Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent. Academiejaar

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar De Indicatieve Tabel: een vergelijking van de in België door de rechtspraak toegekende schadevergoedingen voor immateriële schade met deze toegekend in Nederland, Duitsland en Engeland Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Karen Verstraete Studentennummer: Promoter: Prof. Dr. Marc Kruithof Commissaris: Stephane Vereecken

2

3 Voorwoord Deze masterproef vormt het sluitstuk op mijn vijfjarige opleiding rechten aan de Universiteit van Gent, een periode die sneller voorbij is gegaan dan ik had verwacht. De keuze voor het thema immateriële schadevergoedingen vloeide voort uit een persoonlijke interesse die blijven groeien is naarmate ik me verder verdiepte in het onderwerp. Het is dan ook een erg boeiende maar tevens moeilijke materie die verschillende emoties oproept bij mensen. In dit korte voorwoord wil ik enkele mensen bedanken die mij hebben bijgestaan tijdens het nemen van deze laatste hindernis van mijn opleiding. Eerst en vooral wil ik mijn promoter Professor Marc Kruithof bedanken voor de tijd die hij heeft vrijgemaakt om mijn werk grondig na te lezen en van de nodige feedback en aanwijzingen te voorzien. Daarnaast bedank ik ook mijn broer Simon voor het steeds opnieuw doorlezen van stukken tekst op onduidelijkheden en taalfouten. Tot slot wil ik ook mijn ouders bedanken, niet enkel voor hun steun en begrip tijdens het schrijven van deze masterproef, maar tijdens mijn volledige studies. Ik hoop dat dit werk de interesse die ik heb voor deze materie vertaald en u als lezer aanspoort meer te willen leren over immateriële vergoedingen. Karen Verstraete I

4

5 Inhoudsopgave Inleiding... 1 Deel I: Het begrip immateriële schade Definitie Toekenning vergoeding Soorten... 9 a. Morele schade b. Pretium doloris c. Esthetische schade d. Seksuele schade e. Genoegenschade f. Morele schade ex haerede g. Genegenheidsschade Functie DEEL II: Aanspraakgerechtigden België Direct slachtoffer Indirect slachtoffer Nederland Direct slachtoffer Indirect slachtoffer Het wetsvoorstel affectieschade Schokschade Engeland Direct slachtoffer Indirect slachtoffer Fatal Accidents Act Schokschade Duitsland Direct slachtoffer Wettelijke uitzonderingen Het algemene persoonlijkheidsrecht II

6 4.2 Indirect slachtoffer Schokschade Europa Soft law bronnen EVRM Deel III: De vergoeding Algemene beginselen Vergoeding in integrum Begroting in concreto Specifiek herstel Tijdstip van beoordeling België Concrete beoordeling De Indicatieve Tabel Ontstaan Indicatieve Tabel Doel Gebruik Versie i. Wijzigingen ii. Vergoedingen Nederland Concrete beoordeling Smartengeldbundel Engeland Concrete beoordeling Guidelines for the Assessment of General Damages in Personal Injury Cases Duitsland Concrete beoordeling Schmerzensgeldtabelle Europese soft law bronnen Vergoedingen vergeleken Deel IV: De toekomst van immateriële schade in België Reacties op de Indicatieve Tabel Kritiek III

7 1.1.1 Forfaitarisering Een brede consensus? De financiële kost Te normerend? Voorstanders Onderzoek naar de behoeften van slachtoffers en hun naasten Een wettelijke regeling als oplossing? Pro Contra Lessen uit het buitenland Pleidooi voor een wetgevend initiatief Besluit Bibliografie IV

8 Inleiding Deze masterproef handelt over immateriële schade en neemt de moeilijkheden die bestaan omtrent het toekennen van de gerelateerde vergoedingen onder de loep. Immateriële schade komt voor wanneer slachtoffers naar aanleiding van een onrechtmatige daad, psychisch leed ervaren. Het vergoeden van deze schadepost is een erg moeilijke materie en gaat vooral gepaard met onmacht. Een vergoeding kan immers nooit correct berekend worden en nauwelijks tot een effectief herstel leiden. Dit heeft tot gevolg dat immateriële schade en haar vergoeding een subjectieve materie is, overgelaten aan de willekeur van de rechter. Dit gebrek aan objectiviteit bij de begroting leidt logischerwijs tot dispariteit. In België ontstond dan ook de behoefte om de vergoedingspraktijk te uniformiseren. Het initiatief daartoe werd niet door de wetgever of de rechter ingesteld maar door twee magistratenverenigingen. Het resultaat van deze samenwerking was het ontstaan van de Indicatieve Tabel. Deze Tabel biedt een houvast aan rechters en andere betrokken partijen door verschillende schadeposten op te lijsten, onder andere met betrekking tot immateriële schade. Daaraan wordt telkens een voorstel tot begroting van deze schadeposten gekoppeld en in sommige gevallen zelfs forfaitaire bedragen gesuggereerd. Vandaag bestaat de Indicatieve Tabel al 18 jaar en werd in 2012 de recentste editie uitgegeven. Reden genoeg om in deze masterproef de ontwikkeling en impact van de Indicatieve Tabel van naderbij te onderzoeken. Niet onbelangrijk is het feit dat dit onderzoek een rechtsvergelijkend karakter heeft, er wordt namelijk over de landsgrenzen heen gekeken naar onze buurlanden Nederland, Engeland en Duitsland. Frankrijk zal in deze masterproef niet nader in beschouwing worden genomen omdat het rechtssysteem erg gelijkaardig is aan het Belgische. Het uiteindelijke doel van deze vergelijking zal zijn een beeld te schetsen van de immateriële schade in de besproken rechtstelsels en hierdoor de positie van België te bepalen ten opzichte van haar buurlanden met betrekking tot deze materie. Er wordt nagegaan hoe ruim of beperkt het recht op immateriële schadevergoeding in België en haar buurlanden is. In een eerste deel zal ik het begrip immateriële schade kaderen binnen het Belgisch aansprakelijkheidsrecht. Er zal verduidelijkt worden wat deze schade nu precies inhoudt, welke schadeposten het omvat en welke functies eraan gegeven worden. Het tweede deel zal een beeld schetsen van de personen die gerechtigd zijn een vergoeding voor immateriële schade te ontvangen. Voor elk rechtstelsel zal een onderscheid gemaakt worden tussen 1

9 schade in hoofde van directe slachtoffers en indirecte slachtoffers. Er wordt onderzocht wie op welke basis voor vergoeding in aanmerking komt en welke schade zij in rechte kunnen vorderen. Het derde en grootste gedeelte van deze masterproef bevat een uiteenzetting over de begroting van immateriële vergoedingen en de wijze waarop zij worden toegekend in België en haar buurlanden. Vooreerst wordt er dus dieper ingegaan op basis van welke principes en elementen een vergoeding wordt toegekend in België, Nederland, Engeland en Duitsland. Daarnaast zullen ook de verschillende initiatieven besproken worden die in de loop der tijd hebben geleid tot meer samenhang tussen de toegekende vergoedingen. Na een kort overzicht van de algemene beginselen inzake schadeloosstelling, wordt in Deel III de ontstaansgeschiedenis, de doelstellingen en het gebruik van de Indicatieve Tabel beschreven. Vervolgens worden ook volgende onderzoeksvragen behandeld: - Welke omvang hebben de vergoedingen die feitenrechters toekennen? - Wordt bij de toekenning van vergoedingen de Indicatieve Tabel door de rechter gevolgd? Door middel van een beperkt rechtspraakonderzoek zal ik enkele voorzichtige conclusies proberen trekken die als antwoord kunnen dienen op deze onderzoeksvragen. Het vervolg van deel III bevat een overzicht van de concrete beoordelingselementen die de buitenlandse feitenrechters in acht nemen bij de begroting van immateriële schade. Verder bestaan ook in de andere besproken rechtstelsels initiatieven, in de lijn van de Indicatieve Tabel, die door de rechters worden geraadpleegd bij het bepalen van de omvang van de vergoeding. Deze tabellen en lijsten zullen één voor één bekeken worden waarna telkens nagegaan zal worden welke omvang de vergoedingen, die effectief worden toegekend, hebben. Bij Deel II en III zal ook telkens kort ingegaan worden op de Europese stand van zaken met betrekking tot het besproken onderdeel. Het gaat dan om rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en een bespreking van de bestaande soft law bronnen. In het laatste deel van deze masterproef wordt onderzocht welke toekomst immateriële schade in België heeft. Daarbij wordt eerst het standpunt van de doctrine met betrekking tot het bestaan en gebruik van de Indicatieve Tabel weergegeven. Zowel voor- als tegenstanders van de Tabel komen hier aan bod. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de behoeften en ervaringen die slachtoffers hebben met immateriële schade. Tot slot wordt een laatste hoofdstuk gewijd aan een eventuele wettelijke normering die door sommige auteurs verdedigd wordt. 2

10 Doorheen dit onderzoek heb ik getracht mij zo veel mogelijk te baseren op relevante rechtspraak en rechtsleer. Evident komt het grootste brok rechtspraak uit België en is de vermelde rechtspraak uit het buitenland beperkter. 3

11 4

12 Deel I: Het begrip immateriële schade 1. Definitie 1. Volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek is iedereen aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door zijn daad, zijn nalatigheid of zijn onvoorzichtigheid. Het welbekende artikel 1382 B.W. verplicht de aansprakelijk gestelde om deze schade te vergoeden. In essentie zal het slachtoffer voor de toepassing van dit artikel steeds 3 wezenlijke kenmerken dienen aan te tonen: fout, schade en oorzakelijk verband. Hoewel wordt aangenomen dat de component schade het makkelijkst kan worden vastgesteld, wordt dit toch vaak als een knelpunt beschouwd bij de afwikkeling van een schadegeval. Er bestaan immers vele vormen van schade en deze zijn niet altijd eenduidig vast te stellen of te begroten. Bovendien is de schadevergoeding voor slachtoffers vaak één van de belangrijkste componenten omdat zij op deze wijze het gevoel hebben dat de aansprakelijke gestraft wordt en men vergoed wordt voor de schade die deze heeft veroorzaakt. 2. De wet verduidelijkt niet wat het begrip schade inhoudt maar laat ruimte aan de rechter om te bepalen wat de draagwijdte van het schadebegrip is en hoe deze schade dan begroot dient te worden. Zo is er steeds ruimte voor soepelheid en is een aanpassing aan concrete omstandigheden mogelijk. In het algemeen wordt schade beschouwd als het verschil tussen de situatie waarin het slachtoffer zich bevindt ingevolge de onrechtmatige daad en de situatie waarin hij zich zou hebben bevonden indien de onrechtmatige daad zich niet had voorgedaan. 1 Ook in Nederland 2, Engeland 3 en Duitsland 4 wordt dit begrip gehanteerd. Voor de oorsprong van dit concept moeten we teruggaan naar 1855 toen MOMMSEN voor het eerst de Differenzhypothese voorstelde. 5 1 E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 16; J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 8; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, A.R. BLOEMBERGEN, Schadevergoeding bij onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 1965, H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, H. LANGE, H. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadenersatz 3.Auflage, Tübingen, J.C.B. Mohr, 2003, F. MOMMSEN, Beiträge zum Obligationrecht II, zur Lehre von dem Interesse, Brunswijk, Schwetschke und Sohn, 1855, 3. 5

13 3. Schade valt in wezen uiteen in 2 grote delen: schade die een weerslag heeft op het vermogen van het slachtoffer en schade die geen weerslag op het vermogen inhoudt. 6 De terminologie omtrent deze twee soorten schade is niet eenduidig en vaak worden er verschillende termen door elkaar gebruikt. Schade die een weerslag op het vermogen heeft, wordt aangeduid met de termen vermogenschade, patrimoniale of materiële schade. 7 Op zich leidt dit tot weinig problemen omdat schade aan een vermogen in de meeste gevallen vrij nauwkeurig afgelijnd kan worden en de gebruikte termen geen verwarring creëren. Meer onduidelijkheid is er bij schade die geen weerslag op het vermogen heeft. De meest gebruikte termen hier zijn morele, extrapatrimoniale en immateriële schade. 8 Waarbij de laatste twee vaak worden gebruikt om de schade geplaatst tegenover patrimoniale en materiële schade aan te duiden. De Belgische rechtspraak maakt voornamelijk gebruik van de term morele schade. 9 Dit is tevens ook de term die de Indicatieve Tabel hanteert Welke term het best weergeeft wat verstaan kan worden onder schade die het vermogen niet aantast, is niet echt duidelijk. In deze masterproef zal de term immateriële schade worden gehanteerd omdat deze het minst aanleiding geeft tot verwarring. De reden hiervoor ligt eerst en vooral bij het feit dat de term morele schade op een beperkende wijze geïnterpreteerd kan worden. Zo kan er een onderscheid gemaakt worden tussen morele schade sensu stricto en sensu lato. 11 Omwille van de verschillende interpretaties die mogelijk zijn, kan het gebruik van de term morele schade dan ook verwarrend overkomen. Ten tweede werd in de Juristenkrant onder de rubriek Taaltip 12 reeds aandacht besteed aan het gebruik van de termen extrapatromoniaal en immaterieel waarbij men tot de conclusie kwam dat immaterieel het correcte juridische begrip is op basis van wetgeving en het Van Dale woordenboek D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 35; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 35; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 59-60; H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, Pol. Brugge 30 september 2008, T.Pol. 2009, 90 (verkort); Pol. Brussel 2 februari 2009, VAV 2010, afl. 6, 433; Rb. Antwerpen 28 november 2011, T.Pol. 2012, afl. 1, X, Indicatieve tabel 2012, T.Pol. 2012, afl. 3, ; err. T.Pol. 2013, afl. 1, z.p. (Hierna: Indicatieve Tabel 2012). 11 J.-L. FAGNART en R. BOGAERT, La réparation du dommage corporel en droit commun, Brussel, Larcier, 1994, K. HENDRICKX, Taaltip: immaterieel extrapatrimoniaal, Juristenkrant 2013, afl. 263, Van Dale geeft als definitie voor immateriële schade: een ander nadeel dan vermogensschade, bv. aantasting van iemands goede naam of letselschade. Extrapatrimoniaal wordt niet vermeld in de Van Dale. 6

14 5. Om de eigenlijke definitie van het begrip immateriële schade te achterhalen dienen we terug te vallen op rechtspraak en rechtsleer. In tegenstelling tot sommige andere landen 14 en Europees vlak 15, bevat het Burgerlijk Wetboek slechts één begrip, namelijk het schadebegrip, die beide soorten schade omvat. 16 Reeds herhaaldelijk heeft het Hof van Cassatie zich in dezelfde zin uitgesproken over de definitie van immateriële schade door deze te definiëren aan de hand van de functie ervan: Een vergoeding wegens morele schade strekt om de pijn, de smart of enig ander moreel leed te lenigen en in zoverre de schade te herstellen. 17 In de rechtsleer wordt vaak een opsomming gegeven van hetgeen onder immateriële schade kan worden verstaan: Les dommages extra-patrimoniaux sont principalement les souffrances, les atteintes aux sentiments d affection, à l honneur et à la réputation, les disgrâces et les déformations physiques, le viol, les privations sexuelles, la suppression des plaisirs, loisirs et satisfactions que peut procurer la vie lorsqu on est sain de corps et d esprit, ainsi que les déchéances et frustrations de tout genre Een schadevergoeding kan men verkrijgen wanneer er sprake is van een belangenkrenking. Dit hoeft geen rechtskrenking te zijn. 19 Lang geleden oordeelde het Hof van Cassatie dat de schade waarvoor men een vergoeding kon ontvangen wel moest bestaan uit een schending van een recht of een rechtskrenking. 20 Niet veel later beslechtte het Hof in een ander arrest de discussie of het verkrijgen van een vergoeding nu afhankelijk was van het bestaan van een onrechtmatige daad of de echte schending van een recht. Het Hof oordeelde dat: 14 In het Duitse recht maakt men in 253 B.G.B een onderscheid tussen Vermögensschaden en Immaterieller Schaden. Het Nederlandse recht maakt in art. 6:95 BW gebruik van de begrippen vermogensschade en ander nadeel. 15 Art. 2:101 Principles of European Tort Law (PETL) erkent specifiek het bestaan van immateriële schade. Boek VI van het DCFR stelt hetzelfde in art. 2:101 en definieert het als het verdriet, het lijden en de verslechtering van de levenskwaliteit. 16 Art BW. 17 Cass. 3 februari 1987, Arr.Cass , 724, Pas. 1987, I, 644, RGAR 1989, nr , 1 v en RW , 220 (verkort), noot; Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255, Pas. 1990, I, 1308 en Verkeersrecht 2000, 54; Cass. 20 februari 2006, Arr. Cass. 2006, 414, NJW 2006, 798, noot I. BOONE, Pas. 2006, I, 413 en RW , 1143 (verkort). 18 R. ANDRÉ, La réparation du préjudice corporel, Brussel, Story-Scientia, 1986, E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, Cass. 21 maart 1935, Pas. 1935, I,

15 ( ) artikel 1382 B.W. onderwerpt de plicht tot het herstellen van de schade veroorzaakt door een onrechtmatige daad, niet aan het bestaan van een recht waarvoor een rechtsvordering kan worden ingesteld. 21 Deze zienswijze werd later meermaals bevestigd door te stellen dat schade een verlies van een voordeel of de aantasting van een belang is. 22 De term recht werd achterwege gelaten. Het is dus voldoende dat er sprake is van een krenking van een rechtmatig belang om schadeloosstelling op grond van een onrechtmatige daad te verkrijgen Toekenning vergoeding 7. De vergoeding van immateriële schade werd vroeger door verschillende auteurs bediscussieerd vanwege het onherstelbaar karakter ervan. 24 Het was pas in 1881 dat het Hof van Cassatie duidelijkheid creëerde door te oordelen dat onder het ongedefinieerde schadebegrip ook de immateriële schade werd bedoeld. 25 Aangezien het Belgisch burgerlijk recht niet enkel patrimoniale rechten beschermt maar ook extrapatrimoniale zoals persoonlijkheidsrechten en gezinsrechten is een vergoeding voor immateriële schade gerechtvaardigd. 26 Sindsdien is het voor de meeste Belgen logisch dat zij ook voor hun psychische leed in rechte een vergoeding kunnen vorderen. Het moet natuurlijk benadrukt worden dat men steeds moet voldoen aan de algemene voorwaarden voor het verkrijgen van een schadevergoeding. 27 De schade zal steeds persoonlijk 28, zeker 29 en rechtmatig 30 moeten zijn om voor vergoeding in aanmerking te komen. 8. Immateriële schade kan zijn oorsprong vinden in verschillende situaties. Niet enkel op basis van een onrechtmatige daad maar ook op basis van een wanprestatie kan een vergoeding voor immateriële schade verkregen worden. 31 In deze masterproef zal enkel ingegaan worden op de 21 Cass. 16 januari 1939, Pas. 1939, I, 25 en RCJB 1947, Cass. 28 oktober 1942, Pas. 1942, I, 261; Cass. 2 mei 1955, Pas. 1955, I, 950; Cass. 24 maart 1969, Bull. ass. 1973, 871; Cass. 17 juni 1975, Pas. 1975, I, Cass. 3 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 921, Pas. 1997, I, 965. Dit wordt ook gevolgd in de lagere rechtspraak: Bergen 16 maart 1993, De Verz. 1993, 597, noot M. LAMBERT; Bergen 18 januari 1996, RGAR 1997, nr ; Rb. Nijvel 7 maart 1997, RGAR 1998, nr Zie J. RONSE, Aanspraak op schadeloosstelling uit onrechtmatige daad, Brussel, Larcier, 1954, 349 e.v. 25 Cass. 17 maart 1881, Pas. 1881, I, Cass. 7 december 1970, RGAR 1971, nr L. DE SOMER, Schade in Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.I-1/1) A.I-2/1. 28 Cass. 17 juni 1975, Pas. 1975, I, Gent 26 mei 1986, RGAR 1988, nr Cass. 4 september 1972, RW , 715, RGAR 1973, nr Kh. Brussel 16 juni 1980, BRH 1981, 223. In deze zaak ging het over een wanprestatie van een reisagent. 8

16 buitencontractuele schadeloosstelling. Het meest voorkomende geval waarin een vergoeding wegens onrechtmatige daad denkbaar is, is bij personenschade. 32 Deze schade kan zijn oorzaak vinden in een verkeersongeval 33, een arbeidsongeval 34, een geweldmisdrijf 35 of een zedendelict 36. Op te merken valt dat niet enkel natuurlijke personen een immateriële schadevergoeding kunnen ontvangen, ook rechtspersonen kunnen recht hebben op een dergelijke vergoeding. 37 Het gaat dan niet om de vergoeding van het morele leed door fysieke verwondingen maar eerder over de onrechtmatige aantasting van de eer en goede naam. 38 Natuurlijke personen kunnen ook op basis van een aantasting van persoonlijkheidsrechten een immateriële vergoeding vorderen. 39 Naast personenschade kan men ook voor zaakschade een vergoeding voor immateriële schade ontvangen. 40 Het moet dan wel gaan om een zaak die persoonlijk en niet vervangbaar is. 41 Er is zelfs een vergoeding mogelijk bij de dood van een geliefd huisdier Soorten 9. Het begrip immateriële schade bevat verschillende soorten elementen. Hoewel in rechtspraak deze elementen niet altijd zichtbaar zijn en soms slechts één globale som wordt toegekend, maakt men in rechtsleer wel vaak het onderscheid. Volgende elementen vallen onder het begrip immateriële schade: 32 E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 66; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, Luik 16 januari 1986, De Verz. 1986, 129; Antwerpen 28 januari 1991, De Verz. 1991, Arbrb. Tongeren 21 januari 2005, nr. 296/2003; Brussel 30 maart 2010, AR 1997AR Luik 6 november 1990, RGAR 1993, nr Corr. Brugge 16 december 2008, TJK 2011, D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, Antwerpen 13 december 1999, DAOR 2000, nr. 55, 267; Rb. Brussel 14 februari 2003, RW , 988. In deze gevallen werd er geen schadevergoeding voor immateriële schade toegekend maar werd enkel het principe bevestigd. 39 Brussel 9 november 2001, JT 2002, 167; Rb. Brussel 24 juni 1999, JT 2000, 169; Arbrb. Brussel 30 december 2005, JTT 2006, Cass. 3 maart 1969, Pas. 1969, I, 592, Arr.Cass. 1969, Rb. Brussel 22 december 1970, De Verz. 1971, 480, RGAR 1972, nr Pol. Brussel 24 november 1954, JT 1955, 113; Brussel 6 november 2012, RGAR 2013, nr (hier ging het om het verlies van een merrie). 9

17 a. Morele schade 10. Immateriële schadeloosstelling wordt in de rechtspraak steeds benoemd als een vergoeding voor morele schade. Dat de interpretatie van dit begrip niet eenduidig is, werd reeds in randnummer 4 aangehaald. In het algemeen wordt aanvaard dat dit begrip minstens de morele schade sensu stricto omvat. Dit houdt in dat een slachtoffer psychisch lijdt door het bewustzijn van de opgelopen verwondingen, het verlies van hoop, het gevoel van onzekerheid voor de toekomst en de moeilijkheden in relatie met zijn omgeving en vrienden. 43 Afhankelijk van de interpretatie van de rechter kunnen er dan nog afzonderlijke vergoedingen worden toegekend voor de hiernavolgende schadesoorten of worden ze onder het ruimere begrip morele schade geplaatst waardoor er maar één globale vergoeding wordt toegekend. b. Pretium doloris 11. Het pretium doloris of de pijnschade wordt in sommige rechtspraak onderscheiden van de morele schade sensu strictu. Waarbij het eerste staat voor specifieke fysieke pijnen die een slachtoffer ervaart wegens zijn verwondingen 44 en het tweede voor une soufrance mentale inhérente à l invalidité elle-même. 45 Hoewel dit onderscheid in rechtsleer nog vaak wordt gemaakt, wordt het in praktijk door sommige rechters als kunstmatig beschouwd. 46 In sommige vonnissen zal de rechter dan ook maar één som toekennen 47 terwijl in andere gevallen aparte vergoedingen worden toegekend 48. Een reden hiervoor kan liggen bij het feit dat de deskundige bij het bepalen van de schade de mogelijkheid heeft de pijnschade apart te vermelden. 49 Met betrekking tot deze schadepost werden ook cultuurverschillen vastgesteld tussen het Franstalige en Nederlandstalige landsgedeelte. Op een workshop in 2004 werd duidelijk dat Franstalige rechters bijna automatisch een vergoeding voor pretium doloris toekenden terwijl dit in Vlaanderen niet het geval was Bergen 15 oktober 2001, RGAR 2003, nr A. VAN OEVELEN, C. PERSYN, B. DE TEMMERMAN, G. JOCQUÉ, Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad: schade en schadeloosstelling ( ), TPR 2007, afl. 2, (933) J.-L. FAGNART en R. BOGAERT, La réparation du dommage corporel en droit commun, Brussel, Larcier, 1994, Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, (72) Corr. Brussel 31 oktober 1996, De Verz. 1997, 511; Pol. Antwerpen 29 oktober 1999, T. Vred. 2001, Brussel 20 februari 1996, RGAR 1997, nr ; Pol. Luik 29 oktober 2004, VAV 2005, 114; Pol. Luik 16 november 2004, VAV 2005, Indicatieve Tabel 2012, nr M. VAN DEN BOSSCHE, De indicatieve tabel een situering, NJW 2004, (614) 617, voetnoot 31. Bijvoorbeeld: Corr. Hoei 4 mei 2012, VAV 2013, afl. 6, 53; Pol. Nijvel 11 juni 2012, RGAR 2012, nr

18 c. Esthetische schade 12. Esthetische schade heeft betrekking op de littekens die een slachtoffer overhoudt aan een schadegeval alsook de algemene wijziging van het beeld die anderen percipiëren van het slachtoffer. 51 Dit kan dus ook gaan om kaalheid, een spierverlamming in het gezicht, een hinkende gang, amputaties,.. De schade wordt door de deskundige vastgesteld aan de hand van een zevendelige schaal, de schaal van Julin, die van de gradatie onbeduidend naar afstotelijk gaat. 52 Op basis van deze beoordeling zal de rechter overgaan tot de begroting waarbij ook andere elementen een rol zullen spelen. Zo verwijst de Politierechtbank te Mechelen naar de zichtbaarheid van de letsels, de plaats van de ontsiering, het geslacht van het slachtoffer, de leeftijd, de burgerlijke staat, de sociale integratie, het beroep en de mogelijkheden die de esthetische chirurgie biedt. 53 Een vergoeding voor deze schade wordt in de rechtspraak bijna steeds afzonderlijk toegekend. 54 d. Seksuele schade 13. Onder seksuele schade, ook wel pretium voluptatis genoemd, vallen in hoofdzaak vier elementen volgens TEMMERMAN: de onmogelijkheid tot het hebben van seksuele betrekking, de onmogelijkheid van seksueel genot, infertiliteit en moeilijkheden bij zwangerschap of bevalling. 55 Niet enkel het rechtstreekse slachtoffer maar ook de echtgenoot of partner kan voor deze schade bij weerkaatsing een vergoeding ontvangen. 56 Ook voor deze schadepost wordt steeds een afzonderlijke vergoeding toegekend mits ze niet wordt beschouwd als onderdeel van de morele schade sensu stricto. 57 e. Genoegenschade 14. De genoegenschade of préjudice agrément is de schade die een slachtoffer lijdt wegens het niet meer kunnen uitoefenen van een sport, hobby, het niet meer kunnen reizen,.. 58 Een deel van de rechtspraak staat vrij weigerachtig tegenover het toekennen van een aparte vergoeding voor 51 Brussel 20 februari 1996, RGAR 1997, nr X, Dommages extra-patrimoniaux ou moraux in Manuel de la réparation des dommages corporels en droit commun 2014, (3/143) 3/ Pol. Mechelen 8 december 2003, De Verz. 2004, 837, noot P. GRAULUS. 54 F. DE WINTER, J. SCHRYVERS, Schaderegeling in België: ten behoeve van buitenlandse dossierbeheerders, Gent, Mys & Breesch, 1996, B. DE TEMMERMAN, De vergoeding van seksuele schade, RW , Antwerpen 28 februari 1996, AJT , Rb. Brussel 31 maart 1995, RGAR 1996, nr D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999,

19 genoegenschade. Men zou immers kunnen argumenteren dat deze reeds onder de algemene morele schade valt. 59 Zo preciseerde het Hof van Beroep te Luik dat de sportieve, sociale of andere activiteiten voor het schadegeval op een regelmatige en intensieve wijze moesten zijn uitgeoefend om een afzonderlijke vergoeding te rechtvaardigen. 60 Vooral in de Franstalige rechtspraak worden aparte vergoedingen voor deze schadepost voorzien. 61 f. Morele schade ex haerede 15. Soms kan er nog een bijzondere vergoeding worden toegekend aan de erfgenamen van het slachtoffer wanneer deze niet onmiddellijk het leven liet bij de onrechtmatige daad maar gedurende een korte of langere periode een doodstrijd leverde waarbij men bewust was van zijn nakend overlijden. 62 Het gaat dus om een vergoeding voor het morele en fysieke leed dat het overleden slachtoffer zélf leed, maar die aan zijn erfgenamen als rechtsopvolgers wordt toegekend. 63 Dit is een schadepost die niet altijd zal voorkomen. Vaak zal het morele leed dat het slachtoffer kort voor het overlijden heeft meegemaakt niet veel verschillen met het gebruikelijke morele leed dat een slachtoffer ondergaat naar aanleiding van het ongeval op zich. 64 g. Genegenheidsschade 16. Genegenheidsschade of affectieschade is een vorm van reflectieschade of schade bij weerkaatsing, namelijk schade geleden door personen die niet het rechtstreekse slachtoffer zijn maar die schade ondervinden door de schade van het rechtstreekse slachtoffer. 65 Dit moet onderscheiden worden van morele schade ex haerede waar het directe slachtoffer vergoed wordt via zijn erfgenamen. Deze schadesoort kan zowel voorkomen bij overlijden als bij het niet overlijden van het directe slachtoffer. In het laatste geval gaat het om het zien lijden of aftakelen van een geliefde. 59 Pol. Antwerpen 24 mei 2002, De Verz. 2004, 604; Pol. Brugge 10 september 2002, De Verz. 2003, 224; Pol. Luik 26 november 2003, VAV 2003, Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, Corr. Nijvel 4 oktober 1984, RGAR 1985, nr ; Corr. Dinant 25 september 1997, De Verz. 1999, 111; Pol. Aarlen 17 maart 1999, De Verz. 1999, 754; Pol. Marche-en-Famenne 17 maart 2003, RGAR 2004, nr B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, Normering in België: de indicatieve tabel, TVP 2002, A. VAN OEVELEN, C. PERSYN, B. DE TEMMERMAN, G. JOCQUÉ, Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad: schade en schadeloosstelling ( ), TPR 2007, afl. 2, (933) Rb. Brussel 21 november 1996, RGAR 1998, nr L. DE SOMER, Schade in Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.I-1/1) A.I-2/14. 12

20 In praktijk zal dit vooral voorkomen wanneer ouders hun kind hebben zien lijden, zelfs ondanks het feit dat het kind nog geneest. 66 De meeste aandacht in rechtspraak en rechtsleer gaat naar genegenheidsschade bij overlijden. Hier zal een vergoeding mogelijk zijn wegens het vroegtijdig overlijden van een dierbare, het verdriet naar aanleiding hiervan, het ontnemen van een toekomstige affectieband,.. Een schadevergoeding zal hier enkel mogelijk zijn wanneer men bewijs kan leveren van hechte genegenheidsbanden Functie 17. De vraag naar de functie van een vergoeding voor immateriële schade speelt initieel een rol voor de erkenning van een recht op zo n vergoeding. Daarnaast heeft het ook een invloed op de vormgeving en omvang van de vergoeding. 18. Als gekeken wordt naar de definitie die het Hof van Cassatie geeft, dan heeft een vergoeding voor immateriële schade tot doel de pijn, smart of enig ander moreel leed te lenigen en in die mate de schade te herstellen. 68 Bij lichtere schadegevallen kan inderdaad gezegd worden dat de verkregen vergoeding eventueel kan leiden tot een herstel. Als de lichte schadegevallen echter buiten beschouwing worden gelaten, kan de herstelfunctie van de vergoeding als verontwaardigend worden beschouwd. Wanneer ouders van een overleden kind een vergoeding krijgen voor hun geleden schade, kan dit nauwelijks als een herstel worden aanzien. In de Belgische doctrine wordt weinig aandacht besteed aan de functie die een vergoeding voor immateriële schade heeft. De theorie die de vergoeding als een private straf ziet, wordt niet gevolgd. Dit zou een dubbel gebruik van het straf- en aansprakelijkheidsrecht inhouden. Bovendien zou de vergoeding elke grondslag missen in het geval van objectieve aansprakelijkheid. 69 Regelmatig wordt de functie omschreven als de juridische erkenning van het toegebrachte leed. 70 In rechtspraak zal vaak vooropgesteld worden dat een vergoeding het gebeurde niet ongedaan maakt maar slechts kan 66 Cass. 3 februari 1987, Arr. Cass , 724, RW , 220; Corr. Luik 22 december 1976, RGAR 1978, nr Cass. 14 april 1981, Arr. Cass , Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255, Pas. 1990, I, 1308 en Verkeersrecht 2000, D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, B. DE TEMMERMAN, Pleidooi voor een morele schadevergoeding op mensenmaat, Juristenkrant 2000, nr.3,