10] toekomst van de democratie: representatie & participatie

Transcriptie

1 10] toekomst van de democratie: representatie & participatie tussen-balans dat de democratie onder druk staat lijkt anno 2017 een breed gedragen gevoel (maar niet universeel) deels heeft dat te maken met mondiale ontwikkelingen die zorgen voor instabiliteit en onzekerheid het geloof dat de wereld zich aan het ontwikkelen is richting een liberale democratie (Fukuyama) lijkt gelogenstraft religieus extremisme, nationalisme, autoritarisme en wellicht een nieuwe koude oorlog dienen zich aan maar dat de democratie in Nederland / Europa onder druk staat is vooral een kwestie van perceptie sommigen zien de toenemende macht van trans-nationale verbanden (globalisering, EU) als bedreiging we moeten onze soevereiniteit, nationale identiteit, en normen & waarden koesteren, is hun devies anderen zien populisme, nationalisme, sektarisme en provincialisme als bedreiging voor de democratie we moeten humanistische waarden als vrijheid, gelijkheid & solidariteit nastreven en uitdragen de rechtsstaat vormt de belangrijkste (maar niet de enige) voorwaarde voor de democratie hier dient zich een belangrijk punt aan: er wordt veel gesproken over identiteit, normen en waarden maar de rechtsstaat wordt steeds minder vaak genoemd als constitutionele basis van de samenleving hierin schuilt het gevaar van de ochlocratie, de tyranny of the majority (John Adams, Tocqueville, J.S. Mill) democratie legt de macht bij het volk, maar het volk bestaat niet los van iets wat het volk definieert dit 'iets' is in een democratische rechtsstaat de constitutie: de (grond)wet + democratische instituties de democratische constitutie waarborgt de lege plaats van de macht (Lefort: le lieu vide du pouvoir) anderzijds vormt de civil society / publieke sfeer een belangrijke voorwaarde voor de democratie zonder maatschappelijk betrokken burgers wordt de politiek overgelaten aan afgevaardigden (politici) deze representanten vertegenwoordigen dan slechts de belangen van hun achterban in het politieke spel en die achterban bestaat dan uit consumenten met belangen, maar zonder idee over het publieke goed op die manier wordt de lege plaats van de macht bezet door beroeps-politici die de status quo dienen politiek verwordt dan tot een op consensus gerichte strijd over economische groei en koopkracht ideeën over 'het goede leven', over fundamentele waarden en immateriële thema's, sneeuwen dan onder democratie veronderstelt debat tussen burgers over de toekomstige inrichting van de samenleving Claude Lefort ( ) Lefort zag de vernietiging van de publieke sfeer als een cruciaal element voor het totalitarisme het totalitarisme ontkent het 'principe van de interne verdeling van de maatschappij' daartegenover wordt een opvatting van de samenleving als 'totaliteitsbevestigend' geplaatst verschil van mening wordt afgeschaft; zelfs persoonlijke voorkeuren worden gestandaardiseerd doel is een geünificeerde samenleving op basis van gemeenschappelijke waarden, meningen en gedrag het organische totalitaire systeem presenteert zich als een lichaam, het 'sociale lichaam' om gezond te blijven moet dit lichaam vijanden / ziekten bezweren: de ander (l'autre maléfique) de reactie van het volk op deze 'ander' heeft altijd een preventief en ziektebestrijdend karakter tegelijk wordt het volk gedefinieerd door 'de ander'; de 'vijand' maakt intrinsiek deel uit van het systeem 103

2 democratie is het regime waarbinnen conflicten worden geïnstitutionaliseerd binnen de samenleving het legitimeert uiteenlopende belangen, tegengestelde meningen en incompatibele wereldbeelden de plaats van de macht werd ooit ingenomen door een transcendent principe (arche / vader / God) met de democratie is de plaats van de macht per definitie een lege plaats (lieu vide) die plaats wordt tijdelijk ingenomen, op basis van verkiezingen, en strijdige belangen en meningen het 'sociale lichaam' is dus niet één, maar per definitie altijd verdeeld politieke macht is louter een reeks instrumenten die een gekozen regering tijdelijk ter beschikking staan democratie wordt dus getypeerd door het feit dat zij eeuwig onbepaald en onaf blijft democratie is een uitvinding, de stichting van nieuwe manieren om tegen onderdrukking te vechten de burgerlijke maatschappij moet dus gescheiden blijven van de staat, alsook van de economie noch politieke of economische elites, noch één nationale ideologie mag de publieke sfeer usurperen elke groep mag op een legitieme manier strijden voor nieuwe rechten of het behoud van vrijheden politiek heeft dus betrekking op alle vormen van georganiseerd vormgeven aan de samenleving democratie is niet beperkt tot het representatieve parlementaire systeem ook sociale bewegingen en politiek activisme spelen een vitale rol in elke democratie zonder publieke sfeer verwordt de democratie tot een procedureel technocratisch bestuur evolutie van de representatieve democratie volgens David van Reybrouck is de representatieve democratie nodig aan vernieuwing toe in Tegen verkiezingen (2013) schetst hij de evolutie van de representatieve democratie als volgt: vóór 1800 macht berustte bij de soeverein, de adel en de kerk: dit gezag had een goddelijke oorsprong (vgl. arche) er waren nog geen politieke partijen, geen publieke sfeer, geen algemeen stemrecht, geen (social) media moderne democratieën zijn electoraal-representatieve stelsels: volksvertegenwoordiging door verkiezingen tot dan toe waren verkiezingen vooral een procedure voor het aanwijzen van nieuwe pausen geweest stemmen was een middel om unanimiteit te verkrijgen onder een groep van gelijkgezinden (kardinalen) de Amerikaanse en Franse revoluties hadden de macht van de adel / aristocratie ingeperkt verkiezingen werden ingevoerd om eensgezindheid (algemene wil) onder het volk te promoten de burger moest zich met het representatieve stelsel kunnen identificeren (volonté générale) verkiezingen werden zo het middel om de 'volks'-soevereiniteit (de algemene wil) te laten spreken "hoe meer overeenstemming er in de volksvergaderingen heerst, dat wil zeggen, hoe dichter de meningen de eenstemmigheid benaderen, des te meer overheerst de algemene wil; maar lange debatten, meningsverschillen, opschudding kondigen de opkomst aan van afzonderlijke belangen en het verval van de staat" - Jean-Jacques Rousseau: Du Contrat Social (1762) het parlement was de publieke ruimte par excellence, waar in alle vrijheid gesproken mocht worden "het parlement is geen congres van ambassadeurs met verschillende en vijandige belangen [ ], het parlement is een assemblee voor overleg van één natie, met één belang, dat van het geheel" - Edmund Burke: Speech to the Electors of Bristol (1774) 104

3 parlementarisme was het antwoord van de burgerij op het absolutisme van het ancien régime het stond voor indirecte, representatieve democratie: het volk (de elite) koos zijn vertegenwoordigers die vertegenwoordigers zouden in het parlement de publieke zaak behartigen stemrecht beperkte zich daarom tot de toplaag van de bevolking (census-kiesrecht of cijns-kiesrecht) immers: alleen de elite werd in staat geacht het algemeen belang voorop te stellen, en te verwoorden men stemde dus op 'bekwame' individuele afgevaardigden / volksvertegenwoordigers, niet op partijen het publieke debat voltrok zich vooral in kranten en salons / Tischgemeinschaften / public houses de publieke sfeer, en daarmee de burger, was geboren: niet langer de vorst, maar het volk is soeverein pas aan het eind van de 19 e eeuw evolueerden diverse belangen-groepen tot formele politieke partijen invoering van het algemeen stemrecht (1917) betekende een transformatie van het electorale stelsel verkiezingen werden arena s voor elkaar onderling bestrijdende belangen-groeperingen de economische crisis van het interbellum deed draagvlak voor de parlementaire democratie verbrokkelen anti-parlementaire, totalitaire bewegingen (fascisme, communisme) wonnen aan populariteit na WO2 beheersten grote massa-partijen het politieke spel en het leven van burgers in grote mate intermediaire organisaties verdeelden de samenleving verticaal naar geloof / politieke ideologie deze zuilen zorgden voor een stabiel stelsel met een grote mate van partij-trouw en voorspelbaar kiesgedrag de publieke sfeer werd geregisseerd door vakbonden, corporaties, ziekenfondsen, scholen en media partijen kregen zendtijd en publieke omroepen waren gelieerd aan een politieke kleur vanaf de jaren '80-'90 werd de publieke ruimte ingrijpend hervormd door deregulering en marktwerking het maatschappelijk middenveld en de media werden onderworpen aan commerciële imperatieven de publieke sfeer wordt ingevuld door private spelers (ook publieke media volgen de markt-logica) kijk-, lees- en luister-cijfers werden de dagelijkse aandelenkoersen van de publieke opinie politieke partijen zagen zichzelf steeds minder als intermediaire organisaties tussen massa en macht ze verschoven van de civil society naar de buitenste schil van het staatsapparaat als quasi-staatsinstellingen moeten ze eens in de paar jaar bij de kiezer langs om legitimiteit te tanken door afkalving van het georganiseerde middenveld verliest het electorale stelsel stabiliteit de burger werd consument van voorheen publieke diensten, en van de electoraal-gerichte politiek partij-trouw neemt af, verkiezingen worden een gemediatiseerde strijd om de gunst van de kiezer ondanks de hevige passies tijdens verkiezingen groeide de irritatie bij alles wat naar politiek riekt "het moet lastig zijn om iemand te vinden die niet cynisch is geworden over de aard van het commerciële media-spektakel dat ons gepresenteerd wordt als verkiezingen" [...] "Elections are just a beauty contest for ugly people" - Michael Hardt 105

4 2000-nu sociale media en de economische crisis zetten de representatieve democratie verder onder druk nieuwe media zorgen voor nieuwe mondigheid: de online reaguurders-democratie het electorale spel komt nog meer onder druk: de campagne is permanent geworden regeerwerk lijdt onder de verkiezingskoorts, de geloofwaardigheid onder de profileringsijver de financieel-economische crisis voedt populisme, technocratie en anti-parlementarisme Colin Crouch noemt dit door massa-media gecontroleerde bestel post-democratie: "Hoewel binnen dat model verkiezingen zeker nog bestaan en tot een andere regering kunnen leiden, is het publieke verkiezingsdebat een zorgvuldig gecontroleerd spektakel geworden, dat gemanaged wordt door rivaliserende teams van professionele experts in overredingstechnieken, een spektakel dat slechts over een beperkt aantal onderwerpen mag gaan dat op voorhand geselecteerd is door die teams. Het gros van de burgers speelt een passieve, gedweeë en zelfs apathische rol die louter bestaat uit het reageren op de signalen die ze voorgeschoteld krijgt. Achter de schermen van het electorale spelletje krijgt de echte politiek vorm tijdens discrete contacten tussen gekozen regeringen en elites die bovenal zakelijke belangen vertegenwoordigen." - Colin Crouch: Coping with Post-Democracy (2000) doordat het civiele middenveld machtelozer is geworden gaapt er opnieuw een gat tussen staat en massa individualisme suggereert dat het de schuld van de burger is dat collectieve structuren zijn weggevallen maar de kanaliserende instanties binnen de publieke sfeer zijn uitgeleverd aan de markt-logica een volgende stap is de verbrokkeling van de publieke sfeer zijn de 'sociale' media 1 de politicus ziet niet alleen onmiddellijk of zijn voorstellen bij de burger in de smaak vallen, ook ziet hij hoeveel mensen er door die burger kunnen worden opgezweept de nieuwe mondigheid doet het electorale stelsel nog meer in zijn voegen kraken zowel grote, gevestigde bedrijven als onwrikbare dictaturen verliezen de greep op de massa politieke partijen bundelen niet langer de stemmen uit de samenleving, maar worden erdoor uiteengereten het patriarchale top-down model van belangen-behartiging werkt niet meer in de tijd van de mondige burger klassieke massa-media en sociale media versterken elkaar, wat zorgt voor een feedback-loop doordat ze voortdurend elkaars nieuws oppikken en terugkaatsen, ontstaat er een permanente hetze concurrentie, afhakende adverteerders en dalende verkoop nopen tot inhaken op de waan van de dag politiek is verworden tot een dagelijkse soap vol intriges, schandalen en opgeklopte conflicten oude spelers van de democratie zijn drenkelingen geworden die zich luid krijsend aan elkaar vastklampen de vrije pers is gebonden aan formats, oplagecijfers, kijkcijfers, aandeelhouders en obligate hitsigheid door de collectieve hysterie van de (sociale) media en politieke partijen is de verkiezingskoorts permanent dit gaat ten koste van efficiëntie, legitimiteit, lange-termijn-denken en het algemeen belang verkiezing wordt verzieking: eens in de 4 jaar een bolletje kleuren naast een naam op een lijst, waarover maandenlang is bericht in een commerciële omgeving die baat heeft bij rusteloosheid aldus is democratie gereduceerd tot representatie, en representatie tot verkiezingen de stembusgang geeft nog slechts een zeer voorlopig mandaat: we roeien met steeds kortere riemen verkiezingen zijn de fossiele brandstof van de politiek: ooit goud goed, nu vooral een probleem om de democratie te redden pleit Van Reybrouck tegen verkiezingen, en voor deliberatieve democratie hij beroept zich hiervoor vooral op het werk van James Fishkin (deliberatieve peilingen) en Terrill Bouricius 106

5 Terrill Bouricius: multi-body sortition in de Atheense democratie werd loting niet gebruikt voor één enkele instelling, maar voor een hele reeks de Raad van 500 bepaalde de agenda en bereidde wetsontwerpen voor de Volksvergadering voor de Raad van 500 kon zelf niet over wetten stemmen, dat deed de Volksvergadering een wet aangenomen door de Volksvergadering kon herroepen worden door een Volksrechtbank het ene gelote lichaam hield het andere in de gaten: een systeem van checks & balances meerdere gelote lichamen (multi-body sortition) zorgt voor meer legitimiteit en efficiëntie "De Atheense scheiding der machten tussen verschillende gelote organen en de zelfgeselecteerde deelnemers aan de Volksvergadering vervulden drie belangrijke doelstellingen die onze moderne gekozen legislaturen niet hebben: 1) de wetgevende lichamen representeerden de burgerbevolking relatief goed; 2) ze waren in hoge mate bestand tegen corruptie en te grote concentratie van politieke macht; en 3) de kans om mee te doen en mee te besluiten was breed verspreid onder de relevante populatie." (Bouricius) vijf dilemma s ideale grootte van de groep je wilt dat loting voor een grote, representatieve steekproef zorgt, maar je weet ook dat het in kleinere groepen makkelijker werken is ideale duur je wilt een snelle rotatie om participatie te bevorderen, maar je weet ook dat langere mandaten degelijker werk opleveren ideale selectie je wilt iedereen die dat wil mee laten doen, maar je weet ook dat je dan een oververtegenwoordiging van hoogopgeleide, mondige burgers krijgt ideale beraadslaging je wilt burgers met elkaar laten beraadslagen, maar je weet ook dat dan groepsdenken dreigt, de neiging om te snel consensus te vinden ideale groepsdynamiek je wilt zoveel mogelijk macht geven aan een geloot lichaam, maar je weet ook dat sommige individuen te zwaar op het groepsproces gaan drukken het ideale is een utopie, dus zoek naar het optimale: een systeem van checks & balances wetsvoorstellen komen in verschillende fasen / stadia tot stand, in verschillende fora: 1: de agenda council (geloot onder aanmeldingen) duidt thema s / topics aan, maar werkt ze niet verder uit andere burgers kunnen hun petitie-recht laten gelden (op basis van handtekeningen) 2: interest panels (groepjes van 12 geinteresseerde burgers) opperen een (gedeeltelijk) wetsvoorstel dit kunnen willekeurige burgers zijn, maar ook lobbyisten, experts, ervaringsdeskundigen, etc zij bundelen hun expertise in concrete beleidsvoorstellen bijv: als verkeersveiligheid op de agenda komt, dan zou het gaan om buurtorganisaties, fietsersbonden, buschauffeurs, mensen uit de transportsector, ouders van verongelukte kinderen, ANWB, etc 107

6 3: review panels evalueren de voorstellen (vgl. parlementaire commissies / Raad van 500 in Athene) elk beleidsdomein heeft z'n review panel: bijv. verkeersveiligheid kan vallen onder review panel 'mobiliteit' review panels kunnen geen wet initiëren noch er stemmen; ze doen louter het werk tussenin a.h.v. input uit de interest panels organiseren ze hoorzittingen, nodigen experts uit, ontwerpen wetteksten maximaal 150 leden per panel, geloot uit vrijwilligers, met een grote verantwoordelijkheid (grote inzet vereist) zetelen voor 3 jaar, werken fulltime en krijgen vergoeding (vgl. parlementaire wedde) rotatie gebeurt tussentijds: 50 zetels per jaar 4: de policy jury moet voorstellen accepteren of verwerpen d.m.v. geheime stemming de policy jury heeft geen vaste leden: 400 gelote burgers komen kortstondig (1 a 2 dagen) bijeen loting geschiedt onder de gehele volwassen bevolking (vgl. burger-jury bij een rechtszaak) deelname is verplicht en wordt financieel vergoed eenieder stemt in eer en geweten wat het algemeen belang op lange termijn het beste dient 5: rules council: opstellen van procedures voor lotingen, hoorzittingen en stemmingen 6: oversight council: ziet erop toe dat procedures worden gevolgd en behandelt eventuele klachten Bouricius' systeem van checks & balances moet machts-concentratie tegen gaan en het brengt de politiek terug naar de burger: het onderscheid tussen bestuurders en bestuurden vervalt Aristoteles: "democratie is vrijheid, en vrijheid betekent afwisselend regeren en geregeerd worden" Abraham Lincoln: "government of the peoply, by the people, for the people" Van Reybrouck pleit (voorlopig) voor een bi-representatief stelsel: de parlementaire democratie (met verkiezingen) wordt aangevuld met Bouricius multi-body sortition 1 Facebook en Twitter zijn net zo goed commerciële media als CNN en Fox verschil is dat de eigenaars niet willen dat je kijkt en luistert, maar schrijft en 'sharet' doel is je zo lang mogelijk op de site houden, want dat is goed voor de adverteerders vandaar het belang van friends, vfollowers, likes, retweets, 'trending topics', etc 108