Nederlandse economie in zicht

Transcriptie

1 Nederlandse economie in zicht Nog niet verslagen Economisch Bureau: - Macro Research - Sector & Commodity Research 7 juni 2012 Economische groei in voorbije decennia Index; 1990-K1 = Nederland Eurozone Thema: Zwakke en sterke punten van de economie De Nederlandse economie presteert momenteel zwak. Ze zit in een recessie die nu al drie kwartalen duurt. Het te grote begrotingstekort moet flink worden teruggedrongen en dat zal de economische groei in 2013 drukken. Daar staat tegenover dat de overheidsschuld, die weliswaar te hoog is, naar Europese maatstaven níet fors is. Verder blijkt uit internationale ranglijsten dat het inkomen per hoofd van de bevolking heel hoog is en dat Nederland er qua concurrentiekracht vrij goed voor staat. Tegenover de zwakke punten staan dus ook positieve factoren. Wel zijn er deelterreinen waar de concurrentiepositie wat te wensen overlaat. Conjunctuur In het eerste kwartaal kromp de economie opnieuw, ondanks het herstel van de (weder)uitvoer. Voorlopende economische indicatoren doen vermoeden dat het tweede kwartaal, net als elders in de eurozone overigens, ook nog zwak zal zijn. In de loop van het tweede halfjaar kan de groei terugkeren dankzij de uitvoer. Sectoren Ook voor veel sectoren geldt dat ze er niet goed voorstaan. Maar niet alles is kommer en kwel. Zeker niet als we wat verder kijken dan de korte termijn. We nemen in dit verband een drietal sectoren onder de loep die het moeten hebben van de uitvoer (agrifood, industrie en transport & logistiek), inclusief enkele onderliggende branches - met best practices voor de toekomst.

2 2 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Nog niet verslagen Nico Klene De Nederlandse economie presteert de laatste tijd ondermaats. Al drie kwartalen op rij is de economie gekrompen. Met name de huizenmarkt doet het slecht. De overheidsfinanciën zijn door de terugval van de economie opnieuw verslechterd. Het begrotingstekort leek in 2013 veel hoger uit te komen dan de met Europa voor dat jaar afgesproken (maximale) 3% van het BBP. Ratingbureaus repten al van een (op termijn) mogelijke verlaging van de Nederlandse AAA-rating. Staat de Nederlandse economie er zo slecht voor? Er is reden voor enige nuancering. Matige prestaties Onmiskenbaar kampt de Nederlandse economie met problemen. Net als veel andere Europese landen is de economie vrij snel na de recessie van 2008-midden 2009 opnieuw in een recessie beland. Het opmerkelijke is dat Nederland het nu zo duidelijk slechter doet dan de eurozone als geheel (zie grafiek). Daarbij is de werkloosheid sinds midden vorig jaar flink opgelopen. Ten opzichte van het laagste niveau in 2011 (april en juni) is het aantal werklozen met ruim een kwart toegenomen (april 12). In de eurozone als geheel liep het aantal werklozen op met 11½% bezuinigingsmaatregelen van het nu demissionaire kabinet. De nieuwe economische terugval deed die verbetering echter haperen. Het tekort was vorig jaar zelfs hoger dan het eurozonegemiddelde. Inmiddels is door vijf partijen in de Tweede Kamer overeenstemming bereikt over een bezuinigingspakket van ruim EUR 12 miljard, waarmee het tekort volgend jaar zou moeten dalen naar 3% van het BBP. Gezegd moet worden dat verhoging van de belastingen meer bijdraagt aan het pakket dan verlaging van de uitgaven. Hoe dit pakket uitwerkt op de economie in de eerstkomende jaren is nog niet bekend. Nu meer krimp in Nederland % k-o-k 1,5 0,0-1,5-3, Nederland Eurozone Een nadere blik op de groeicijfers wijst uit dat de krimp van de particuliere consumptie de voornaamste verklaring vormt voor de relatief magere prestatie van de economie. Oorzaken zijn de daling van het reëel beschikbaar inkomen en het sterk afgenomen consumentenvertrouwen. Hierbij speelt ook de malaise op de woningmarkt een rol. De prijzen laten al sinds augustus 2008 een daling zien en het lijkt er nog niet op dat daaraan spoedig een einde komt. Velen - niet alleen de Europese Commissie - wijzen erop dat (meer) maatregelen moeten worden genomen om de werking van de woningmarkt (zowel koop- als huursector) te verbeteren. Zolang hier echter onvoldoende duidelijkheid over bestaat, kan het vertrouwen onder druk blijven staan. De Nederlandse overheidsfinanciën zijn door de vorige recessie fors verslechterd. Het begrotingssaldo sloeg om van een klein overschot naar een stevig tekort van 5,6% van het BBP in De daarna ingezette tekortdaling had meer vaart moeten krijgen dankzij het pakket van EUR 18 miljard aan Veel hervormingen zitten niet in het pakket. Zo wordt met de aanpak van de huizenmarkt niet meer dan een wel zeer voorzichtig begin gemaakt. De (geleidelijke) verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd, die volgens het nieuwe akkoord nu al in 2013 ingaat, is een ingrijpender maatregel. Volgens het oude plan ging de pensioengerechtigde leeftijd pas in 2020 in één keer omhoog naar 66 jaar. Groot begrotingstekort % BBP Nederland Eurozone Verder is het de vraag hoe lang dit pakket overeind blijft. De vijf partijen van het akkoord zullen (in de aanloop naar de verkiezingen van september) ongetwijfeld in hun verkiezingsprogramma s andere prioriteiten gaan stellen. Er kunnen dus vraagtekens worden geplaatst bij het huidige ombuigingspakket. Dit neemt echter niet weg dat het positief is dat politieke partijen hun verantwoordelijkheid hebben genomen. Het lijkt deze en anderen partijen in elk geval menens te zijn om het begrotingstekort terug te dringen. Daaraan voegen wij toe: hopelijk met een scherp oog voor de

3 3 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 langeretermijngevolgen van de (eventueel nieuw te nemen) maatregelen vooral met het oog op het versterken van de economische groei in ons land. Schuld flink lager dan eurozonegemiddelde % BBP Nederland Eurozone Duitsland Bron: Eurostat en ramingen ABN AMRO (2012) Bij alle commotie rond de in april nog dreigende overschrijding van het tekort in 2013 lijkt soms te worden vergeten dat de schuld van de overheid relatief laag is. Weliswaar ligt het cijfer dit jaar met naar schatting bijna 70% van het BBP duidelijk boven de 60%-grens, maar dat is veel lager dan de schuld van de eurozone. Ook het Duitse cijfer ligt flink hoger. Wat de gevolgen zijn van het ombuigingspakket voor het begrotingstekort na 2013 is nog niet bekend. (Enkele onderdelen van het akkoord worden trouwens pas na de verkiezingen van 12 september in de Tweede Kamer behandeld.) We gaan ervan uit dat de schuld nog wat verder zal oplopen en in kan pieken op een niveau van bijna 71,5%. Ondanks het tekort van de overheid kent Nederland een fors spaaroverschot. We zien dat terug in het grote overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans. In de voorbije vijf jaar bedroeg dit overschot gemiddeld ruim 6% van het BBP. Meer groei in Nederland in voorbije decennia Index (1 e kwartaal 1990=100) Nederland Eurozone Economie is concurrerend We onderschrijven dat maatregelen nodig zijn om het tekort terug te dringen, niet alleen richting 3% van het BBP in 2013 maar vooral naar een lager niveau in de jaren daarna. Daardoor moet de schuld over enkele jaren weer kunnen gaan afnemen (in % BBP). Van groot belang is dat ook maatregelen worden genomen die - via structurele hervormingen - bijdragen aan meer economische groei. Dat brengt ons bij de vraag hoe de Nederlandse economie er wat dat betreft momenteel voorstaat. Op basis van de ontwikkelingen in de voorbije decennia is de welvaart in ons land flink gestegen. Dat zien we terug in de gemiddelde economische groei vergeleken met die van andere landen. Ook is het BBP per hoofd van de bevolking harder is gestegen dan in veel andere landen, waardoor Nederland is geklommen op de ranglijst. BBP per hoofd van de bevolking Ita Port Grie Spa Bron: Eurostat Jap EMU Fra EU15 EU-27 = 100 VK Fin Dui Ier Bel Zwe Oost Den Ned Zwits VS Noor Daarnaast kunnen we kijken hoe de concurrentiekracht van Nederland ervoor staat. Hierbij maken we gebruik van internationale ranglijsten van meest concurrerende economieën zoals die van The Global Competitiveness Report van World Economic Forum 1 en IMD World Competiveness Yearbook Op de eerste ranglijst is Nederland ten opzichte van een jaar geleden geklommen van de achtste naar de zevende plaats (zie grafiek op volgende blz.). Binnen de eurozone staat het zelfs op de derde plaats. Op de andere ranglijst scoort Nederland met een elfde plaats (gestegen van veertien) wat lager. Vooral enkele niet-europese landen zijn verantwoordelijk voor deze lagere plaats. De beide rapporten stellen niet exact vast hoe sterk de concurrentiepositie van een land is. De uitkomsten van beide onderzoeken zijn immers deels gebaseerd op enquêtes en zijn

4 4 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 daarmee deels subjectief. Toch geven de beide onderzoeken wel een indruk wat de sterkere en zwakkere punten van een land zijn. Ter illustratie van de Nederlandse positie maken we gebruik van het onderzoek van WEF. Ranglijst mondiale concurrentiekracht Europese landen in de top 50 plus VS, Japan, Singapore 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 Zwits Sing Zwe Fin VS Dui Ned Den Jap VK Bel Noor Fra Oost Lux Ier Est Spa Tsjec Pol Ita Lit Port Cypr Hong Bron: World Economic Forum Zoals gezegd, behaalt Nederland bij de algehele index een zevende plaats. WEF onderscheidt echter een aantal deelindices. Tussen haakjes staat de positie van Nederland op de ranglijst van die specifieke concurrentiefactor. 1. instituties 3 (10) 2. infrastructuur (7) 3. macro-economische stabiliteit (36 4 ) 4. gezondheid en basisonderwijs (7) 5. hoger onderwijs en training (8) 6. efficiëntie goederenmarkt (9) 7. efficiëntie arbeidsmarkt (23) 8. ontwikkelde financiële markten (23) 9. technologische alertheid (5) 10. marktomvang (18) 11. ontwikkeld bedrijfsleven (5) 12. innovatie (12). economie. Dat neemt niet weg dat op deelterreinen wel degelijk verbeteringen wenselijk zijn. Bij de zogeheten efficiencyverhogende factoren (de factoren 5 t/m 10 in bovenstaand overzicht) staat Nederland op de achtste plaats. Maar daarbinnen bestaan flinke verschillen. Zwak tot matig doet Nederland het bijvoorbeeld vooral bij factor 7, de efficiëntie van de arbeidsmarkt. Zo scoort het bij de flexibiliteit van de loonvorming 3,5 op een schaal van 1 tot 7. Bij regelgeving ten aanzien van werkgelegenheid (aantrekken en ontslaan van werknemers; hanteren van vaste arbeidscontracten en minimumlonen voor o.a. starters; nachten weekendwerk en lengte van de werkweek; speciale behandeling boventallig personeel) is de score nog lager (= minder flexibel). Ranglijst efficiencyverhogende factoren Factoren 5 t/m 10 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 Zwits Sing Zwe Fin VS Dui Ned Den Jap VK Bel Noor Fra Oost Lux Ier Est Spa Tsjec Pol Ita Lit Port Cypr Hong Bron: World Economic Forum In Europees verband zijn ooit afspraken gemaakt dat de EU een van de meest concurrerende regio s ter wereld zou moeten worden. Ook ons land heeft in het kader van het nieuwe innovatiebeleid een dergelijke ambitie uitgesproken. Nederland scoort volgens het WEF niet slecht, maar verbetering is zeker mogelijk. Over het algemeen blijkt Nederland vrij goed tot (soms zeer) goed te scoren. De meeste Europese landen weet het achter zich te laten. Dat tekent de concurrentiekracht van de 3 Denk bijvoorbeeld aan: eigendomsrechten, vertrouwen in politici, onafhankelijkheid rechtspraak, bureaucratie, corruptie, ethisch gedrag bedrijfsleven, accountants- en verslagleggingregels enz. 4 Deze 36 e plaats wordt vooral veroorzaakt door het tekort en de schuld van de overheid.

5 5 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Ranglijst innovatievermogen Factor 12 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 Zwits Sing Zwe Fin VS Dui Ned Den Jap VK Bel Noor Fra Oost Lux Ier Est Spa Tsjec Pol Ita Lit Port Cypr Hong Zwakkere punten zijn er echter toch ook. Dat is geen verrassing. Kijkend naar onder meer de ontwikkeling van de opkomende economieën zijn dus verdere hervormingen noodzakelijk om de concurrentie in de toekomst goed aan te kunnen. Bron: World Economic Forum Conclusie De Nederlandse economie presteert momenteel ondermaats. Zorgen bestaan zorgen over de overheidsfinanciën. Dankzij de nu voorziene ombuigingsmaatregelen kan het tekort flink worden teruggebracht, maar dit gaat duidelijk ten koste van de economische groei in 2013 en waarschijnlijk ook in Daarnaast zit de huizenmarkt vast. Ook wordt bezorgd gekeken naar de hoge hypotheekschuld van gezinshuishoudens. Inderdaad is deze schuld heel hoog. Wel staan tegenover deze schuld omvangrijker financiële en materiële bezittingen (o.a. pensioenvoorzieningen en eigen woningen). 5 Zonder iets af te willen doen aan de hiervoor genoemde minpunten, lieten we ter nuancering zien dat de huidige slappe ontwikkeling echter na een periode van relatief sterke groei is gekomen, waarbij het BBP per hoofd van de bevolking flink is toegenomen. Nederland zit hier in de top van de eurozone. Uiteraard betekent een goede uitgangspositie beslist niet dat Nederland niets kan overkomen. Nog niet eens zó lang geleden werd Spanje gezien als een van de betere leerlingen van de klas Verder blijkt dat Nederland op internationale-concurrentieranglijsten goed scoort. Dat suggereert dat het nu goed in staat is zijn partij mee te blazen in de internationale economie. Ook deze nuancering willen we aanbrengen bij het zorgelijke beeld dat soms wordt geschetst van de Nederlandse economie. 5 Zie Nederlandse economie in zicht, april 2012

6 6 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Nederlandse conjunctuur Recessie duurt nu al drie kwartalen In het eerste kwartaal is het BBP opnieuw gedaald. Dat betekent dat de recessie in ons land nu al drie kwartalen duurt. Wel was de krimp met 0,2% kwartaal op kwartaal (k-o-k) flink minder dan in de voorgaande periode en ook iets minder dan was verwacht. Vergeleken met begin vorig jaar is het BBP met ruim 1% gedaald. Opmerkelijk was de flinke stijging van de uitvoer (+4,2% k-o-k), die overigens samenging met een bijna even sterke procentuele toename van de invoer. Dit heeft te maken met de sterke groei van de wederuitvoer, die suggereert dat de situatie in het buitenland weer wat is verbeterd. Volgens ons zijn de k-o-k-cijfers geflatteerd door het feit dat het eerste kwartaal een (schrikkel)dag méér telde. Maar ook wanneer hiermee rekening wordt gehouden, was de groei stevig. Economie opnieuw gekrompen % mutatie 2,5 1,5 0,5-0,5-1,5-2, % k-o-k (l.a.) % j-o-j (r.a.) Ook de particuliere consumptie steeg iets (0,2%) vergeleken met eind Hier moet de plus waarschijnlijk helemaal worden toegeschreven aan de extra koopdag in het eerste kwartaal, terwijl bovendien in februari vanwege de kou het energieverbruik flink hoger was. De conclusie moet dan ook luiden dat de consumptie nog altijd zwak is. Dat blijft een belangrijke verklaring voor het feit dat de Nederlandse economie nu zwakker presteert dat de eurozone als geheel. Consumptie flink afgenomen sinds 2008 EUR mld, in prijzen De particuliere investeringen zijn in de eerste drie maanden wel afgenomen. Dat gold vooral voor de bouwinvesteringen die, zo meldde het CBS, te maken hadden met meer vorstverlet dan normaal en het feit dat een groter deel van de kerstvakantie in januari viel Het beeld van de bestedingscomponenten lijkt al met zo slecht nog niet (de voorraden droegen ook licht positief bij). Dat het BBP desondanks (k-o-k) toch licht is gekrompen, komt doordat het CBS dat cijfer wél heeft gecorrigeerd voor (het positieve effect van de) de schrikkeldag. Op korte termijn nog geen herstel De tekenen voor het lopende kwartaal zijn evenmin gunstig. De voorlopende indicatoren zijn in mei (evenals elders in de eurozone) duidelijk verder verslechterd. We moeten er dan ook rekening mee houden dat de economie in het tweede kwartaal opnieuw krimpt. Dat geldt overigens ook voor de eurozone. De particuliere consumptie lijdt onder de daling van het beschikbaar inkomen en het lage consumentenvertrouwen. Ook de overheidsconsumptie daalt dit jaar als gevolg van de bezuinigingen. Consumentenvertrouwen en koopbereidheid zijn laag Indices Koopbereidheid Consumentenvertrouwen

7 7 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 De uitvoer doet het beter. Niet alleen lijkt het dal al enkele maanden geleden te zijn gepasseerd, ook wezen de voorlopende indicatoren in de eerste vier maanden van het jaar op (verdere) groei. De PMI (inkoopmanagersindex) voor de exportorders lag in die maanden steeds boven de 50, de waarde die de grens markeert tussen groei en krimp. In mei dook deze index echter toch ook onder de 50. Dat neemt niet weg dat we ervan uitgaan dat de uitvoer, zoals gebruikelijk na een dip, de Nederlandse economie in het tweede halfjaar uit de recessie zal halen. Volgend jaar zal de economische groei dan gemiddeld weer in de plus zitten. Maar het cijfer blijft aan de lage kant. De ombuigingsmaatregelen van het vijfpartijenakkoord (waaronder de BTW-verhoging in oktober a.s.) zullen de economische groei flink drukken. Om die reden en omdat het buitenlandbeeld voor ons land is verslechterd, hebben we onze groeiprognose voor 2013 verlaagd naar ¾%. Begrotingstekort omlaag Dankzij de ombuigingen ter grootte van ruim EUR 12 miljard kan het begrotingstekort volgend jaar waarschijnlijk dalen richting 3% van het BBP. Het is echter goed denkbaar dat het ombuigingsbedrag straks nog niet voldoende blijkt te zijn nu de groei (ook) lager dreigt uit te vallen door de tegenvallende conjunctuur in het buitenland. Werkloosheid weer omhoog Na enkele maanden van stabilisatie liet de werkloosheid in april opeens weer een sprong zien. Al met al is het aantal werklozen sinds april 2011 met meer dan een kwart gestegen. Op zich is een flinke stijging geen verrassing bij een economie die al drie kwartalen in een recessie zit. Aanvankelijk (in zomer 2011) liep de werkloosheid nog vooral op door nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Maar inmiddels neemt ook de werkgelegenheid af. Gegeven de matige economische vooruitzichten zal aan de stijging van de werkloosheid nog niet gauw een einde komen. Inflatie omlaag De inflatie is in mei flink gedaald van 2,4% naar 2,1%, onder meer door lagere benzineprijzen. Dankzij de dalende trend van de olieprijzen én door de zwakke conjunctuur kan het prijsstijgingstempo de komende maanden verder afnemen. In oktober zal het prijspeil echter een sprong maken als gevolg van de BTW-verhoging van 2%-punt (alleen het normale tarief). Gemiddeld zal de inflatie daardoor in 2013 boven de 2% liggen. Herstel uitvoer - en nu? % j-o-j PMI >50 - groei; <50 - krimp Uitvoer goederen (% j-o-j, 3-m v.g.; l.a.) PMI exportorders (index; r.a.) Bron: CBS en Thomson Reuters Datastream Werkloosheid stijgt x 1000 personen Kerncijfers Nederlandse economie % mutaties BBP 1,7 1,2-0,6 0,8 Particuliere consumptie 0,4-1,1-0,7-0,3 Overheidsconsumptie 1,0 0,2-0,5-0,5 Investeringen -4,4 5,8-2,4 2,0 Uitvoer 10,8 3,8 3,4 4,3 Invoer 10,6 3,5 2,9 3,9 Consumentenprijzen (CPI) 1,3 2,3 2,1 2,2 Lonen 1,0 1,4 1,7 1,5 Niveaus Werkloosheid (% beroepsbevolking) 5,4 5,4 6,4 7,0 Lopende rekening (% BBP) 7,1 9,2 8,1 8,2 Saldo overheid (% BBP) -5,1-4,7-4,2-3,1 Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau

8 8 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Sectoren De Nederlandse economie staat er niet florissant voor. De huizenmarkt zit nog in een dal, de crisis in de eurozone duurt voort en de wereldhandel heeft ook betere tijden gekend. De consument is onzeker en haalt de broekriem verder aan. Maar toch is niet alles kommer en kwel. Zeker niet als we wat verder kijken dan de korte termijn. We nemen in dit verband een drietal sterk van de export afhankelijke sectoren onder de loep (agrifood, industrie en transport & logistiek), inclusief enkele branches - met best practices voor de toekomst. Agrifood De agrarische en food sector behoren tot de sterkere Nederlandse sectoren en putten hun economische kracht uit hun innovatieve karakter en het hoge kennisniveau. Technische innovaties ten behoeve van het bedrijfsproces voeren de boventoon, maar niet-technologische innovaties doen het ook goed. Ondanks dat de groei van de export van sommige agrarische producten sterk afneemt (en zelfs bij de uitvoer van groenten en fruit daalt), kunnen we in deze sector toch een aantal succesfactoren signaleren. Jaarmutaties uitvoer agrarische producten % j-o-j Uitvoer groenten en fruit Uitvoer graan(producten) Uitvoer vlees(producten) 20% 10% 0% -10% Uitvoer vis Uitvoer zuivel(producten) Het Masterplan Duurzame Noordzeevisserij, waarbij nieuwe kotters worden ontwikkeld die op een duurzame wijze vissen, kan de branche in de toekomst nieuw elan geven. In de kottervisserij is er daarom veel aandacht voor brandstofbesparende visserijtechnieken, die een gunstige uitwerking hebben op het rendement. Op de lange termijn is ook de uitgangspositie van de Nederlandse champignonteelt goed. Op de industriële markt dragen mechanisering, een grote productie per vierkante meter, een uniforme en hoge kwaliteit en een goed georganiseerde verwerkende industrie hieraan bij. En het Nederlandse productenpakket wat betreft bewerking en handel in groente en fruit heeft op internationale markten een sterke positie door het brede, diepe en hoogwaardige assortiment, de goede en uniforme kwaliteit, de grote aandacht voor voedselveiligheid, het gebrek aan en de controle op residuen van gewasbeschermingsmiddelen en een snelle en efficiënte logistiek. Transport & Logistiek Het Nederlandse transport kent een goede uitgangspositie. We hebben een fijnmazig netwerk als het gaat om spoor-, wegenen waternet en we staan internationaal bekend als de Gateway to Europe. Maar ondanks deze goede uitgangspositie is de tweede recessie binnen korte tijd erg hard aangekomen in de sector. Opnieuw wordt de continuïteit van vele bedrijven op de proef gesteld en is er sterke behoefte aan een structurele en substantiële groei van omzet en resultaat om als sector te herstellen. De sector heeft het niet breed, lijdt onder margedruk, hoge brandstofkosten en een sterk wisselende vraag. De omzetvooruitzichten zijn dan ook niet gunstig. Maar toch kunnen we een aantal kritische succesfactoren aanwijzen die de basis leggen voor een goede toekomst. Bron: CBS 2011 (jan + feb) 2012 (jan + feb) Omzetgroei transport & logistiek % j-o-j De markt voor zuivel ziet er voor 2012 gezond uit. Er zijn nog genoeg uitdagingen, maar de branche heeft positieve vooruitzichten. Zo blijft de vraag naar zuivel de komende jaren toenemen. Op exportgebied neemt de invloed van Europa af en de afzetmarkten in Azië worden belangrijker. India streeft China als grootste bevolking voorbij en de BRIC-landen zijn straks goed voor de helft van de mondiale economische groei. Daarnaast heeft de Nederlandse zuivel een voorsprong met betrekking tot ketenverduurzaming. Hiermee heeft de branche een onderscheidende troef in handen voor de langere termijn. De dominante positie van Nederland in de mondiale bloembollenteelt is verkregen door gunstige fysiologische en klimatologische omstandigheden, het aansprekende assortiment, het hoge kennisniveau, de clustering van activiteiten en de eveneens sterke positie van Nederland in de mondiale bloementeelt. Omzet expediteurs Omzet opslag Omzet vervoer per spoor 10% 5% 0% -5% Omzet goederenw egvervoer Omzet binnenvaart Bron: CBS, ABN AMRO Sector & Commodity Research Voor de binnenvaart geldt dat een fijnmazig netwerk met strategisch geplaatste overslaglocaties ervoor kan zorgen dat verladers eerder voor de binnenvaart kiezen dan voor het wegvervoer. Alleen dan kan de binnenvaart op tegen de flexibiliteit van het wegtransport. Verder zullen de innovaties

9 9 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 die al plaats vinden, vooral op het gebied van zuiniger en minder belastende brandstofmotoren, de duurzaamheidpropositie van de binnenvaart versterken. Met het openen van de Maasvlakte II zullen de binnenvaart en de containerstromen een stevige impuls krijgen. Het spoorvervoer is dan ook goed gepositioneerd om de komende jaren marktaandeel te winnen op andere vervoersmodaliteiten. Het gebruik van het spoor om goederen te vervoeren heeft een aantal voordelen ten opzichte van andere modaliteiten: snelheid en vervoer van grote volumes. Ontwikkelingen die op deze succesfactoren inspringen, stellen de toekomst van deze modaliteit veilig. Daarnaast verwacht de klant steeds meer op het gebied van duurzaamheid van zowel de transporteur als de expediteur. Voor de opslag van olie speelt de hubfunctie van Rotterdam in de mondiale oliehandel een grote rol. De verwachte groei van de aanvoer van olie en gas stimuleert de nieuwbouw en uitbreiding van opslagfaciliteiten in deze deelmarkt. Compactere opslagfaciliteiten, lager energieverbruik en technologiesering van de faciliteiten spelen in op duurzaamheid en leveren ook efficiëntieslagen op. Het blijft echter van groot belang dat de sector serieuze investeringen blijft doen in personeel, IT, en innovatie. Omzet, orders en productie industrie % j-o-j Industriele productie 30% Continue productverbetering en innovatie in de metaalbewerkingindustrie hebben geleid tot bedrijven die met recht als hightech kunnen worden bestempeld. Ook nemen ondernemers in deze branche taken van afnemers over (het zogenaamde ontzorgen), ze ontwikkelen samen met de afnemer producten, laten zich leiden door processen bij de afnemer of dragen bij aan efficiencyverbeteringen in de keten. Dit leidt tot meer samenwerking met leveranciers en opdrachtgevers. Nederlandse machinebouwers profileren zich door innovatie en flexibiliteit. Een substantieel aantal bedrijven behoort tot de wereldtop. Bij de productontwikkeling vormt total cost of ownership van de afnemer een belangrijk uitgangspunt. Denk hierbij aan afvalreductie, lagere instel- en omsteltijden, energiezuinigheid (hybride machines) en onderhoudsvermindering. De kunststofindustrie is goed gepositioneerd om in te spelen op zowel de demografische trends (vergrijzing, zorg en mobiliteit) als duurzaamheid (lichtgewicht, bio-based en recycling). Nieuwe technologieën zoals rapid prototyping en 3D-printing in combinatie met flexibel inzetbare productiemachines zorgen ervoor dat de time-to-market van veel nieuwe producten sterk verkort wordt en dat zelfs kleine series winstgevend geproduceerd kunnen worden. Orderontvangsten buitenland 20% 10% 0% -10% Omzet binnenland De Nederlandse offshore-industrie is vooraanstaand op het gebied van ontwerp en exploratie en staat bekend om haar innovatieve karakter, hoge efficiency en vakkundigheid. Nederland is het enige gasexporterende land binnen de EU, en speelt dus een belangrijke rol in de Europese energievoorziening. Orderontvangsten binnenland Omzet buitenland kwartaal kwartaal 1 Bron: CBS Industrie De Nederlandse industrie staat bekend om haar kwalitatief hoogwaardige producten en innovatieve kracht. Zonder de innovaties in de industrie zijn technologische efficiencyverbeteringen voor bedrijfsprocessen in andere bedrijfstakken moeilijk realiseerbaar. Maar ook geldt dat zonder industriële productie andere sectoren tot stilstand zullen komen. In dit verband zijn de dienstensector en transportsector gebaat bij een sterke industrie. Nederland zit al drie kwartalen in een recessie en ondanks haar goede exportpositie zal ook de industrie te maken krijgen met uitdagende marktomstandigheden. Dit blijkt ook uit de omzet, orders en productiecijfers van het tweede kwartaal. Maar ook in deze sector zijn enkele goede voorbeelden te noemen waarmee een goede basis voor de toekomst is gelegd. Efficiency, snelheid en flexibiliteit zijn kritische succesfactoren in de metaalproductenindustrie. In deze branche wordt gestreefd naar zo weinig mogelijk machinestilstand en reductie van doorlooptijden, afval en afkeur. Een bijkomend voordeel hiervan is dat het ook aansluit bij het duurzaam ondernemen. Uiteraard heeft het automatiseren van processen een centrale rol bij het verhogen van de efficiency. Technieken als rapid prototyping en rapid manufacturing worden ook hier steeds meer toegepast. Hierbij worden modellen en (kleine) series van producten vervaardigd door middel van 3Dprintingtechnieken. De eurozone blijft de belangrijkste exportmarkt voor de Nederlandse industrie. De economische groei in de eurozone zal zich geleidelijk aan herstellen. Duitsland, als belangrijkste handelspartner van Nederland, fungeert als aanjager. Toch zal het moeilijk zijn om op de korte termijn substantiële exportgroei te bewerkstelligen in de eurozone. Het langetermijnperspectief is door genoemde succesfactoren echter gunstig te noemen.

10 10 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 APPENDIX 1: TABEL MACRO INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie r 2013r Kwartaal 3 Kwartaal 4 Kwartaal 1 Kwartaal 2 % mutaties k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k BBP -3,5 1,7 1,2-0,4-0,6-0,2-0,6 0,8 Particuliere consumptie -2,6 0,4-1,1-0,5-0,9 0,2-0,7-0,3 Overheidsconsumptie 4,8 1,0 0,2-0,3-0,1-0,5-0,5 Investeringen -10,2-4,4 5,8-1,0-0,5-2,4 2,0 Uitvoer -8,1 10,8 3,8-0,9-0,5 4,4 3,4 4,3 Invoer -8,0 10,6 3,5-1,6-0,4 4,3 2,9 3,9 Consumentenprijzen (CPI - % j-o-j)) 1,2 1,3 2,3 2,6 2,5 2,5 2,1 (mei) 2,1 2,2 Lonen (% j-o-j) 2,7 1,0 1,4 1,6 1,6 1,6 1,7 1,5 Niveaus Werkloosheid (% beroepsbevolking) 4,8 5,4 5,4 5,4 5,8 5,9 6,2 (apr) 6,4 7,0 Producentenvertrouwen (ultimo) -8,1 2,6-1,3-0,5-1,3-2,6-5,0 (mei) Consumentenvertrouwen (ultimo) (mei) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Macro Research Kerncijfers internationale economie r 2013r Kwartaal 3 Kwartaal 4 Kwartaal 1 Kwartaal 2 % mutaties k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k BBP eurozone -4,1 1,8 1,5 0,1-0,3 0,0-0,5 0,5 BBP Duitsland -5,1 3,7 3,0 0,6-0,2 0,5 0,9 1,5 BBP Verenigde Staten -3,5 3,0 1,7 0,5 0,7 0,5 2,2 2,2 Ultimo s en gemiddelde prijs USD per EUR (ultimo) 1,43 1,34 1,29 1,35 1,29 1,33 1,24 (mei) 1,25 1,15 Korte rente eurozone (%, 3m-euribor, ultimo) 0,5 1,0 1,4 1,8 1,4 0,8 0,7 (mei) 0,7 0,8 Lange rente, 10jr Bund (%, Duitsland, ultimo) 3,4 3,0 1,8 1,9 1,8 1,8 1,2 (mei) 2,0 2,4 Lange rente, Nederland (%,10jr staats, ultimo) 3,5 3,1 2,2 2,3 2,2 2,4 1,6 (mei) 2,4 2,6 Olieprijs Brent (USD/barrel, gemiddelde) 61,6 79,6 111,4 113,1 109, (mei) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Macro Research

11 11 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 APPENDIX 2: TABEL MESO INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie naar sector v 2013v Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4 Algemeen k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k PMI (ultimo,index > 50 = groei) 53,1 57,5 46,2 49,6 (mrt) 47,6 (mei) Faillissementen (totaal uitgesproken) Index Wereldhandel, ultimo 147,3 162,4 165,9 167,4 Agrifood Omzet voedings- en genotmiddelenind. -6,9% 1,1% 9,0% -0,8% Productie voedings- en genotmiddelenind. -1,3% 1,8% 1,6% 0,7% Export voedings- en genotmiddelen -4,6% 12,6% 8,0% 2,9% (t/m feb) Producentenprijzen voedingsmiddelen -5,3% 5,4% 10,1% 1,0% (mrt) Bouw en onroerend goed Omzet bouw excl. proj. ontw. (% j-o-j) -4,4% -8,9% 3,7% -9,3% -5,0% Verleende nieuwbouwvergunningen ( mrd) 16,0 13,0 12,1 0,5(jan) 11 Bouwproductie (volumes, % j-o-j) -1,1% -8,9% 4,3% -10.8% -3,5% 1,0% Aant. maanden productie in portefeuille 6,2 5,9 6,2 6,0(feb) 6,4 Aantal woningtransacties (apr) Prijs koopwoningen (in %, j-o-j) -3,3% -2,0% -2,3% -3,8% -5,2% (apr) -5,0% -3,0% Detailhandel Retail verkopen (waarde, in %, j-o-j) -3,9% -0,2% 0,2% 1,4% -1,5% Retail prijs (in %, j-o-j) 1,2% 0,2% 1,5% 1,9% 1,5% Omzet supermarkten (in %, j-o-j) 1,3% 1,8% 2,1% 5,2% 1,0% Autoverkopen (aantallen, ultimo) Industrie Productie (in %, j-o-j) -8,7% 7,0% 3,3% 0,0% Bezettingsgraad (%, ultimo) 77,5% 80,6% 79,6% 79,0 (jan) 77,9 (apr) Oordeel orderpositie, ultimo** -30,3-11,1-13,6-14,9 (mrt) -19,8 (mei) Oordeel voorraden, ultimo** 2,1 2,0 2,3 3,1 (mrt) 4,2 (mei) Technologie, Media & Technologie Omzet telecommunicatie (in %, j-o-j) -4,9% 0,6% -0,7% Omzet reclamebureaus (in %, j-o-j) -14,2% -1,7% -4,0% Omzet IT dienstverlening (in %, j-o-j) -1,4% -0,6% 3,2% Omzet softwareontwikkeling (in %, j-o-j) -5,2% 1,2% 1,6% Transport & Logistiek Omzet Transport & Logistiek (in %, j-o-j) -12,5% 2,6% 4,5% -1,0% Baltic Dry Index (ultimo) (mei) Goederenvervoer Schiphol (tonnen x1.000) (tm mrt) 482 (apr) Sentiment transport (ultimo) -24,1 1,8-28,9-3,0 (feb) 18,9 (apr) Zakelijke dienstverlening Omzet uitzendbranche (in %, j-o-j) -13,7% -2,7% 8,5% -2,0% (per. 3) -3,0%( per.4) -3,0% Dienstenprijsindex (in %, j-o-j) 0,4% 1,3% 1,0% Eurozone Services PMI (ultimo) 53,7 53,7 48,3 48,7(mrt) 46,7 (mei) JP Morgan Global Services PMI (ultimo) 51,8 56,6 53,1 54,9 (mrt) 52,5 (mei) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Sector & Commodity Research

12 12 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Overige publicaties van ABN AMRO Economisch Bureau: De Nederlandse Economie in zicht verschijnt elke maand en gaat in op macro- en meso-economische ontwikkelingen. Overige periodieke publicaties van het Economisch Bureau zijn onder meer: Macro Weekly Wekelijkse publicatie over actuele mondiale ontwikkelingen op het terrein van macro-economie en financiële markten. De publicatie komt uit in het Nederlands en het Engels. Visie op rente en euro Macro Visie Emerging Markets Outlook Sector Monitoren Visie op Sectoren Quarterly Commodity Outlook (joint venture met Research & Strategy van ABN AMRO Private Banking) Maandelijkse update over renteontwikkelingen in eurozone en Nederland en de koers van de euro. Kwartaalpublicatie over conjuncturele ontwikkeling in industrielanden en opkomende markten. Tevens worden prognoses gegeven van onder meer BBP-groei, inflatie, werkloosheid en begrotingstekort. Zowel Nederlands- als Engelstalig. Kwartaalpublicatie over opkomende economieën (Engels). Rapport met sector specifieke economische ontwikkelingen. Op dit moment zijn er zeven Sector Monitoren: Agrifood, Bouw, Industrie, Retail, TMT (Technologie, Media & Telecommunicatie), Transport & Logistiek en Zakelijke dienstverlening. Jaarlijkse sectorupdate waarin Sector & Commodity Research zijn visie geeft op brancheontwikkelingen en omzetverwachtingen. In de VOS 2012 worden 9 sectoren en circa 75 branches besproken in factsheets van twee pagina s. Eind mei 2012 is de nieuwe VOS gepubliceerd. Kwartaalrapport dat de prijsvooruitzichten voor grondstoffen van ABN AMRO weergeeft voor zowel de korte (3 maanden) als de lange termijn (tot en met 2014). In het rapport wordt in gegaan op grondstoffen zoals olie, gas, goud, zilver, aluminium, koper, staal, kolen, graan en suiker. De meest recente uitgave is van 2 mei. Contactgegevens ABN AMRO Economisch Bureau: Primair aandachtsgebied: Telefoonnummer: adres: Han de Jong Chief economist han.de.jong@nl.abnamro.com Wilma Schelvis Research assistent wilma.schelvis@nl.abnamro.com Macro research: - Nick Kounis (Hoofd) Wereld, eurozone, ECB, Italië, Denemarken, Griekenland nick.kounis@nl.abnamro.com - Aline Schuiling Eurozone, Duitsland, Spanje, Portugal, Noorwegen aline.schuiling@nl.abnamro.com - Joost Beaumont Frankrijk, VK, Ierland, Zweden joost.beaumont@nl.abnamro.com - Nico Klene Nederland, België, Zwitserland, Oostenrijk nico.klene@nl.abnamro.com - Peter de Bruin VS, Australië, Nieuw-Zeeland peter.de.bruin@nl.abnamro.com - Ruben van Leeuwen Fixed income research ruben.van.leeuwen@nl.abnamro.com Project Research: - Hein Schotsman (Hoofd) Projecten, bankwezen, Japan hein.schotsman@nl.abnamro.com - Philip Bokeloh Projecten, huizenmarkt philip.bokeloh@nl.abnamro.com Emerging Markets: - Marijke Zewuster (Hoofd) Emerging markets, sovereign risk, Brazilië, Latijns-Amerika marijke.zewuster@nl.abnamro.com - Arjen van Dijkhuizen Rusland, Emerging Europa arjen.van.dijkhuizen@nl.abnamro.com - Maritza Cabezas China, Emerging Azië maritza.cabezas@nl.abnamro.com Sector & Commodity Research: - Jacques van de Wal (Hoofd) Sectoroverschrijdend jacques.van.de.wal@nl.abnamro.com - Eric Huliselan Industrie eric.huliselan@nl.abnamro.com - Casper Burgering Delfstoffen, zakelijke dienstverlening casper.burgering@nl.abnamro.com - Hans van Cleef Energie hans.van.cleef@nl.abnamro.com - Nadia Menkveld Transport nadia.menkveld@nl.abnamro.com - Thijs Pons Agrifood en agrarische grondstoffen thijs.pons@nl.abnamro.com - Otto Schell Bouw en gerelateerde sectoren otto.schell@nl.abnamro.com - Mathijs Deguelle Retail mathijs.deguelle@nl.abnamro.com - Theo de Kort Informatie analist theo.de.kort@nl.abnamro.com - Ingrid Kroeze Research ondersteuning ingrid.kroeze@nl.abnamro.com

13 13 Nederlandse economie in zicht - Nog niet verslagen - 7 juni 2012 Blijf altijd op de hoogte van onze visie op de economie en sectoren en download nu de Market Insights app via abnamro.nl/marketinsights of direct in de App Store. Of lees meer over het Economisch Bureau op: Dit document is samengesteld door ABN AMRO. Het heeft uitsluitend als doel om financiële en algemene informatie te verstrekken over [ONDERWERP DOCUMENT]. ABN AMRO behoudt zich alle rechten voor met betrekking tot de informatie in het document en het document wordt uitsluitend aan u verstrekt voor uw informatie. Het is niet toegestaan dit document (geheel of deels) te kopiëren, distribueren, door te geven aan een derde of om het voor enig ander doel te gebruiken dan hier boven bedoeld. Dit document is informatief bedoeld en vormt geen aanbieding van effecten aan het publiek, of een uitnodiging om een aanbod te doen. U mag niet om welke reden dan ook vertrouwen op de informatie, meningen, beramingen, en aannames in dit document noch dat het compleet, accuraat of juist is. Er wordt geen garantie gegeven, uitdrukkelijk of stilzwijgend, door of uit naam van ABN AMRO, haar directeuren, functionarissen, vertegenwoordigers, gelieerde partijen, groepsmaatschappijen of werknemers met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de informatie in dit document, en geen enkele aansprakelijkheid wordt geaccepteerd voor enig verlies als direct of indirect gevolg van het gebruik van deze informatie. De opvattingen en meningen opgenomen hierin kunnen op enig moment aan verandering onderhevig zijn en ABN AMRO heeft geen enkele verplichting om de informatie in dit document na de datum hiervan te herzien. Voordat u in enig product van ABN AMRO investeert, dient u zich te informeren over de verschillende financiële en andere risico s, alsmede mogelijke beperkingen voor u en uw investeringen als gevolg van toepasselijke wetgeving en regels. Indien u, na lezing van dit document, overweegt een investering te doen in een product, raadt ABN AMRO aan om een dergelijke investering met uw relatiemanager of persoonlijke adviseur te bespreken om nader te bezien of het relevante product met inachtneming van alle mogelijke risico s past bij uw investeringen. De waarde van beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garanties voor de toekomst. ABN AMRO behoudt zich het recht voor wijzigingen in dit materiaal aan te brengen. Alle rechten voorbehouden.