Libellentrek in Nederland Libellendag 27 maart 2004 Eerste januari waarneming van Sympecma

Transcriptie

1 1 Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie FEBRUARI 2004 JAARGANG 8 1 Libellentrek in Nederland Libellendag 27 maart 2004 Eerste januari waarneming van Sympecma paedisca Nieuwsbrief nummer in 1 Nederland (Jrg 8), februari 2004 paedisca in Nederland

2 2 De is het mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie. ISSN: Verschijnt vier maal per jaar. Oplage 400 exemplaren Foto voorkant Orthetrum cancellatum (foto: Evert Ruiter) Kopijsluitingsdatum volgend nummer: 1 juni 2004 Van de redactie De Libellendag en de jaarvergadering van de NVL staan centraal in dit nummer. Een aantal verslagen en notulen in dit verband zijn in deze nieuwsbrief te lezen. Het NVL bestuur nodigt u uit om op 27 maart as naar de Libellendag in Zwolle te komen. Tot dan! Bij de voorkant Henk Bunjes Gerard Abbingh René Manger Deze Gewone oeverlibel Orthetrum cancellatum bleek volledig vliegwaardig ondanks het verlies van vleugeloppervlak. Redactie: Henk Bunjes, Gerard Abbingh & René Manger Redactie-adres René Manger Stoepveldsingel SM Assen rmanger@planet.nl Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie (NVL) Voorzitter: Evert Ruiter Secretaris: René Manger Penningmeester: Frans Koning Redactievertegenwoordiger: Dick Groenendijk Activiteiten-coördinatoren: Job Teeuwen & Iris Niemeijer Bestands-coördinator: André Hospers Postadres NVL René Manger Stoepveldsingel SM Assen nvl@vlinderstichting.nl Lidmaatschap NVL Leden en bibliotheken 13,00 Jongeren (t/m 25 jaar) 7,00 Buiten Nederland 15,00 Lid voor het leven (min.) 300,00 Genoemde bedragen graag overmaken op giro t.n.v. Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie te Hilversum. Leden ontvangen zowel de als de Brachytron. Inhoudsopgave Libellendag 27 maart 2004 in Zwolle 3 Notulen A LV van 15 maart Bestuursverslag Eerste januari waarneming van Noordse winterjuffer in Nederland 6 Cijfers van de Penningmeester 8 Regionale atlassen in voorbereiding 8 Verslag waarnemingencoördinator: Libellentrek in Nederland 10 De Bronlibel Cordulegaster boltonii niet bij Nijmegen 12 Variabele Watersnuffel 12 Landelijke Vlinderdag 13 maart Waarnemingenverslag 2004 in aantocht 13 Weekend excursie 13 Symposia 13 CIA ontwikkelde geheime libel 14 Internet: Libellennieuwscirkel: nvl@vlinderstichting.nl

3 3 Wijzigingen voorbehouden In de Eli Heimanszaal van het Ecodrome te Zwolle Aankomst (koffie staat klaar) Opening door de dagvoorzitter Dragonflies of Europe, Vincent Kalkman Odonata van Friesland, Peter de Boer MysteryQuiz, Dick Groenendijk Koffiepauze en boekenstand, Wil Meijs tot Algemene Leden Vergadering Lunch, boekenstand en excursie (Libellenlarven) Quiz-ontknoping De Libellenatlas van België, Geert de Knijf De Libellen van Armenië, Marc Tailly Potpourri Afsluiting door dagvoorzitter Routebeschrijving Ecodrome Zwolle, Willemsvaart 19, 8019 AB Zwolle, Tel: , Met de auto U neemt vanaf de A-28 de afslag Zwolle-Zuid. Vervolgens bij de rotonde rechtsaf de IJsselallee op. Daarna de eerste weg linksaf (richting centrum). Ecodrome ligt dan na 100 meter aan uw rechterhand. Met het Openbaar vervoer (OV) Informatie over treintijden: De bussen 90, 97 en 100 stoppen voor Ecodrome Zwolle. U wandelt vanaf het NS-station naar Ecodrome Zwolle in ong. 10 min; Neem uitgang Centrum. Ga direct links en volg de Westerlaan. Op het kruispunt gaat u links en volgt de Nieuwe Veerallee. Aan uw linkerhand ligt Ecodrome Zwolle.

4 4 Notulen Algemene Ledenvergadering van 15 maart 2003, Ecodrome te Zwolle. Aanwezig (volgens presentielijst): Emile Gevers, Tieneke de Groot, Marijke Roos, Bas Boerman, Leo van Beest, Karin Verspui, Cees Steenman, Rob vd Haterd, Ben Prins, Els Prins, Jaap Tromp, Jeroen Bredenbeek, René Manger, Willem Klok, Kees Goudsmits, Antoine vd Heijden, Marcel Wasscher, Jos Hooijmeijer, Wouter Halfwerk, Herman de Heer, Margriet Nijkamp, André Hospers, Marcel Hospers, Jan Gerard, Erik de Wilde, Hans Boerma, Trees Kaizer, Frank Bos, Harm Niesen, C.J. Ooyevaar, Lydeke van Citters, Frans Koning, Henk Bunjes, Marian Schut, Koos Middelkamp, Marijke Verbraaken, Jan Verbraaken, Bas vd Wetering, Etienne van Dissel, Alex Huizinga, Anneke Jonker, Paul Schrijvershof, Victor Mensing, Ronald Reuderink, Evert Ruiter, Dick Groenendijk, Iris Niemeijer, Job Teeuwen, Michiel vd Weide, Willem-Jan Hoeffnagel, Lucas Hoeffnagel, Gerard Abbingh. Afwezig met kennisgeving: Theo de Jong, Robert Ketelaar, Jandirk Kievit. 01. Opening. De voorzitter heet de aanwezige leden welkom. 02. Mededelingen. Verzoek om de presentielijst te tekenen. Voor alle bestuursvacatures (punt 8 van de agenda) zijn kandidaten gevonden. 03. Notulen AV van 16 maart Geen opmerkingen. Bij deze vastgesteld. 04. Financiëel verslag. Willem-Jan geeft een toelichting op de gepresenteerde cijfers. De Kleuren- Brachytron verkoopt goed. 05. Verslag Kascommissie. De kascommissie heeft de financiële stukken ingezien en in orde bevonden. De penningmeester wordt decharge verleend. Frank Bos en Kees Goudsmits worden bedankt voor hun werk als kascommissie. Frank moet aftreden. Jan van Braken volgt hem op. Victor Mensing is eerste reserve. 06. Begroting Er volgt een toelichting op de begroting Periodieken drukken steeds zwaarder op de begroting. Er is een structureel tekort van ca. 385,-. Voorstel om de contributie te verhogen wordt besproken. Automatische incasso is momenteel niet mogelijk. Er is een speciaal boekhoudprogramma voor nodig en daarvoor zijn we als vereniging momenteel te klein. Behalve met de verhoging voor jeugdleden gaat de vergadering akkoord met het voorstel tot contributieverhoging. De nieuwe bedragen worden dan: Gewoon lid 13,-- (was 11,50) Jeugdlid 7,-- (was 7,--) Buitenlands lid 15,-- (was 14,--) Instituten 13,-- (was 11,50) De begroting 2003 is hiermee goedgekeurd en vastgesteld. 07. Vaststelling Bestuursverslag.Michiel geeft een toelichting op het bestuursverslag. De Brachytronredactie en de Nieuwsbriefredactie krijgen een compliment voor haar werk. Op de vraag wie regelmatig met excursie mee wil gaan komen maar weinig vingers. Toch vindt de vergadering dat het organiseren van excursies door moet gaan. Bepaalde gewilde gebieden vaker in het excursieprogramma opnemen. Zo krijgen meer mensen de kans om dergelijke gebieden eens te bezoeken. Het (blijven) inleveren van waarnemingen wordt gestimuleerd. Michiel wijst op het belang van het actueel houden van het waarnemingenbestand. Wij ontvangen er namelijk ook subsidie voor. Oproep om zeldzame waarnemingen goed te documenteren i.v.m. de beoordeling door de CWNO. Vindplaatsgegevens graag ook zo exact mogelijk, minimaal op kilometer- maar liefst op hectometerniveau. Na deze opmerkingen wordt het bestuursverslag vastgesteld. 08. Bestuursverkiezing.Binnen het bestuur doet zich een bijna volledige gedaantewisseling voor. *In de vacante functie van voorzitter wordt, op voordracht van het bestuur, gekozen de heer Evert Ruiter. *In de functie van secretaris wordt voor de aftredende Gerard Abbingh gekozen, op voordracht van het bestuur, de heer René Manger. *In de functie van penningmeester wordt voor de aftredende Willem-Jan Hoeffnagel gekozen, op voordracht van het bestuur, de heer Frans Koning. *In de functie van waarnemingencoördinator wordt voor de aftredende Michiel vd Weide gekozen, op voordracht van het bestuur, de heer André Hospers. *In de functie van redactie afgevaardigde wordt de aftredende Dick Groenendijk door de vergadering herkozen. *In de functie van activiteitencoördinator wordt de aftredende Job Teeuwen door de vergadering herkozen. Michiel spreekt Willem-Jan en Gerard kort toe en biedt hen een attentie aan. Daarna draagt Michiel de voorzittershamer over aan het nieuwe bestuur in de persoon van voorzitter Evert Ruiter. Evert spreekt Michiel toe en biedt hem een attentie aan. Willem-Jan zal het ledenbestand blijven beheren en Gerard gaat de Nieuwsbriefredactie ondersteunen.

5 5 09. Hoe nu verder na de Atlas Er ontstaat een discussie hoe we het libellenwerk een vervolg kunnen geven: In samenwerking met de KNNV zou er iets als een Vuurjuffer of Weidebeekjuffer project opgezet kunnen worden (ledenwerving). Werkgroepen stimuleren en nieuwe oprichten. Soortgericht onderzoek stimuleren. De vergadering wil graag: dus iets voor ledenwerving maar ook iets met specialistische kennis gericht op bepaald (soortgericht ) onderzoek. Kunnen cursussen hierin een rol spelen? De Vlinderstichting wil libellen in een breder daglicht stellen. We moeten daar op inspelen en kansen pakken. 10. Sluiting. Om uur sluit de voorzitter de vergadering. Verslag: Gerard Abbingh Bestuursverslag 2003 Samenstelling bestuur In 2003 vond er, voor het eerst sinds de oprichting van de NVL in 1997,een vrijwel volledige bestuurswisseling plaats. Drie bestuursleden hadden met zes jaren hun maximale zittingstermijn gehaald. Tijdens de Algemene Ledenvergadering (ALV) op 15 maart in Zwolle zijn de aftredende bestuursleden Michiel van der Weide (interim voorzitter en waarnemingencoördinator), Willem-Jan Hoeffnagel (penningmeester) en Gerard Abbingh (secretaris) bedankt voor hun bijdrage aan de NVL. Vervolgens werd een nieuw bestuur gekozen of herkozen en bij acclamatie geïnstalleerd. Voorzitter: Evert Ruiter Secretaris: René Manger Penningmeester: Frans Koning Ledenadministratie: Willem-Jan Hoeffnagel* Bestuurslid redactie: Dick Groenendijk Waarnemingencoördinator: André Hospers Activiteitencoördinatoren: Job Teeuwen & Iris Niemeijer * Aanvankelijk aftredend, later toegevoegd op voorspraak. Beleid Naast de ALV vergaderde het bestuur in 2003 twee maal, te weten op 6 februari en op 25 oktober. Op beide data is het niet gelukt met een voltallig bestuur (6 leden) te vergaderen. Over diverse bestuurlijke aangelegenheden werd via en telefoon frequent contact gehouden. In het voorjaar verscheen de lang verwachte NVL folder. Deze werd, met dank aan De Vlinderstichting, verspreid onder een groot aantal natuurverenigingen, natuurinformatiecentra, bibliotheken, e.d. Deze actie leverde een kleine, maar saillante ledenaanwas. Als leidraad voor de komende jaren werd een beleidsplan opgesteld. Speerpunten voor het meerjarenbeleid: Verwerven van een grotere naamsbekendheid, Meer ecologisch onderzoek, initiëren van landelijk onderzoek, ondersteunen van provinciale of regionale werkgroepen. Periodieken Brachytron Voor jaargang 7 (2003) stonden twee nummers gepland. Het eerste nummer is verschenen in december 2003 en het tweede nummer zal rond de NVLstudiedag 2004 verschijnen. De redactie doet elk jaar zijn best om de inhoud zo gevarieerd mogelijk te maken. In jaargang 2003 verschenen onder andere artikelen over de libellenfauna in de Biesbosch, het tweede verslag van de zeldzaamhedencommissie (met waarnemingen uit 1998), een vergelijking tussen natuurvriendelijke oevers en traditionele oevers in Gouda en diverse mededelingen met bijzondere vondsten waaronder de eerste Gaffelwaterjuffer voor Nederland. De redactie van de Brachytron in 2003 bestond uit Dick Groenendijk (hoofdredacteur), Karin Uilhoorn, Niels Dingemanse, Roy van Grunsven, Arjan Kop en Rob van de Haterd (vormgeving). Arjan Kop heeft de redactie inmiddels verlaten en Dick Groenendijk zal in 2004 nog wel in de redactie blijven meedraaien maar op een iets lager pitje. Robert Ketelaar neemt de hoofdredactionele taken over. De redactie probeert in samenspraak met het team van de Nieuwsbrief (René Manger bezoekt circa eenmaal per jaar de vergaderingen van de Brachytron redactie) een zo goed mogelijke inhoud en vorm aan de Brachytron te geven. Maar zonder kopij is de redactie nergens, dus kopij blijft altijd welkom. NVL Nieuwsbrief De Nieuwsbriefredactie bestaande uit Henk Bunjes en René Manger kreeg vanaf juni 2003 versterking van Gerard Abbingh. In 2003 verschenen vier Nieuwsbrieven. Door het digitaal aanleveren aan de drukker is nu een betere drukkwaliteit van de nieuwsbrief verkregen. Een punt van aandacht zijn de gestegen drukkosten van de laatste paar jaar. Dit laatste komt niet door het digitaal aanleveren, maar door prijsstijging. Mailcirkel Sinds enige jaren verzorgd Remco Hofland de Libellenmailcirkel, een mooi middel om up to date te blij-

6 6 ven voor wat betreft landelijk libellennieuws. Voor zijn Pro Deo werkzaamheden is Remco door het NVL-bestuur bedankt door middel van een cadeaubon. Excursies Het door Libellenwerkgroep Zuid- Kennemerland georganiseerde Weerribben Pinksterkamp werd bezocht door een groot aantal libellenliefhebbers. De door SBB ter beschikking gestelde locatie, de enthousiaste deelnemers en een goede stemming maakte dit weekend tot een groot succes. Op 25 juli stond er een libellenexcursie in de Hatertse Vennen bij Nijmegen gepland. Helaas bestond, vanwege onvoldoende reclame vooraf, het aantal deelnemers uit slechts twee personen. Het waarnemingenbestand De lange warme zomer van 2003 zorgde voor een spetterend libellenseizoen. De meest spectaculaire waarneming betrof een mannetje Gaffelwaterjuffer (Coenagrion scitulum) in Midden-Limburg waarmee het totaal aantal in Nederland vastgestelde soorten op 71 komt. Een andere soort die voor veel opschudding zorgde was de Purperlibel (Trithemis annulata). De soort werd waargenomen op de Hoge Veluwe. De afgelopen maanden konden meer dan (!) waarnemingen aan het bestand worden toegevoegd. Dit is twee keer zoveel als in 1995 en 1996, de beide topjaren van het libellenproject. Het netjes verwerken van al deze nieuwe waarnemingen kost veel tijd maar we hopen het bestand voor maart 2004 klaar te hebben. Het libellenbestand van de NVL/De Vlinderstichting en EIS-Nederland bevat inmiddels waarnemingen! Het biedt talloze mogelijkheden om de libellenfauna van Nederland te bestuderen. Een belangrijke reden voor het centraal verzamelen van alle waarnemingen is de mogelijkheid die dit biedt om libellen beter te beschermen. In 2003 zijn de gegevens gebruikt voor een groot aantal milieu effect rapportages (MER s) en hebben ze een belangrijke rol gespeeld bij de aanwijzing van Habitatrichtlijngebieden in Nederland. De NVL, De Vlinderstichting en EIS-Nederland hebben ervoor gezorgd dat de aandacht voor libellen afgelopen jaren gestaag is toegenomen. Libellen spelen nu een belangrijke rol in het Nederlandse natuurbeleid, iets waar we met zijn allen trots op kunnen zijn. De activiteiten van regionale werkgroepen zijn toegenomen. Zo komen er in 2004 zeker drie regionale werkatlassen (Friesland, Drenthe, Overijssel) uit. Aan de hand van deze atlas kunnen de provinciale werkgroepen aan de slag. Afgelopen jaar is door Pepijn Calle een inventarisatie van de Gelderse Poort uitgevoerd. De resultaten hiervan worden gebundeld tot een rapport over de libellen van de Gelderse poort. Sinds kort is de Commissie van Waarnemingen Nederlandse Odonaten (CWNO) weer aan de slag met als resultaat het verslag 'Zeldzame libellen in 1998' (zie: Brachytron). Tot slot Het jaar 2003 stond in het teken van verandering op bestuurlijk niveau. Zoals reeds gemeld op de ALV hebben de bestuursleden er zin om hun schouders er onder te zetten. Hopelijk leidt dat voor de nabije toekomst tot meer ledenaanwas, een grotere betrokkenheid, veel interessant onderzoek, een goed gevulde Brachytron, veel Nieuwsbrieven, mooie waarnemingen, excursies en wat al niet meer. Wij hopen daarbij op de medewerking van veel leden. Het bestuur Eerste januari waarneming van Noordse winterjuffer (Sympecma paedisca) in Nederland. Het in juni 2002 gestarte onderzoek aan Noordse winterjuffer in De Weerribben begint steeds meer interessante gegevens op te leveren. Eén van de onderzoeksdoelen was om te achterhalen waar en hoe de Noordse winterjuffer overwintert. Op 18 november 2002 werden door twee onderzoekers drie overwinterende exemplaren gevonden waarvan er op 6 december slechts twee werden teruggevonden. Ze hingen toen diep in pollen pijpenstrootje. Op 31 januari 2003 bleken deze twee juffers onvindbaar c.q. verdwenen. De pollen waren toen onder een laagje sneeuw bedekt. Ook toen de sneeuw weer was gesmolten bleven ze onvindbaar. Op 28 februari vlogen er bij een temperatuur van circa 15 graden langs de zonovergoten bosrand alweer juffers rond terwijl op een deel van het petgat nog ijs lag. Helaas lukte het in winter 2003/2004 dus niet om de overwinterende juffers een winterlang te volgen.

7 7 Om de kansen te vergroten togen er op 14 november 2003 acht enthousiastelingen naar het onderzoeksgebied. Dat leverde in het totaal twaalf vondsten van overwinterende winterjuffers op. Vrijwel alle exemplaren zaten in een berkenbroekbos (pal naast een petgat) op of in pollen pijpenstrootje. Geen van de exemplaren vloog op bij benadering, maar alle reageerden wel op iedere beweging, bijvoorbeeld door af te draaien. Een aantal was duidelijk nog actief op zoek naar een geschikte zitplaats. De vindplaatsen werden gemarkeerd. Bij een bezoek aan het onderzoeksgebied op 16 december 2003 vond ik na lang en intensief speurwerk van de twaalf exemplaren er slechts drie terug. De rest was verdwenen. Door vorst en regen waren vrijwel alle pollen ingezakt en niet meer geschikt als overwinteringplaats. Op 9 januari 2004 vond ik deze drie exemplaren gelukkig ook weer terug. Ze waren (na een periode met vorst en sneeuw) alle drie dieper in de pollen weggekropen. In twee gevallen werd een in de pol gevallen berkentwijgje Sympecma paedisca (m) gebruikt als zitplaats. De schutkleur van een Noordse winterjuffer op een berkentakje is ronduit verbluffend. Ook als ze dieper in de pol zitten, blijven ze vrij hangen (zie foto) en reageren nog steeds zeer alert op iedere beweging. Voor zover mij bekend is dit de eerste (Nederlandse) libellenwaarneming in januari. Dat is natuurlijk een leuk gegeven, maar mijns inziens is het veel belangrijker dat het er nu naar uitziet dat we voor het eerst een winterlang deze soort kunnen volgen. Dat levert nieuwe en waardevolle kennis op omtrent de ecologie van deze interessante libellensoort. Wordt vervolgd! Evert Ruiter e.j.ruiter@planet.nl Medewerkers van het Paedisca Project: Karin Uilhoorn, Robert Ketelaar, Peter de Boer, René Manger en Jeroen Bredenbeek Personen die tijdens de speurtocht op 14 november een steentje (c.q. juffertje) bijdroegen: Lisette Heicoop, Vivian Siebering, Bas Klaver en Jaap Bouwman. Naschrift: Bij een recent bezoek (30 januari jl.) bleek nog slechts één exemplaar terug te vinden. Een vrouwtje hing nog steeds op haar vaste plaats onder in een pol. De andere twee, die ruim twee maanden honkvast waren geweest, bleken spoorloos. Intensief speurwerk leverde geen resultaat op. De meest plausibele verklaring is dat de beide juffers (ook het mannetje op de foto) ten prooi zijn gevallen aan vogels of spitsmuizen. Noordse winterjuffer (zie onderkant pijl) in een pol weggedoken maar vrij hangend in januari 2004 in de Weerribben (Ov.) Foto s: Evert Ruiter

8 8 Cijfers van de Penningmeester Baten Begroot Lasten Begroot Subsidies 1454, ,55 Bestuur 314,14 175,00 Contributie 5151, ,00 Studiedag 185,45 125,00 Verkoop 165,65 225,00 Periodieken 4353, ,00 Rente 168,44 200,00 Activiteiten 540,53 200,00 W.D.A.+GdO 407,75 0,00 W.D.A.+GdO 387,00 0,00 WDA Symposium 0,00 0,00 CWNO 0,00 0,00 Winst+/ verlies- 1567,17 86,55 Totaal 7347, ,55 Totaal 7347, ,55 Overzicht rekeningen Kas 0,00 Postrekening 246,89 Plusrekening 11644,49 Totaal 11891,38 Balans 2003 Activa Passiva Inventaris 0,00 Schulden 0,00 0,00 Nog te ontvangen 0,00 Kas 0,00 Rekening van Baten en Lasten 2003 Postrekening 246,89 98,58 Plusrekening 11644, ,63 Eigen vermogen 11891, ,21 Totaal 11891, ,21 Totaal 11891, ,21 Willem-Jan Hoeffnagel Inkomsten Begroting NVL 2004 Uitgaven Subsidies 1454,54 Libellenstudiedag 175,00 Contributie 4418,00 Activiteiten 400,00 Rente 200,00 Periodieken 5400,00 Verkoop 200,00 Bestuur 300,00 Saldo -2,46 Totaal 6272,54 Totaal 6272,54 Regionale atlassen in voorbereiding Een aantal regionale werkgroepen is gestart met het inventariseren van hun eigen provincie op kilometerhok niveau. Doel van deze projecten is om over enkele jaren mooie provinciale atlassen uit te brengen. Voor het veldwerk is het natuurlijk van belang dat de waarnemers een goed overzicht hebben van wat er reeds bekend is van hun provincie en vooral van wat nog niet bekend is. Om dit mogelijk te maken wordt er op het moment gewerkt aan werkatlasjes van de provincies Overijssel, Drenthe en Friesland. Naar verwachting komen de atlasjes dit voorjaar uit. In de NVL-nieuwsbrief zal dan een overzicht verschijnen van de gepubliceerde atlasjes en de bestelwijze. Jaap Bouwman & Vincent Kalkman The Dragonflies of Europe - Askew. De beroemde Askew is uitverkocht, maar er verschijnt in maart nu een goedkopere P/B - versie op de markt. De prijs is 45,00.

9 9 Verslag waarnemingencoördinator: 2003 een druk maar succesvol jaar voor de NVL, De Vlinderstichting en EIS- Nederland Afgelopen jaar is er weer veel op libellengebied gebeurd. De lange warme zomer heeft gezorgd voor weer een spetterend libellenseizoen. Ongetwijfeld de leukste waarneming betrof de vondst van een mannetje Coenagrion scitulum in Midden-Limburg waarmee het totaal aantal in Nederland vastgestelde soorten op 71 komt. Deze soort was afgelopen jaren al een paar keer gemeld in het zuiden van België en bij Aken maar dat de soort zo snel in Nederland zou opduiken was niet verwacht. Deze zomer bleek ook dat de vooruitgang van een aantal soorten van de Rode lijst verder heeft doorgezet. Een goed voorbeeld is de Noordse winterjuffer Sympecma paedisca die geheel op eigen kracht vanuit zijn refugium in de Weerribben (Kuinderplas) is opgedoken op plekken in Friesland, Drenthe en Overijssel. In de andere gebieden is tot op heden echter nog geen voortplanting aangetoond. Waarnemingsverslag 2003/2004 Afgelopen voorjaar is het waarnemingenverslag dagvlinders, libellen en sprinkhanen onder meer dan 2000 (!) waarnemers verspreid. Dit heeft veel positieve reacties opgeleverd en ongetwijfeld geleid tot veel waarnemingsactiviteit. Ook dit najaar werden weer veel waarnemingen ontvangen. Het lijkt erop dat het waarnemingenverslag ervoor heeft gezorgd dat veel mensen hun waarnemingen van afgelopen jaren hebben ingeleverd. Dit met als resultaat dat er deze winter meer dan (!) waarnemingen aan het bestand worden toegevoegd. Dit is twee keer zoveel als in 1995 en 1996, de beide topjaren van het libellenproject. Het netjes verwerken van al deze nieuwe waarnemingen kost veel tijd maar we hopen het bestand voor maart 2004 klaar te hebben. Dit bestand wordt dan gebruikt voor het maken van het waarnemingsverslag 2004 (zie elders in deze nieuwsbrief). Mogelijk dat een deel van de telformulieren niet op tijd verwerkt zijn om meegenomen te worden in het waarnemingenverslag. Regionale activiteiten De activiteiten van regionale werkgroepen zijn de afgelopen jaren steeds verder toegenomen. In 2004 zal dit leiden tot het uitkomen van maar liefst drie regionale werkatlassen ( Friesland, Drenthe en Overijssel). Aan de hand van deze atlas kunnen waarnemers zien wat er bekend is en vooral wat nog niet bekend is. Het is de bedoeling dat deze atlas over een paar jaar gaan leiden tot mooie provinciale atlassen. Afgelopen jaar is door Pepijn Calle en zeer uitgebreide en degelijk inventarisatie van de Gelderse Poort uitgevoerd. De resultaten hiervan worden gebundeld rapport over de libellen van de Gelderse poort. Zodra deze regionale overzichten zijn uitgekomen zal de NVL-nieuwsbrief er aandacht aan besteden. Het landelijke libellenbestand Het libellenbestand van de NVL/De Vlinderstichting en EIS-Nederland is tegenwoordig waarnemingen groot. De voorlopige atlas die in 1995 is verschenen was gebaseerd op waarnemingen. In minder dan tien jaar is het bestand dus bijna 25 keer zo groot geworden. Het bestand biedt talloze mogelijkheden om de libellenfauna van Nederland beter te bestuderen. Het zou bijvoorbeeld goed zijn als er van een aantal soorten een nieuw overzicht wordt gemaakt voor de Brachytron. Zo is er op het moment geen duidelijkheid over hoe het gaat met de zuidelijke oeverlibel en is er geen recent overzicht van alle locaties waar Gevlekte glanslibel Somatochlora flavomaculata voorkomt. Lastiger maar minstens even leuk is het verder uitwerken van de vliegtijdgegevens. Zo weten we nog steeds niet goed of de Grote keizerlibel Anax imperator een tweede uitsluippiek heeft en hoe de vliegtijd in Noord-Nederland afwijkt van die in Zuid-Nederland. NVL-leden die voor niet commerciële doeleinden gebruik willen maken van het bestand kunnen dit aanvragen door een berichtje te sturen aan Andre Hospers (ahospers@scarlet.nl) Afgelopen jaar zijn er helaas weinig van dit soort aanvragen geweest. Sinds kort is ook de Commissie van Waarnemingen Nederlandse Odonaten (CWNO) weer aan de slag met als resultaat het verslag 'Zeldzame libellen in 1998' in de Brachytron van november Nu de controle van 1998 is afgerond en gepubliceerd wordt hard gewerkt aan de periode Aan het einde van dit jaar zal dit waarschijnlijk afgerond zijn. Deze waarnemingen zullen met de nieuwe methode beoordeeld worden. Sinds de start van CWNO in 1996 zijn van een aantal soorten vaste populaties ontdekt en zijn sommige zeldzame soorten sterk toegenomen. Voor deze soorten hoeft geen beschrijving meer gegeven te worden binnen de bekende gebieden. Bescherming van libellen Een belangrijke reden voor het centraal verzamelen van alle waarnemingen is de mogelijkheid die dit biedt om libellen beter te beschermen. In 2003 zijn de gegevens gebruikt voor een groot aantal milieu effect rapportages (MER s) en hebben ze een belangrijke rol gespeeld bij de aanwijzing van Habitatrichtlijngebieden in Nederland. Afgelopen jaar is er bij De Vlinderstichting gewerkt aan het opstellen en

10 10 uitvoeren van een aantal soortbeschermingsplannen. Zo is er in de provincie Noord-Brabant onderzoek gedaan naar de Gewone bronlibel Cordulegaster boltonii en zijn in Limburg de eerste concrete beheermaatregelen voor deze soort getroffen. Andere acties betroffen onderzoek in het kader van een soortbeschermingsplan Hoogveenglanslibel Somatochlora arctica en verdere maatregelen voor de bescherming van de Groene glazenmaker Aeshna viridis in Groningen. De NVL, De Vlinderstichting en EIS-Nederland hebben ervoor gezorgd dat de aandacht voor libellen afgelopen jaren gestaag is toegenomen. Libellen spelen nu een belangrijke rol in het Nederlandse natuurbeleid, iets waar we met zijn alle trots op kunnen zijn. Een nieuw contactpersoon libellen bij De Vlinderstichting Zoals in de vorige NVL-nieuwsbrief reeds stond heeft Robert Ketelaar de Vlinderstichting verlaten om bij Natuurmonumenten te gaan werken. Dit is natuurlijk heel jammer maar het is goed te weten dat de belangen van de Limburgse en Brabantse libellen in gebieden van Natuurmonumenten nu des te beter behartigd worden. Jaap Bouwman en Dick Groenendijk zullen de taken van Robert als contactpersoon van de libellen voortaan overnemen. Andre Hospers (NVL) Mede namens Vincent Kalkman (EIS), Robert Ketelaar, Jaap Libellentrek in Nederland Op 19 juli 2003 was ik getuige van een wonderlijk fenomeen. Vanaf het strand van Vlieland nam ik waar hoe in de loop van de dag in toenemende mate een stroom trekkende insecten op gang kwam. Het was zonnig en onbewolkt met een temperatuur die opliep naar 28 o C. met daarbij een zwakke zuidwesten wind. s Morgens was de wind nog vrij krachtig. Ik was toen al zeer vroeg op de Vliehors en zag daar de eerste trek op gang komen. Over de gehele dag nam ik de volgende soorten waar. Atalanta Vanessa atalanta Dagpauwoog Inachius io Kleine vos Aglais urticae Distelvlinder Vanessa cardui Grote parelmoervlinder Argynnis aglaja Groot koolwitje Pieris brassicae Klein koolwitje Pieris rapae Zwartsprietdikkopje Thymelicus lineola Huismoeder Noctua pronuba Steenrode heidelibel Sympetrum vulgatum Zwarte heidelibel Sympetrum danae Heidelibel Sympetrum spec. Zwervende pantserjuffer Lestes barbarus Waterkever Agabus bipustulatus Pyamazweefvlieg Episyrphus balteatus Bessenzweefvlieg Syrphus ribesi Sluipwesp spec. Diverse ongedetermineerde kevertjes en vliegen De waargenomen zwervende pantserjuffer vloog vroeg in de morgen op van een substraat in de vloedlijn en verdween over de zee in noordelijke richting. De meeste insecten kwamen rechtstreeks uit zee vanuit een noord/noordoostelijke richting aangevlogen, vlogen over het strand en vervolgens de duinen over. Met name de koolwitjes volgden lange tijd de branding. Het was een gestage stroom, met voor wat de libellen betreft, een dichtheid van 2 tot 3 exemplaren per minuut gemeten vanaf een vaste plek op het strand. Tegen het eind van de middag nam de hoeveelheid exemplaren toe. Hoewel ik trek van insecten vanuit zee al wel meerdere malen heb waargenomen (vooral vlinders) was ditmaal de omvang groter dan ik ooit had gezien. Wat opviel bij de heidelibellen was dat het allemaal verse (hooguit 1 à 2 dagen oud) exemplaren betrof. Ze vlogen tegen de wind in op een hoogte van slechts 10 à 20 cm. (dus vlak boven de golven!) in een langzaam maar gestaag tempo (minder dan 3 km/u) en zetten dat boven het strand ongemoeid voort. Slechts een enkeling rustte enige tijd uit op het strand. In de vloedlijn werden geen verdronken exemplaren gevonden. Ook niet tijdens de dagen erna. De volgende dagen wemelde het in de duinen achter de zeereep van de verse heidelibellen.

11 11 NB: Op Vlieland waren in 2003 vrijwel alle duinplassen vanaf het vroege voorjaar al geheel opgedroogd. Op plaatsen waar nog wel wat water te vinden was (bijv. de ijsbaan) werden in de dagen voor deze influx, op enkele Zwervende heidelibellen Sympetrum fonscolombi na, vrijwel geen verse heidelibellen gezien. Foto: René Manger De vraag is: waar kwamen deze libellen vandaan? Afgaand op de richting van waaruit ze kwamen aangevlogen zou men kunnen vermoeden dat het Scandinavische exemplaren zijn. Maar afgaand op het vliegtempo van de libellen hadden ze dan op z n minst al wel vier dagen non stop moeten vliegen en zoals gezegd, het waren verse exemplaren. Waren ze dan afkomstig van Terschelling (of een ander eiland) en met een grote boog via de Noordzee op Vlieland beland? Was het wel een expansiedrift die ze dreef? Het kan natuurlijk ook zijn dat in de vroege morgen uitgeslopen exemplaren na te zijn opgewarmd hoog zijn weg gevlogen en boven het land werden gegrepen door een sterke wind waarbij ze (in dit geval) in noordelijk richting werden weggeblazen en vervolgens later op de dag met vereende Zwervende pantserjuffer Lestes barbarus (v) krachten weer probeerden terug te keren naar het eiland. Het is slechts een hypothese. Hoe het ook zij, de hierboven omschreven waarneming, nodigt uit tot meer onderzoek. Foto: René Manger Nu we als NVL voor de toekomst hebben ingezet op meer landelijk onderzoek op het gebied van gedrag en ecologie, dan lijkt mij een onderzoek naar libellentrek (in de meest brede zin) een uitgelezen onderzoeksonderwerp. Temeer omdat Nederland vele kilometers kustlijn bezit waarlangs niet alleen vogels trekken. In dat opzicht is het aardig eens te kijken naar wat soortgelijk onderzoek al heeft opgeleverd bij onze collegae van de British Dragonfly Society. Mocht je belangstelling hebben voor een dergelijk onderzoek en/of daaraan mee willen werken? Stuur dan een mailtje aan: e.j.ruiter@planet.nl Evert Ruiter Sympetrum danae (m)

12 12 De Bronlibel Cordulegaster boltonii niet bij Nijmegen In het boek De Nederlandse libellen staat het voorkomen van de bronlibel vermeld voor twee uurhokken (5 bij 5 kilometer) in de omgeving van Nijmegen. Beide stippen hebben betrekking op waarnemingen verricht in de periode Bij werkzaamheden aan het landelijke libellenbestand van de NVL/ De Vlinderstichting/EIS-Nederland werd duidelijk dat één van deze waarnemingen in Duitsland werd verricht en dat de determinatie van de ander niet 100% zeker is. In beide gevallen had de stip dus niet op de kaart mogen staan. De waarneming uit Duitsland werd verricht in 1988 in het Reichwald (ac: ). De andere waarneming werd verricht in 1987 met als vindplaatsaanduiding Grenspaal 64d en coördinaat 193,5-426,5. De waarnemers die dit laatste individu zagen hebben het exemplaar niet kunnen vangen en waren niet bekend met de soort. Wel waren ze zich bewust dat het een bijzondere waarneming betrof en hebben goed gekeken. Omdat er geen beschrijving gemaakt is kan deze waarneming niet beoordeeld worden en is besloten om de waarnemingen op non-actief te stellen. Het vervallen van deze twee waarnemingen betekend dat er uit de omgeving van Nijmegen geen waarnemingen van Cordulegaster boltonii bekend zijn (zie kaart). In de omgeving van Nijmegen zijn veel beken aanwezig en sommige daarvan lijken geschikt voor de soort. Aangezien het de afgelopen jaren redelijk goed gaat met de Bronlibel is het niet Verspreiding Bronlibel Cordulegaster boltonii in de periode uit te sluiten dat in de komende jaren de Bronlibel alsnog aan de lijst van Nijmeegse libellen kan worden toegevoegd. Vincent Kalkman Variabele Watersnuffel Uffelter Binnenveld 11 juni 2003 Foto: Ben Prins Uffelter Binnenveld, Drenthe Ben Prins stuurde ons deze foto van een Watersnuffel Enallagma cyathigerum met afwijkende tekening. De schouderstreep is onderbroken zoals vaak is te zien bij de Variabele waterjuffer Coenagrion pulchellum. Verder zijn de oogvlekken klein en is S8 met meer zwart bezet in tegenstelling tot de algemene kleurvorm (zie inzet). De zijkant van de thorax vertoont zelfs een subtiel tweede zwart Coenagrion streepje. De rest van het achterlijf is normaal gekleurd. In de alpiene gebieden en in het Noordoosten van Europa worden soms donkere ex. van E. cyathigerum (melanisme) gevonden. Het achterlijf van deze vorm is donkerder gekleurd dan dit exemplaar. (zie voor foto van de melanistische vorm op de voorkant van de NVL Nieuwsbrief dec jrg 3 nr. 4).

13 13 Landelijke Vlinderdag 13 maart 2004 Klimaatveranderingen uur De Reehorst, Ede Programma: - De Natuurkalender, Signalen van klimaatverandering in uw 'achtertuin' Arnold van Vliet (WUR) - Wintervlinder, eik en koolmees Marcel Visser (NIOO) - Libellen zetten de wekker steeds vroeger: over verschuivende vliegtijden en areaalgrenzen Robert Ketelaar (Vereniging Natuurmonumenten) - Klimaatverandering en vlinders: een probleem van het landschap en van natuurbeheer Hans Van Dyck (Universiteit Antwerpen) - Wie-kent-quiz. Test uw kennis! Dick Groenendijk & Kars Veling - Film Annette van Berkel - Opmerkelijk 2003 Dick Groenendijk - Habitatgebruik en mobiliteit van de heivlinder Sofie Regniers (Universiteit Antwerpen) - Uitslag wie-kent-quiz Dick Groenendijk & Kars Veling - Uitreiking Gouden Vlinder(s) Jan-Willem Sneep Film: Tussen apollovlinders, gieren en erebia's Annette van Berkel - Vlinders in 2030: alleen nog groot koolwitjes? Kars Veling De kosten bedragen 7,50. Deelname van de lunch kost 12,50. Ook op de dag zelf kunt u zich nog aanmelden.u kunt zich aanmelden via tel Waarnemingenverslag 2004 in aantocht Net als vorig jaar zal er dit jaar door de NVL, De Vlinderstichting en EIS-Nederland een waarnemingenoverzicht worden uitgegeven. In tegenstelling tot vorig jaar worden nu niet alle soorten libellen opgenomen maar alleen die waarvan het verspreidingsbeeld door de nieuwe waarnemingen is veranderd. Gelukkig zijn er afgelopen jaar buitengewoon veel waarnemingen binnengekomen en zal er over veel soorten dus wat nieuws te melden zijn. Het grote aantal nieuwe waarnemingen is vermoedelijk een gevolg van het waarnemingenverslag van 2003 en de grote hoeveelheid regionale activiteiten. In totaal werden er in 2003 meer dan waarnemingen opgestuurd. Naast libellen worden er in het waarnemingenverslag ook de vlinders en de overige ongewervelden van de habitatrichtlijn en Flora en Faunawet opgenomen (5 kevers, 1 bloedzuiger, 3 slakken, 1 kreeft, 5 mieren). Op het moment wordt er nog hard gewerkt aan het verwerken van alle waarnemingen. We hopen het jaarverslag in april klaar te hebben. Jaap Bouwman & Vincent Kalkman Weekend- excursie Na het succes van vorig jaar in De Weerribben gaat de Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland opnieuw met Pinksteren aandacht aan Vlinders en Libellen besteden. We hebben de accommodatie van It Fryske Gea van 28 t/m 31 mei in de omgeving van Bakkeveen (Friesland) besproken. De deelname staat, zolang er nog plaats is, open voor alle KNNV leden. Ook de leden van de Dagvlinderwerkgroep en van de NVL zijn welkom. Aanmelden bij Frans Koning of e.mail: koning.f@wolmail.nl. U hebt gereserveerd als u 25 per persoon op giro hebt overgemaakt t.n.v. F. Koning Heemstede. Er vindt geen restitutie plaats. Frans Koning Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland Symposia 2004: Congres GdO 19 t/ 21 maart Oldenburg (D) Aanmelding: rainer.buchwald@uni-vechta.de 6 th Int. Symposium of Odonatology WDA, Schwerin, (D) 26 juli-4 augustus Aanmelding: WolfgangZessin@aol.com

14 14 CIA ontwikkelde geheime libel De Amerikaanse Inlichtingendienst (CIA) heeft naar aanleiding van haar veertig jarig bestaan een aantal van haar geheimen onthuld in een nieuw museum in haar hoofdkwartier in Washington. Daaronder bevond zich ook de Insectothopter : een op afstand bestuurbare libel die in staat had moeten zijn om minuscule zendertjes op de buitenkant van ramen aan te brengen. De libel was uitgerust met een minimotortje gemaakt door een horlogemaker, maar het geheel bleek niet tegen de wind in te kunnen vliegen en sneuvelde keer op keer. Meer succesvol waren de cameraduif; de robotvis en de afluisterdrol (maar dit terzijde). Het museum is trouwens alleen voor medewerkers van de CIA en speciale gasten toegangkelijk. Bron: Utrechts Nieuwsblad: Kees Goudsmits paedisca in Nederland Eerste januari waarneming van Sympecma Libellendag 27 maart 2004 Libellentrek in Nederland Afzender: R.Manger, Stoepveldsingel 55, 9403 SM ASSEN