Datum: 31 maart 2017 Tekst: Hanno van Keulen (lector Leiderschap in Onderwijs en Opvoeding bij Hogeschool Windesheim Flevoland)

Transcriptie

1 Flevoland kiest voor onderzoekend en ontwerpend leren Notitie om tot gezamenlijke visie te komen op de ambitie van het Techniekpact om 2020 techniekonderwijs in het funderend onderwijs verankerd te hebben. Datum: 31 maart 2017 Tekst: Hanno van Keulen (lector Leiderschap in Onderwijs en Opvoeding bij Hogeschool Windesheim Flevoland) We spreken liever over onderzoekend en ontwerpend leren dan over techniekonderwijs Er worden in allerlei stukken termen en namen gebruikt, zoals bètatechnische sector ; Wetenschap & Technologie (W&T); Science, Technology, Engineering, Mathematics (STEM) ; of Natuur en Techniek. Het Techniekpact spreekt (uiteraard) vooral over techniek. Bedoeld wordt de hele materiële wereld. Zowel de natuur, met thema s als gezondheid en voeding, als de aarde en het ruimte, als alles dat door mensen gemaakt wordt: de dingen, maar ook de recepten en de werkwijzen om die dingen te maken. De natuur wordt onderzocht; dat noemen we (natuur)wetenschap. De dingen worden ontworpen, gemaakt en gebruik je; dat noemen we techniek, of technologie. In het basisonderwijs spreken we graag over onderzoekend en ontwerpend leren. Deze aanduiding sluit aan bij twee belangrijke kerndoelen (42: leerlingen leren onderzoek doen naar natuurkundige verschijnselen ; en 45: leerlingen leren oplossingen voor technische problemen ontwerpen, uitvoeren en evalueren ). Het gaat in het funderend onderwijs om het ontwikkelen van houdingen en vaardigheden die ook hoog op de agenda van de 21 ste eeuw staan, zoals nieuwsgierigheid, probleem oplossen, creativiteit, kritisch denken. En de term maakt duidelijk dat een bepaalde didactiek belangrijk is. Het gaat niet om opdrachten die door kinderen uitgevoerd worden, maar om vragen en problemen die aan kinderen worden voorgelegd. De ambitie van het Techniekpact verdient steun In 2013 hebben 60 vertegenwoordigers van overheden, de onderwijssector en het bedrijfsleven het Techniekpact gesloten. Een belangrijke afspraak is dat in 2020 techniek in het basisonderwijs verankerd is. Het Techniekpact komt voort uit de constatering dat in Nederland te weinig jongeren kiezen voor opleidingen en loopbanen in de bètatechnische sector, en dat dit voor veel knelpunten zorgt. Met name op de arbeidsmarkt: er zijn niet alleen veel onvervulde vacatures maar er is in vergelijking met andere landen ook veel minder bètatechnische bedrijvigheid. Voor het basisonderwijs telt ook dat kinderen niet optimaal worden voorbereid op participatie in de maatschappij, waar gebruik van techniek belangrijk is en burgers beslissingen moeten nemen over techniek. 1

2 Techniek is een fundamenteel aspect van mens-zijn en hoort thuis in het onderwijs Mensen hebben handen en zijn daarmee van nature handig. Je gebruikt die handen om doelen te bereiken, problemen op te lossen, het leven aangenamer te maken. Dat is het wezen van techniek. Techniek probeert tegemoet te komen aan wat mensen willen. Onze samenleving is, door eeuwenlange op elkaar voortbouwende technische ontwikkelingen, onomkeerbaar technologisch geworden, waardoor ons leven ingrijpend is beïnvloed en we niet meer zonder techniek kunnen. Het antwoord op de simpele vraag: Kan dat beter? heeft niet alleen technologische maar ook sociale en culturele consequenties. We willen liever niet dat technologische oplossingen zelf voor maatschappelijke problemen zorgen. Op deze wereld willen we kinderen door goed onderwijs voorbereiden. We willen dat ze zich thuis voelen in een wereld die niet zonder wetenschap en technologie kan, en we willen de culturele en maatschappelijke waarden overdragen die hen helpen hier verstandig mee omgaan. Onderzoekend en ontwerpend leren is ook belangrijk om een deel van de kinderen uiteindelijk te laten kiezen voor een loopbaan in een bètatechnisch beroep, zodat zij inderdaad die oplossingen voor technische problemen kunnen ontwerpen, uitvoeren en evalueren. Techniek is een probleem in het basisonderwijs In het funderend onderwijs lijkt het onderwijs over de materiële wereld vooral een probleem te zijn. Het jongste onderzoek van PISA laat zien dat in Nederland de hoeveelheid onderwijstijd besteed aan het domein van natuur en techniek opnieuw kleiner is geworden. De Inspectie van het Onderwijs heeft in de jongste Peiling NT (natuur en techniek) bevestigd dat slechts ongeveer 4% van de onderwijstijd aan dit domein besteed wordt. Het gemiddelde in de landen van de OECD is 10%. Het internationale onderzoek van TIMSS wijst uit dat in Nederland slechts 5% van de kinderen in aanraking komt met onderzoekend en ontwerpend leren. In Nederland kiezen uiteindelijk 25% van de jongeren voor een loopbaan in de bètatechniek; het OECD-gemiddelde is 40%. Dit wordt door velen zorgelijk gevonden. Sinds 2004 lopen er projecten om het funderend onderwijs te bewegen meer en beter aan onderwijs in of met wetenschap & technologie te doen. Die initiatieven hebben her en der geleid tot mooie praktijken maar er wordt geen massa gemaakt: de meeste kinderen komen nog steeds niet of nauwelijks in aanraking met techniek. De peiling Muziek, wetenschap en techniek, sport van de Algemene Vereniging van Schoolleiders uit januari 2017 wijst uit dat 98% van de schoolleiders vindt dat goed wetenschap & techniekonderwijs nog de nodige leerstappen van het team vraagt. De kwaliteitszorg rond wetenschap en techniek in het onderwijs schiet te kort Er zijn allerlei begrijpelijke redenen waarom basisscholen weinig aandacht besteden aan wetenschap en technologie. Nederland kent vrijheid van onderwijs. Dat betekent dat er geen voorgeschreven curriculum is. In positieve zin betekent dit dat scholen acht jaar lang alle vrijheid hebben om naar de kerndoelen toe te werken. En daar eigen inhoudelijke keuzes bij te maken. Je mag zelf beslissen wat je doet en dit beredeneren wat je doet. In negatieve zin betekent dit echter veel onzekerheid. Er gaat daarnaast veel druk uit van de controle op de prestaties van kinderen voor de basisvakken taal en rekenen. Er zijn veel 2

3 andere maatschappelijke vragen en problemen die op het funderend onderwijs afkomen en die allemaal om een oplossing vragen. Het programma is al overladen. Veel leerkrachten hebben weinig affiniteit met het materiële domein. We kunnen daar alle begrip voor opbrengen. Maar leggen we ons erbij neer? Het is een gegeven dat er nog nooit een basisschool van de Inspectie het predicaat zwakke school heeft gekregen vanwege achterblijvende prestaties voor natuur en techniek. Waarom zou je een serieuze inspanning doen, wanneer er geen beloning is? De kans dat veel scholen die nodige leerstappen spontaan gaan zetten lijkt in de huidige situatie klein. Wat je belangrijk vindt, daar zie je op toe. Liever als een critical friend dan als boeman, maar niet vrijblijvend. Omdenken: onderzoekend en ontwerpend leren als oplossing Maar we kunnen het ook anders benaderen. Kan onderwijs in wetenschap & technologie, in plaats van zelf een probleem te zijn, een (deel van de) oplossing zijn voor de vele problemen en uitdagingen in het funderend onderwijs? Als er bijvoorbeeld op een school veel extra aandacht nodig is voor woordenschatontwikkeling of begrijpend lezen, kan dit dan niet mede via onderzoekend en ontwerpend leren? Kan onderwijs met wetenschap en technologie bijdragen aan passend onderwijs? Aan burgerschapsvorming? Tegengaan van een tweedeling in de samenleving en een herwaardering van beroepsonderwijs en ambachtelijk werk? Aan Bildung en waardering van de culturele verworvenheden van onze maatschappij? Aan de ontwikkeling van de vaardigheden en houdingen voor de 21 ste eeuw, die iedereen belangrijk vindt maar die geen logische plek hebben in de vakken, volgsystemen en eindtoetsen. Onderzoekend en ontwerpend leren zien wij als een zeer geschikte benadering om deze doelen na te streven. Onderwijs in en over de materiële wereld is niet iets dat erbij komt, naast alle andere vakken. We kunnen onderzoekend en ontwerpend leren positioneren als een onderwijsconcept dat aansluit bij de nieuwsgierige, onderzoekende en probleemoplossende houding van kinderen. Het brengt ze in rijke leeromgevingen die door leraren worden ontworpen en worden toegesneden op de ontwikkeling van functionele kennis en vaardigheden op het gebied van taal, rekenen, cultuur, sociale en maatschappelijke vaardigheden en zelfsturing. Leraren krijgen zo zicht op andere talenten van hun leerlingen en hebben de mogelijkheid dit in het schooladvies te betrekken. Een gefundeerd advies voor beroepsgericht technisch onderwijs in het vmbo zou leerlingen dan met trots kunnen vervullen. Onderzoekend en ontwerpend leren kan bijdragen aan de taalontwikkeling De afgelopen jaren zijn in de provincie Flevoland diverse innovatieve projecten gedaan waarin basisscholen onderwijs met wetenschap en technologie hebben gebruikt om ook andere doelen te bereiken dan die uit het domein Natuur en Techniek. Een voorbeeld is het project Vliegwielen voor begrijpend lezen in Lelystad. Hierin hebben leerlingen aspecten van de materiële wereld onderzocht, zoals hoe dijken doorbreken, en hoe licht zich gedraagt. Doel was niet zozeer om dijken of lampen te kunnen maken, maar om te leren hun waarnemingen en ervaringen onder woorden te brengen en met elkaar te bespreken, daarover informatie te zoeken en te begrijpen, en zo te werken aan mondelinge en schriftelijke taalvaardigheid. 3

4 Door dit onderwijs te ontwerpen en te begeleiden werken leraren aan de ontwikkeling van hun eigen onderzoekende houding en aan complexe pedagogisch-didactische vaardigheden zoals differentiëren en de leeractiviteiten op de maat van de individuele kinderen snijden. Onderzoek wees uit dat de leerlingen die in plaats van begrijpend-leesonderwijs dit onderzoekend en ontwerpend onderwijs kregen, even goed presenteerden op begrijpendleestoetsen, en dat zowel leerlingen als de betrokken leraren dit onderwijs leuker en zinvoller vonden. Onderzoekend en ontwerpend leren past bij passend onderwijs, bij spelend leren van jonge kinderen, en bij cultuureducatie Een ander interessant project speelt zich af in Almere, waar op twee scholen kinderen met internaliserende problematiek (zoals stoornissen in het autistisch spectrum) gevraagd wordt een sociale robot te programmeren, opdat de robot het gewenste sociale gedrag gaat vertonen. Dat is in te bedden als onderwijs in wetenschap en technologie, en is leuk en zinvol voor alle kinderen. Maar het draagt hopelijk ook bij aan de ontwikkeling van de sociale vaardigheden van deze kwetsbare leerlingen. In weer andere projecten wordt spel van jonge kinderen gebaseerd op technische beroepsscenario's (zoals restauranthouder, weervrouw, brugwachter). Kinderen gebruiken en ontwikkelen zo zelfsturing en sociale vaardigheden, maar ook woordenschat, taal-denkfuncties en rekenvaardigheden. En er zijn projecten waar kunstzinnige oriëntatie en cultuureducatie verbonden worden met technisch ontwerpen. Oplossingen voor problemen moeten immers eerst bedacht en verbeeld worden: een creatieve vaardigheid die de verwantschap tussen cultuureducatie en onderwijs in wetenschap en technologie onderstreept. Geïntegreerd onderwijs is effectiever dan veel losse vakken In geïntegreerd onderwijs met de materiële wereld als kapstok kunnen veel verschillende onderwijsdoelen nagestreefd worden en zijn de kerndoelen voor natuur en techniek lang niet altijd het primaire doel. Terwijl de vragen van de technologische samenleving en de bètatechnische arbeidsmarkt zeker bediend worden. Kinderen komen op jonge leeftijd in aanraking met wetenschap en technologie in een betekenisvolle context en ontwikkelen zo een realistischer beeld en een positiever attitude, zodat ze op latere leeftijd een betere keuze kunnen maken. Zo kan het funderend onderwijs bijdragen aan de ambities van het Techniekpact en de aansluiting bij de provinciale en lokale arbeidsmarktvraagstukken zonder de eigen missie geweld aan te doen en het programma met extra vakken te overladen. Natuurlijk moet het kind niet met het badwater worden weggegooid. Het blijft nodig en zinvol bepaalde basisvaardigheden, zoals technisch lezen, methodisch te onderwijzen. Onderzoekend en ontwerpend leren is lastig voor leraren Leraren zijn gewend om instructie te geven. Vaak met behulp van lessen uit methodes die ze niet zelf ontworpen hebben. Onderzoekend en ontwerpend leren vraagt echter om een andere professionele competenties. Je moet erin slagen kinderen zich te laten verwonderen en vragen te stellen die ze vervolgens zelf gaan onderzoeken. 4

5 Kinderen moeten ertoe gebracht worden problemen in hun omgeving die om oplossingen vragen te signaleren en aan te pakken. Dit onderwijs levert meer op. Kinderen zijn meer gemotiveerd, besteden meer tijd aan de leertaken, en gebruiken meer hogere-orde denk- en werkvaardigheden. Maar deze leerprocessen ontwerpen, begeleiden en ook organisatorisch in goede banen leiden is niet makkelijk. Ook hebben leraren moeite met integratie, omdat ze niet gewend zijn leerresultaten uit verschillende domeinen tegelijk te monitoren. Kinderen die pannenkoekenrestaurantje spelen, beslag maken en recepten en menukaarten schrijven, kunnen bijvoorbeeld begeleid worden op hun zelfsturing en samenwerking, op hun talige prestaties, en op de vraag of ze goede oplossingen voor technische problemen kunnen ontwerpen. Dat vraagt om veel alertheid en het vermogen kinderen te observeren en te differentiëren, om ieder kind de feedback te geven waar het van groeit. Leraren voelen zich bovendien inhoudelijk onzeker als het gaat om wetenschap en techniek. Dit zijn belangrijke redenen waarom er op veel scholen niet veel terecht komt van onderzoekend en ontwerpend leren en van vakintegratie. Professionele ontwikkeling is hard nodig De leraar en de schoolleider spelen een hoofdrol. De implementatie van onderzoekend en ontwerpend leren als bijdrage aan de oplossing van onderwijsproblemen vraagt om visie, organisatie en de ontwikkeling van deskundigheid. Voor leraren is het belangrijk om eigenaar te blijven van het onderwijs. Zij moeten geen uitvoerders zijn van onderwijs dat door anderen verzonnen is. Net als dat kinderen in onderzoekend en ontwerpend leren hun eigen vragen moeten leren stellen en beantwoorden, in plaats van braaf een opdracht uitvoeren, zo moeten leraren leren gebruik te maken van de mogelijkheden van hun omgeving om de kinderen op een interessant spoor te zetten. Natuurlijk kan daarbij ruim gebruik gemaakt worden van bestaand materiaal. Je hoeft niet elk wiel zelf uit te vinden. Het gaat altijd om het juiste midden tussen structuur bieden en uitdagen. Kinderen vinden het helemaal niet erg om het probleem van de juf te gaan onderzoeken en het materiaal te gebruiken dat is klaargezet, als ze maar ruimte krijgen om zelf na te denken en daarnaar te handelen. Deze leerkrachtvaardigheden kunnen ontwikkeld worden. Op de pabo komen de studenten tegenwoordig in aanraking met de basisprincipes van onderzoekend en ontwerpend leren. Dat is (niet meer dan) een eerste stapje op weg naar toepassing in de beroepssituatie op de school. Elke school heeft andere mogelijkheden en ook beperkingen. Stelt zichzelf andere doelen. Heeft een eigen wereldbeschouwing en pedagogische visie waar het onderwijs bij moet passen. Er is behoefte aan een consistente aanpak, aan een eigen curriculum met een doorgaande lijn. Aan zicht op de ontwikkeling van de kinderen, om als resultaat aan ouders en Inspectie te kunnen presenteren. Werkplekleren is belangrijk Professionalisering vindt bij voorkeur plaats in de school zelf, en aan de hand van het eigen onderwijs. Door samen te werken kunnen leraren kennis uitwisselen, kennis delen en zelfs samen kennis ontwikkelen. Professionalisering die langere tijd duurt draagt meer bij aan onderwijsontwikkeling dan deelname aan kortlopende activiteiten, zoals het volgen van een incidentele workshop. 5

6 Ook is het effectief gebleken om professionele ontwikkeling te koppelen aan de uitvoering van het reguliere werk, en samen te werken met collega s. Dit komt samen in de professionele leergemeenschap (PLG). PLG s zijn gericht op het ontwikkelen, uitvoeren en nabespreken van het eigen onderwijs vanuit een gemeenschappelijke visie. De PLG is ook een goede uitvalsbasis voor leraren die een post-hbo-opleiding of een masteropleiding volgen. Scholen moeten structureel samenwerken met hun omgeving Scholen staan er niet alleen voor. De omgeving van elke is een rijke leeromgevingen. Er wordt overal letterlijk aan de weg gewerkt. Het schoolgebouw zelf is een inspiratiebron voor onderzoekend en ontwerpend leren. De natuur is nooit ver weg. Er zijn in de provincie grote projecten zoals Lelystad Airport en de Floriade. Het is 100 jaar geleden dat de Zuiderzeewet in werking trad: de waterwerken zijn zowel cultureel erfgoed als in ontwikkeling. Er zijn vraagstukken vanuit de circulaire economie waar scholen een bijdrage aan kunnen leveren. Afstemming van aanbod, aanpak en ondersteuning ligt voor de hand en kan heel goed georganiseerd worden door deskundigen vanuit techniek, kunst, natuur, beweging en ondernemen een plek te geven in de professionele leergemeenschappen. En afspraken te maken met bedrijven en organisaties die kunnen helpen, zoals TecniekTalent.nu, TecWijzer, JetNet, TechYourFuture, IVN, Stad & Natuur. Samenwerken tussen onderwijs en bedrijfsleven is niet makkelijk want ieder spreekt een eigen taal. Maar het is in ieders belang deze grenzen te overschrijden en de werelden buiten de school te gebruiken zodat kinderen die werelden leren kennen en een beter beeld krijgen van hun eigen talenten en de vaardigheden die nodig zijn om bij te werken in verschillende sectoren. Zo werken we aan betrokkenheid op elkaar en op de gemeenschap en dragen we bij aan een toekomstige arbeidsmarkt. Randvoorwaarden en concrete plannen Goede intenties zijn nog geen concrete plannen. Plannen kun je pas maken wanneer je zicht hebt op de randvoorwaarden. Vanuit een gemeenschappelijke visie kunnen we naar de toekomst kijken, plannen maken, de randvoorwaarden specificeren en hulp mobiliseren. Professionele ontwikkeling is kostbaar. Wat doet de Rijksoverheid? Wie bewerkt de beslissers? Wie kan en wil ons concreet helpen, met tijd, expertise en middelen? Hoe sluiten we aan bij andere ontwikkelingen die onderzoekend en ontwerpend leren kunnen versterken? Hoe komen we tot een kwaliteitskader waarmee we kunnen vaststellen dat we op de goede weg zijn? Hoe gaan we efficiënt om met middelen en mogelijkheden en delen we onze good practices en ons materiaal? Hoe maken we beter gebruik van de materiële wereld in Flevoland? Welke werkwijze en welke fasering past bij de verschillende gemeenten en koepels? 2020 is dichtbij. 6