden en vogels. De DNA methoden hebben in de geselecteerde watermonsters goed gewerkt, slechts in één geval bleek de gegenereerde data niet betrouwbaar genoeg. In vergelijking met de concentraties van de zwemwaterparameters E. coli en enterococcen zijn nagenoeg altijd één of meerdere bronnen aan te geven die een rol van betekenis spelen in de overschrijdingen danwel verhoogde concentraties van deze indicatororganismen. In het jaar 2015 zijn sporen van fecale verontreiniging met een humane herkomst (37) het meest aangetoond op de geselecteerde locaties, gevolgd door vogels (29 keer), herkauwers (12 keer) en honden (10 keer). De bronnen varkens en paarden zijn niet aangetoond. In de resultaten zijn per locatie de bronopsporingsdata naast de data van reguliere zwemwaterparameters geplaatst. Het beeld dat hieruit ontstaat is dat vogels op de meeste locaties primair verantwoordelijk lijken voor de waargenomen overschrijdingen van de signaalwaarden van E. coli en enterococcen. Aansluitend zijn het humane bronnen die voor de overschrijdingen dan wel verhoogde concentraties verantwoordelijk zijn. In 2015 is voor het eerst onderzocht of paarden een bron van betekenis kunnen zijn in de overschrijding van de zwemwaterparameters. Op de locaties waar die verdenkingen aanwezig waren (o.a. Oude Pol, Ritthem Fort Rammekens Badstrand en de badstranden in de Eems Termunterzijl Strand en Zeestrand Eemshotel) zijn geen sporen van fecale herkomst van paarden aangetoond. Dit betekent niet dat die bron compleet afwezig is. Mogelijk is op andere momenten een dergelijke bron wel een bron van betekenis. Daarbij is de hoeveelheid Bacteroides bacteriën per gram paardenpoep relatief laag (Geerlings, 2015), wat betekent dat er sprake moet zijn van een flinke vervuiling voordat de DNA merker positief uitslaat. De bronopsporing heeft voor een aantal nieuwe locaties in beeld gebracht welke bronnen nu voornamelijk een rol spelen op de bewuste locaties, bijvoorbeeld op Nieuw Hulckesteijn Strand. Op deze locatie is het duidelijk dat de bron van vogel herkomst op deze locaties een rol van betekenis speelt. Daarnaast heeft de inventarisatie inzichtelijk gemaakt dat op diverse locaties dezelfde bronnen door de jaren heen aanwezig blijven, zoals op Termunterzijl Strand. Een eerste vergelijk van de DNA resultaten met de, in de zwemwaterprofielen van de onderzochte locaties genoemde, mogelijke bronnen van fecale verontreiniging (hoofdstuk 3) laat zien dat per locatie de verdachte bronnen redelijk in beeld zijn. Het belang wat in de zwemwaterprofielen aan een bepaalde bron gehangen wordt komt zo nu en dan overeen, maar kan ook afwijken van de DNA resultaten. Voor de locaties waarvan een zwemwaterproefiel aanwezig is zouden op basis van de DNA getallen de conclusies in de zwemwaterprofielen herbeoordeeld moeten worden en zo nodig bijgesteld. Op de locatie Oude Pol blijkt na vier jaar dat de situatie ook behoorlijk complex kan zijn. Na vier jaar meten zijn verschillende bronnen in beeld die een rol van betekenis kunnen spelen in het verklaren van overschrijdingen van de normen uit de zwemwaterrichtlijn. Net als in

22 20 voorgaande jaren zijn ook dit jaar vogels, mensen en herkauwers in beeld gekomen. Voor een dergelijk locatie is een nader onderzoek naar stromingspatronen, weersinvloeden en de omvang van bronnen essentieel. Dergelijk onderzoek zou onderbouwd kunnen worden met nieuwe DNA methodieken zoals Next Generation Sequencing (NGS), een methode die in staat is om op basis van de totale bacteriologische samenstelling goed in te schatten welke waterstromen van invloed zijn op een (zwemwater)locatie (Lee et al., 2014). Een dergelijk NGS onderzoek wordt eind 2015 uitgevoerd op deze locatie. De DNA-methoden die nu beschikbaar zijn voor de opsporing van bronnen van fecale herkomst zijn voor wat betreft de recreatiewateren behoorlijk compleet. Op basis van een inventarisatie van zwemwaterprofielen (van der Wal et al, 2012) kan geconcludeerd worden dat nagenoeg alle potentiele bronnen (humaan, vogels, herkauwers, varkens, honden en paarden) met de huidige DNA merkers op te sporen zijn. De enige mogelijke bron die niet opgenomen is in de DNA toolbox is die voor knaagdieren (o.a konijn, muskusrat en bruine rat). Of deze bron daadwerkelijk bijdraagt aan de overschrijding van signaalwaarden van zwemwaterparameters is de vraag. De bron wordt nagenoeg niet genoemd in de gescreende zwemwaterprofielen (van der Wal et al, 2012). In internationaal beschikbare literatuur is vooralsnog weinig bekend maar worden bovengenoemde knaagdieren niet aangewezen als een bron van betekenis (e.g. Meays et al., 2006) wanneer het aankomt op fecale verontreiniging. Het screenen van het voorkomen van met name bruine rat kan om andere reden wel van belang zijn: de ziekte van Weil. De ziekte lijkt in toenemende mate gerapporteerd te worden. Aanvullend (DNA) onderzoek naar de ziekteverwekker Leptospira en mogelijk naar de bruine rat kan de verspreiding van het organisme in recreatiewateren (waaronder zwemwater) in beeld brengen. De bronnen van fecale verontreiniging bepalen mede het niveau en de diversiteit van het vóórkomen van pathogenen in het water en aansluitend het potentiele gezondheidsrisico voor de mens. Uit onderzoek blijkt dat in water dat vervuild is met humaan fecaal materiaal een groot deel van de ziektegevallen veroorzaakt wordt door humane entero virussen (Soller et al., 2010a). In water dat meer onder invloed staat van meeuwen en landbouwhuisdieren (koeien, varkens en kippen) zijn bacteriële pathogenen en protozoën een zorg (Roser and Ashbolt, 2006; Schoen and Ashbolt, 2010; Soller et al., 2010b). Daarnaast bepaalt de route van de bron eveneens wat de impact op de gezondheid kan zijn, via afspoeling of direct in het water (Soller et al., 2010b). Wanneer bronnen van non-humane herkomst de (zwem)waterkwaliteit negatief beïnvloeden zijn er minder goede relaties te leggen tussen de zwemwaterparameters enerzijds en de gezondheidseffecten anderzijds. Het nu beschikbaar hebben van DNA merkers waarmee het onderscheid tussen de diverse bronnen gemaakt kan worden geeft ook de mogelijkheid om te kunnen differentiëren in de mate van het toestaan van de aanwezigheid van fecale indicatororganismen (E. coli en enterococcen). Voordat tot een dergelijke interpretatie van de zwemwaterparameters overgegaan kan worden zou per locatie een beknopte kwantitatieve microbiologische risico analyse (QMRA) uit moeten wijzen of dit een veilige manier van handelen is (U.S. Environmental Protection Agency, 2014). Een dergelijke aanpak zou op die locaties waar, op basis van voorliggende en eerdere studies (Leenen et al, 2013; Heijnen & Kardinaal, 2013; Kardinaal & Heijnen, 2014), vogels de voornaamste bron van fecale verontreiniging zijn overwogen kunnen worden.

23 21 5 Referenties European Environment Agency (2015). European bathing water quality in EEA Report No 1/2015, ISSN Geerlings S. (2015). qpcr methoden voor het opsporen van paarden als bron van fecale verontreinigingen en edna van de kleine modderkruiper. Stage rapport Heijnen L., K. Learbuch, I. Leenen, S. Rotteveel, H. Ruiter, E. Kardinaal (2014). Fecale verontreiniging in zwemwater identificeren met DNA-merkers. H2O-Online (15 april 2014). Heijnen, L, E. Kardinaal (2013). DNA analyse fecale verontreiniging: Rapportnummer: KWR , i.o.v. RWS. Heijnen, L., E. Kardinaal, B. Wullings (2012). Robuustheid van qpcr technieken voor de analyse van zwemwater. KWR Rapport i.o.v. RWS Waterdienst. Heijnen, L., K. Learbuch (2012).Ontwikkeling en toepassing van kwantitatieve PCR methoden voor het identificeren van de bron van fecale besmettingen BTO rapport BTO Kardinaal E., L. Heijnen (2014). Bronopsporen fecale verontreiniging in zwemwater Rapportnummer: KWR , i.o.v. RWS. Lee, D. Y., H. Lee, et al. (2014). Characterization of sources and loadings of fecal pollutants using microbial source tracking assays in urban and rural areas of the Grand River Watershed, Southwestern Ontario. Water Research 53: Leenen, I., M. Maessen, L. Heijnen, E. Kardinaal (2013). Bronanalyse zwemwater m.b.v. dnatechnieken: bepalen bijdrage van vogels, mensen en dieren aan de zwemwaterkwaliteit. Een overzicht van ervaringen en mogelijkheden om vogels te weren. Rapport Grontmij/KWR i.o.v. RWS. Meays, C., K. Broersma, R. Nordin, A. Mazumder, M. Samadpour (2006). Spatial and annual variability in concentrations and sources of Escherichia coli in multiple watersheds. Environmental Science & Technology 40: Roser, D., N.Ashbolt (2006). Microbial Exposure Assessment of an Urban Recreational Lake: A Case Study of the Application of New Risk-based Guidelines. Water Science and Technology. 54: Stuurgroep Water (2013). Beslisnotitie werkwijze individuele metingen en meetfrequentie microbiologische parameters zwemwaterrichtlijn, vastgesteld in de op 14 maart Soller, J.A., T.Bartrand, N.J., Ashbolt, J. Ravenscroft, T.J. Wade (2010a). Estimating the Primary Etiologic Agents in Recreational Freshwaters Impacted by Human Sources of Faecal Contamination. Water Research 44(16):

24 22 Soller, J.A., M.E. Schoen, T. Bartrand, J.Ravenscroft, T.J. Wade (2010b). Estimated Human Health Risks from Exposure to Recreational Waters Impacted by Human and Non- Human Sources of Faecal Contamination. Water Research 44(16): Schoen, M.E., N.J. Ashbolt (2010). Assessing Pathogen Risk to Swimmers at Non-sewage Impacted Recreational Beaches. Environmental Science & Technology 44: U.S. Environmental Protection Agency (2014). Overview of Technical Support Materials: A Guide to the Site-Specific Alternative Recreational Criteria TSM Documents. EPA-820- R Wal van der A., E. van Velzen, E. Kardinaal (2012). Effect van veranderingen in klimaat en ruimtedruk op de microbiologische zwemwaterkwaliteit. H2O /

25 23

26 24

27 25 Bijlage I Resultaten 2015 Resultaten bronopsporing 2015 en zwemwaterparameters. Betekenis kleuren in onderstaande tabel E. coli en enterococcen Concentratie hoger dan signaalwaarden Concentratie verhoogd (tussen helft van signaalwarden en signaalwaarden) R (%) Rendement van de DNA extractie is te laag Bronnen van fecale verontreiniging Positieve concentratie DNA kopie aantallen /ml

28 26 Escherichia intestinale Locatie Monsterdatum coli enterococcen R% KVE/100ml Humaan Bacteroides Herkauwer Paard Hond Bacteroides Bacteroides PCR resultaten kopien/l Vogel Helicobacter Varken De Bijland (Tolkamer) ,8 2,00E+03 <560 <560 <2,8E+03 De Bijland (Tolkamer) ,9 2,20E+06 <540 <540 <2,7E+03 De Bijland (Tolkamer) ,4 2,10E+04 1,00E+04 <500 <2,5E+03 De Bijland (Tolkamer) ,3 1,20E+05 1,50E+03 <510 <2,6E+03 De Bijland Noord extra meetpunt ,9 <5,3E+03 <5,3E+03 <5,3E+03 9,90E+03 De Bijland Noord extra meetpunt ,8 2,50E+04 2,90E+03 <510 5,90E+03 De Bijland Noord extra meetpunt ,2 2,00E+03 <460 <460 9,80E+03 De Bijland Zuid extra meetpunt ,4 2,10E+06 <540 <540 2,70E+03 De Bijland Zuid extra meetpunt < 15 71,9 1,90E+04 4,60E+04 <560 <2,8E+03 De Bijland Zuid extra meetpunt ,1 5,30E+06 <480 <480 3,40E+03 De oude Pol extra meetpunt B, Bijselsebeek ,6 5,50E+04 <1,6E+04 <1,6E+04 <1,6E+04 9,90E+04 <7,9E+04 De oude Pol extra meetpunt B, Bijselsebeek ,5 1,70E+06 4,30E+04 3,00E+04 <1,3E+04 1,40E+05 <6,4E+04 De oude Pol extra meetpunt B, Bijselsebeek ,3 1,10E+05 <2,4E+03 6,70E+03 <2,4E+03 <1,2E+04 <1,2E+04 De oude Pol extra meetpunt B, Bijselsebeek ,4 6,60E+03 2,60E+05 <2,8E+03 <2,8E+03 2,30E+05 <1,4E+04 Harderwijkerzand < ,4 <4,2E+03 <4,2E+03 <4,2E+03 <2,1E+04 Harderwijkerzand ,9 <9,1E+03 <9,1E+03 <9,1E+03 2,00E+05 Harderwijkerzand ,1 <2,0E+03 <2,0E+03 <2,0E+03 3,60E+04 Harderwijkerzand <2,7E+03 <2,7E+03 7,00E+03 4,20E+05 Het zeetje Spakenburg extra meetpunt B <15 27,8 2,70E+06 <7,0E+03 <7,0E+03 <3,6E+04 Het zeetje Spakenburg extra meetpunt B ,3 1,10E+05 <2,3E+03 <2,3E+03 <1,2E+04 Het zeetje Spakenburg extra meetpunt B ,4 1,80E+05 <1,9E+03 <1,9E+03 <9,7E+03 Het zeetje Spakenburg extra meetpunt B ,7 1,90E+04 <2,6E+03 1,20E+04 4,00E+05 Kamperland Sint Felixweg badstrand ,8 <1,8E+03 <1,8E+03 <1,8E+03 <8,8E+03 Kamperland Sint Felixweg badstrand ,6 <2,7E+03 <2,7E+03 1,50E+04 2,80E+04 Kamperland Sint Felixweg badstrand ,3 6,80E+02 <590 <590 <2,9E+03 Marina Oolderhuuske (Roermond) ,4 <2,1E+03 <2,1E+03 <2,1E+03 1,30E+04 Marina Oolderhuuske (Roermond) ,1 <5,5E+03 <5,5E+03 <5,5E+03 1,20E+05 Marina Oolderhuuske (Roermond) ,2 <1,2E+03 <1,2E+03 <1,2E+03 9,30E+04 Marina Oolderhuuske (Roermond) ,10E+03 <950 <950 3,80E+05 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt < <1,5E+04 <1,5E+04 <1,5E+04 2,50E+06 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt <4,7E+03 <4,7E+03 <4,7E+03 1,10E+06 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt <15 68,2 <2,9E+03 <2,9E+03 <2,9E+03 4,20E+04 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt ,1 <2,1E+03 <2,1E+03 <2,1E+03 6,80E+04 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt ,4 5,10E+03 1,70E+04 <2,1E+03 4,50E+04 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt ,3 9,30E+03 <3,0E+03 <3,0E+03 4,90E+05 Nieuw-Hulckesteijn strand, nieuw meetpunt (hermeting) <15 90,2 <2,2E+03 <2,2E+03 <2,2E+03 <1,1E+04 Ritthem fort Rammekens badstrand ,1 5,90E+04 <1,5E+03 2,60E+04 <1,5E+03 <7,5E+03 Ritthem fort Rammekens badstrand ,9 1,50E+05 <560 2,00E+04 <560 <2,8E+03 Ritthem fort Rammekens badstrand R te laag R te laag R te laag R te laag R te laag Urk Dijkstrand ,1 3,70E+04 <1,1E+04 <1,1E+04 5,70E+04 Urk Dijkstrand ,3 2,20E+04 2,20E+04 2,20E+04 <2,3E+04 Urk Dijkstrand <1,9E+03 <1,9E+03 <1,9E+03 1,00E+04 Urk Dijkstrand ,1 5,00E+03 <2,4E+03 <2,4E+03 1,70E+05 Waddenzee Harlingen ,5 6,90E+03 9,80E+03 9,80E+03 <9,7E+03 Waddenzee Harlingen ,9 9,60E+03 9,70E+03 5,30E+03 1,90E+05 Waddenzee, Harlingen ,4 1,30E+04 <1,5E+03 <1,5E+03 <7,4E+03 Zeestrand Delfzijl strand ,8 <4,2E+03 <4,2E+03 <4,2E+03 <4,2E+03 <2,1E+04 Zeestrand Delfzijl strand ,6 2,00E+04 <5,4E+03 <5,4E+03 <5,4E+03 <5,4E+03 Zeestrand Delfzijl strand ,9 2,90E+04 <2,1E+3 <2,1E+3 <2,1E+03 <1,1E+04 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,9 3,60E+04 <3,0E+03 <3,0E+03 <3,0E+03 2,70E+04 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,5 2,20E+05 <3,0E+03 <3,0E+03 <3,0E+03 <1,5E+04 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,5 5,70E+04 <3,2E+03 <3,2E+03 <3,2E+03 <1,6E+04 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,2 1,50E+05 2,70E+04 <2,0E+03 <2,0E+03 5,00E+04 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,3 2,30E+06 <1,7E+03 <1,7E+03 <1,7E+03 <8,6E+03 Zeestrand Termunten Termunterzijl buitendijks ,4 1,20E+05 2,70E+04 <2,0E+03 <2,0E+03 <1,0E+04 Escherichia intestinale Locatie Monsterdatum coli enterococcen R% KVE/100ml Humaan Bacteroides Herkauwer Paard Hond Bacteroides Bacteroides PCR resultaten kopien/l Vogel Helicobacter Varken Blanco (week 23) ,5 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <1,8E+04 Blanco (week 25) ,3 <3,6E+03 <3,6E+03 <3,6E+03 <3,6E+03 <1,8E+04 Blanco ,1 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <1,7E+04 Blanco 88 <2,3E+03 <2,3E+03 <2,3E+03 <1,1E+04 Blanco 72,7 <2,8E+03 <2,8E+03 <2,8E+03 <1,4E+04 Blanco 65,6 <3,0E+03 <3,0E+03 <3,0E+03 <1,5E+04 Blanco 40,2 <3,1E+03 <3,1E+03 <3,1E+03 <3,1E+03 <1,6E+04 Blanco 78,2 <3,2E+03 <3,2E+03 <3,2E+03 <3,2E+03 <1,6E+04 <1,6E+04 Blanco 35,8 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <3,5E+03 <1,7E+04 Blanco 61,8 1,10E+04 <4,0E+03 9,40E+03 <4,0E+03 <2,0E+04 <2,0E+04 Blanco 25,4 <4,9E+03 <4,9E+03 <4,9E+03 <4,9E+03 <2,5E+04 Blanco 44,1 <5,7E+03 <5,7E+03 <5,7E+03 <5,7E+03 <2,8E+04 <2,8E+04 Blanco 14/7 71,1 <1,4E+03 <1,4E+03 <1,4E+03 <7,0E+03 Blanco 21/7 68,1 <1,5E+03 <1,5E+03 <1,5E+03 <7,3E+03 Blanco 28/7 57,3 <1,7E+03 <1,7E+03 <1,7E+03 <8,7E+03 Blanco 11/8 71,8 <1,4E+03 <1,4E+03 <1,4E+03 <7,0E+03 Blanco 18/8 83,9 <1,2E+03 <1,2E+03 <1,2E+03 <6,0E+03 Blanco 1/9 69,9 <1,4E+03 <1,4E+03 <1,4E+03 <7,2E+03 Blanco 8/9 81,3 <1,2E+03 <1,2E+03 <1,2E+03 <6,1E+03 Blanco 15/9 42,6 <2,3E+03 <2,3E+03 <2,3E+03 <1,2E+04 Blanco 18/9 51,5 <1,9E+03 <1,9E+03 <1,9E+03 <1,9E+03 <9,7E+03 Blanco 29/9 74,5 <2,4E+03 <2,4E+03 <2,4E+03 <2,4E+03 <8,4E+03 Blanco week <1,7E+03 <1,7E+03 <1,7E+03 <1,7E+03 <8,5E+03 Blanco 34,4 <2,9E+03 <2,9E+03 <2,9E+03 <2,9E+03 <1,5E+04 - Blanco - 37 <2,7E+03 <2,7E+03 <2,7E+03 <1,4E+04 Blanco N.v.t 52,8 <3,8E+03 <3,8E+03 <3,8E+03 <3,8E+03 <1,9E+04 <1,9E+04 Blanco N.v.t 32,2 <6,0E+03 <6,0E+03 <6,0E+03 <3,1E+04 Blanco N.v.t 34,7 <6,0E+03 <6,0E+03 <6,0E+03 <2,9E+04 Blanco N.v.t 38,6 <5,0E+03 <5,0E+03 <5,0E+03 <2,6E+04

29 27 Bijlage II Grafieken per locatie 2015

30 28 Harderwijkerzand

31 29 De Bijland De Bijland Noord extra meetpunt

32 30 De Bijland zuid extra meetpunt Oude Pol extra meetpunt B

33 31 Harlingerstrand, Harlingen Urk Dijkstrand

34 32 Recreatiepark 't Kleine Zeetje Ritthem Fort Rammekens Badstrand

35 33 Kamperland Sint Felixweg Badstrand Den Osse Badstrand

36 34 De Rietschoof Strand IJburg Voorbelastingsdam IJburg

37 35 Wijksche Waard, Badstrand