Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie

Transcriptie

1 1 Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie JUNI 2005 JAARGANG 9 2 Libellenpublikaties 2004 Eerste larvenhuidje C. armatum Uitreiking gouden bronslibel B. Kiauta Nieuwe provinciale Libellenwerkatlassen Nieuwe provinciale Libellenwerkatlassen

2 2 De is het mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie. ISSN: Verschijnt vier maal per jaar. Oplage 425 exemplaren Foto voorkant Erythromma najas (juv) (foto: René Manger) Kopijsluitingsdatum volgend nummer: 1 september 2005 Van de redactie Dit keer weer een goed gevulde NVL nieuwsbrief. Er viel dit voorjaar weer een hoop te ontdekken zoals o.a. in deze nieuwsbrief te lezen is. Ruim aandacht voor de afgelopen studiedag in Zwolle en ondermeer aandacht voor provinciale en regionale uitgaven, publicaties en activiteiten. Veel leesplezier! Bij de voorkant Grote roodoogjuffer Erythromma najas vrouwtje in de vroege ochtend uitgeslopen en nu in voorbereiding van een nieuwe levensfase. Inzet is de gouden bronslibel. Redactie: Gerard Abbingh & René Manger Redactie-adres René Manger Stoepveldsingel SM Assen rmanger@planet.nl Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie (NVL) Voorzitter: Evert Ruiter Secretaris: René Manger Penningmeester: Willem-Jan Hoeffnagel Redactievertegenwoordiger: Robert Ketelaar Activiteiten-coördinator: vacant Bestands-coördinator: André Hospers Postadres NVL René Manger Stoepveldsingel SM Assen nvl@vlinderstichting.nl Lidmaatschap NVL Leden en bibliotheken 13,00 Jongeren (t/m 25 jaar) 7,00 Buiten Nederland 15,00 Lid voor het leven (min.) 300,00 Genoemde bedragen graag overmaken op giro t.n.v. Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie te Kortenhoef. Leden ontvangen zowel de als de Brachytron. Internet: Libellennieuwscirkel: nvl@vlinderstichting.nl Inhoudsopgave Uitreiking gouden bronslibel 3 Libellenstudiedag Verslag derde Mystery Quiz 5 Pinksteren 2005 in Limburg 7 Afscheid Tieneke de Groot bij Natuurmonumenten 9 Samenwerking en VS 9 Gouden bronslibel? 10 Verzamelpunt libellenpublicaties 10 Van de penningmeester 10 Overzicht recente rapporten over libellen in NL Beekrombout nieuw voor Drenthe 14 Nieuwe populatie en larvenhuidje C. armatum 15 Noordse winterjuffer 184 dagen op één plek 16 Fries libellennieuws, voorjaar 2005 Vroege vlekhengsten 17 Insectenweekend Vuurlibel voortplanting in NL 19 Vroege glazenmaker en glassnijder in Den Helder 19 Maanwaterjuffer nieuw op Terschelling 19 Predatie van libellen door huismus 20 Een zeer vroeg lantaarntje 20 Germany's earliest Dragonfly? LEUCRUBI 20 Beekrombout na ruim 100 jaar in Utrecht 20 Bruine winterjuffer in voorjaar Oproep libellendata voor Duitse en Zwitserse libellenatlassen 22 ODON tabel 22 Larvenhuidjestabel waar te koop 22 Nieuwe provinciale atlassen 23 Overzicht van de Libellenwerkgroepen in Nederland 24

3 3 Uitreiking van de gouden bronslibel René Manger Evert Ruiter Evert Ruiter feliciteert Bastiaan Kiauta nadat hij hem eerder de gouden bronslibel heeft opgespeld. Persbericht Assen, 16 maart 2005 Uitreiking van gouden bronslibel aan Bastiaan Kiauta Tijdens de landelijke studiedag van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie (NVL) op 12 maart jl. in het Ecodrome te Zwolle, is de gouden bronslibel uitgereikt aan Bastiaan Kiauta. De heer Kiauta was de belangrijkste initiator die in 1970 een eerste bijeenkomst voor Nederlandse libellenonderzoekers had georganiseerd. Door het toenmalige succes en enthousiasme op die eerste bijeenkomst zou anderhalf jaar later een internationale libellenvereniging worden opgericht. Deze organisatie maakte wereldwijd een goede communicatie mogelijk tussen mensen die libellen bestuderen. Dat leidde ertoe dat libellen de best bekende en best omschreven insectengroep ter wereld is. De heer Kiauta is vanaf dat eerste uur, nu 35 jaar geleden, toonaangevend op wereldniveau geweest. Toen is de basis gelegd voor het feit dat libellen de afgelopen 10 jaar een steeds belangrijkere rol in het Nederlandse en Europese water- en natuurbeheer is gaan spelen. Om die reden was het een eer voor Evert Ruiter, de huidige voorzitter van de NVL, hem de gouden bronslibel te mogen opspelden. De uitreiking was het hoogtepunt van de ieder jaar terugkerende libellenstudiedag. Negentig libellen-geïnteresseerden uit heel Nederland waren bij elkaar gekomen om de huidige stand van zaken door te nemen en terug te kijken op de 35-jarige geschiedenis van de ge-organiseerde libellenstudie in Nederland. Dat laatste gebeurde aan de hand van een geanimeerde lezing en presentatie van Marcel Wasscher.

4 4 Marcel Wasscher Evert Ruiter Bastiaan Kiauta Foto s : René Manger

5 5 René Manger Verslag derde versie Mystery Quiz op de NVL-dag Voor de derde keer alweer werd op de NVL-dag een nieuwe serie met Mystery Libellen Pictures getoond. Er werden 20 dia s vertoond en iedereen moest op een formulier invullen welke soort libel er op de dia stond. Elke dia werd maar ongeveer 20 tot 30 seconden getoond en overleg en gebruik van boekjes was ook dit jaar niet toegestaan. Vorig jaar had de beste inzender 18 goed en dat was ook ditmaal het geval. Prijzen Voor velen was de procedure min of meer bekend: de dia s werden voor de pauze zonder verder commentaar getoond en iedere deelnemer moest aan het eind het ingevulde formulier weer inleveren. In de pauze werden de formulieren nagekeken en werd gekeken wie de meeste antwoorden goed had. Inleveren kon overigens gewoon anoniem, want de formulieren waren individueel genummerd en dit nummer kon je als bewijs van jouw persoonlijke formulier afscheuren en bewaren tot de bekendmaking na de pauze. Na de pauze werden alle dia s opnieuw getoond en werd de determinatie van elke soort be-sproken. Ook dit keer waren er prijzen voor de winnaars. De hoofdprijs was een prachtige ingelijste foto van een berijpte Noordse winterjuffer beschikbaar gesteld door de NVL; de overige prijzen waren boeken beschikbaar gesteld door De Vlinderstichting en de NVL. Resultaten Opnieuw vonden veel mensen het weer erg lastig. Uiteindelijk is van 40 deelnemers een ingevuld formulier ontvangen en dat is vergelijkbaar met beide eerdere versies. Het aantal goede antwoorden schommelde tussen nul goede antwoorden (eenmaal) en 18 goed (eenmaal). Het gemiddeld aantal goede antwoorden bedroeg (ruim) zeven. In tabel 1 is een overzicht van de 20 dia s te zien en van de meest gegeven foutieve antwoorden. Gemeenheden die dit jaar op de deelnemers werden uitgeprobeerd waren de twee dia s van de Kanaaljuffer die direct na elkaar geplaatst waren (eerst een vrouwtje en dan een mannetje) en een achter een rietstengel verscholen De moeilijkste foto van de quiz. Slechts 5% van de deelnemers herkende dit exemplaar als een Dwergjuffer Nehalennia speciosa Vroege glazenmaker waarvan eigenlijk alleen maar twee ogen en de vleugels zichtbaar waren. Een andere handicap was ditmaal dat de nummering van de formulieren wat door elkaar stond, maar daar sloegen alle deelnemers zich met glans doorheen, mede door de oplettendheid van een deelnemer uit de kuststreek. De gemakkelijkst te determineren dia s waren die van een hoog in de boom zittende Platbuik (33 keer goed). Ook detailopnames van een Zuidelijke Oeverlibel (kop) en van de Geelvlekheidelibel (vleugels) werden gemakkelijk gevonden (beide 23 keer goed). Het moeilijkst waren de dia s van een mannetje Gaffelwaterjuffer (4 keer goed) en een close up van een vrouwtje Dwergjuffer (slechts twee keer goed). Hopelijk zegt dat niets over de kansen om deze soorten (weer) te vinden in Nederland! In alle drie de jaren is het duo Vuurjuffer Koraaljuffer aan bod gekomen. Dit keer ging het om een vrouwtje Koraaljuffer, en ook dit keer waren er mensen die er in stonken (47% fout). Robert Ketelaar Presentator en samensteller van de quiz Dick Groenendijk Winnaars Uiteindelijk waren er drie mensen met 15 goed en een met 18 goed, die samen de prijzen moesten verdelen. De mensen met 15 goed waren Tim Faasen (die door een nakijkfoutje niet bij de winnaars op de dag zelf is genoemd, waarvoor excuus!), Roy van Grunsven en Antoine van der Heijden. Onbetwist

6 6 Tabel 1: Oplossing en meest gegeven foutieve antwoorden van derde Mystery Libellen Quiz op de NVL-dag van 12 maart Dianr. Oplossing % goed Meest gegeven alternatieve antwoorden 1 Geelvlekheidelibel 58% Zwervende & Zuidelijke heidelibel 2 Gaffelwaterjuffer 8% Allerlei andere soorten blauwe waterjuffers 3 Dwergjuffer 5% Tengere grasjuffer, pantserjuffers en winterjuffers 4 Tweevlek 45% Viervlek, Platbuik 5 Grote roodoogjuffer 40% Donkere waterjuffer 6 Vroege glazenmaker 23% Andere soorten glazenmakers 7 Kleine tanglibel 28% Rivier- en Beekrombout 8 Venglazenmaker 35% Blauwe glazenmaker, Paardenbijter 9 Platbuik 83% 10 Zuidelijke oeverlibel 58% Diverse witsnuitlibellen 11 Kanaaljuffer 28% Diverse andere soorten juffers 12 Kanaaljuffer 40% Diverse andere soorten juffers 13 Vuurlibel 15% Diverse soorten heidelibellen 14 Oostelijke witsnuitlibel 23% Veel blanco 15 Mercuurwaterjuffer 43% Variabele waterjuffer, Speerwaterjuffer 16 Zwervende pantserjuffer 28% Houtpantserjuffer 17 Koraaljuffer 53% Vuurjuffer 18 Plasrombout 23% Smaragdlibel, Metaalglanslibel, Beek- en Rivierrombout 19 Zuidelijke glazenmaker 45% Paardenbijter, Blauwe glazenmaker 20 Bruinrode heidelibel 48% Groene glazenmaker (!) winnaar was Tim Termaat die natuurlijk koos voor de prachtige foto van de Noordse winterjuffer van René Manger. Dankjewel Het spelletje met de Mystery Libellen Pictures bleek opnieuw een leuk en leerzaam onderdeel te zijn op de NVL-dag waar weer lang over werd nagepraat. De dia s die ik gebruikt heb waren van Arie de Knijf (vanuit zijn nalatenschap aangeleverd door Peter de Knijf), Kars Veling, Robert Ketelaar, Harm Niesen, Jaap Bouwman en Daniëlle Winter, waarvoor allemaal hartelijk dank. René Manger Dick Groenendijk Eerste prijswinnaar Tim Termaat

7 7 Vrijdag 13 mei gingen we op pad richting Sint Geertruid om een lang weekend libellen en vlinders te spotten. Na een voorspoedige reis met slechts enkele korte files vonden we ons onderkomen in het gehucht vlak onder Maastricht. De camping was mooi gelegen tussen heuvels, dalen en holle weggetjes. Het was een combinatiecamping van tenten en appartementen, dus voor elk wat wils. Wij werden welkom geheten door Marja en Frans en zij vertelden ons dat het niet gemakkelijk was om een locatie te vinden die zowel centraal gelegen als betaalbaar was. Het pinksterweekend is blijkbaar favoriet als korte vakantie. Langzaam kwam iedereen binnendruppelen, terwijl sommigen vast een ommetje maakten. Rond etenstijd werd er heerlijke champignonsoep genuttigd, boterhammen gegeten en bijgekletst. Na het eten stond de eerste diavoorstelling op het programma. Wij kwamen in de centrale ruimte bijeen voor een presentatie van het werk van Emile Voogel, lid van de Vlinder en Libellenwerkgroep KNNV Kennemmerland. Het waren niet alleen mooie heldere dia s, maar het programma was tevens educatief van opzet: 45 soorten, waarvan eerst een dia van het mannetje, dan het vrouwtje, een juveniel en tot slot de tandem of het Gomphus pulchellus paringswiel. Echt leerzaam en we genoten van (contrasterende) kleuren en vormen. Zaterdag gingen we op pad naar de Brunssumerheide, waar de gids Jan Hermans van het Natuurhistorisch Genootschap Limburg ons deskundig begeleidde. Dit gebied kenmerkt zich door natte en droge delen. We namen alle tijd om oevers, plasjes, bos en heide te inspecteren. We zagen een uitsluipende grote keizerlibel en verschillende platbuiken. Ook een groot aantal veldkrekels, wespendieven en we hoorden de groene specht. Verder werden er vele plantensoorten gevonden. Hierna hadden we een paar uur voor onszelf om Pinksteren 2005 in Limburg Willem-Jan Hoeffnagel Waargenomen libellen: 14 mei 2005: Brunsummer heide / Schrieverheide Platbuik 6-25 ( ) Lantaarntje 1 Tengere grasjuffer 6-25 Grote keizerlibel 1 Bruine winterjuffer 1 14 mei 2005: De Worm ( ) Beekrombout 2 Weidebeekjuffer mei 2005: Vijver ENCI groeve ( ) Lantaarntje 20 Plasrombout 10 Gewone oeverlibel 7 Watersnuffel 20 Azuurwaterjuffer mei 2005: Ingedael te Houthem ( ) Weidebeekjuffer 12 Vuurjuffer 3 Azuurwaterjuffer 4 16 mei 2005: Meertensgroeve ( ) Vuurjuffer >100 Azuurwaterjuffer >100 Viervlek 2 Platbuik 2 Grote keizerlibel 2 Smaragdlibel 4 wat te eten en nog wat te ondernemen. De meesten gingen naar de beek de Worm, waar zij twee beekrombouten en tientallen weidebeekjuffers tegen kwamen. Anderen gingen Brunssum in om wat te eten en te rusten. Om 8 uur kregen we een diavoorstelling in het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten bij de Brunssumerheide van Leen Bakker die ons ondermeer het Limburgs landschap liet zien. Zondag togen we naar de Encigroeve, oftewel de afgraving van de Sint Pietersberg, een bijzondere gelegenheid. Normaal mag publiek namelijk de groeve niet in, wij mochten echter vrij rondlopen! Het was een enorm indrukwekkende ruimte die we betraden. Eerst liepen we naar een plasje waar we een aantal Plasrombouten zagen, en ook enkele orchideeën. Ondertussen letten we ook op vogels, aangezien we wisten dat de oehoe in de Encigroeve broedt. We zagen wel de wespendief, sperwer, havik, buizerd en zwarte roodstaart, maar vooralsnog was er geen oehoe te bekennen. Aan het eind van de middag toen we al richting uitgang liepen kwamen we Ellen, Ricardo en Trees tegen. Ellen riep ons toe: oehoe oehoe, ten teken dat ze de oehoe gezien hadden. Na de plek geduid te hebben togen wij er ook naar toe, het zou niet ver zijn. Met onze pas aangeschafte Swarovskijkers (enkele ribben uit ons lijf) moest het toch lukken! Willem-Jan riep op een zeker moment: ik zie em al. En ja wel hoor, daar

8 8 Anax imperator Willem-Jan Hoeffnagel zat het mannetje met een half oog open te dutten op een hooggelegen richel. Een indrukwekkend beest met zijn bijna rechtopstaande oorpluimen, niet alleen het hoogtepunt van de dag maar zelfs van het weekend. s Avonds, na een heerlijk pasta met verse salade, gingen verschillende mensen nog wandelen, waarbij zelfs Dassen gezien zijn, maar waar ook in het pikkedonker Wim Konijnenberg ten val kwam en zijn voet bezeerde. Het toeval wilde dat er zojuist een terreinwagen aankwam, waarvan de inzittenden het drietal naar de camping terugbracht. Daar werd Wim deskundig verzorgd. Ondergetekenden zagen tijdens de avondwandeling vlakbij de camping een verse dassenburcht en twee reeën. Op de laatste ochtend werd het huisje veegschoon gemaakt, spullen ingepakt, eten verdeeld, de inventaris door de verhuurster geïnspecteerd en daarna gingen we naar Houthem met de gids Jef Boosten. Na een wandeling over de heuvel speurden we een tijdje in het dal van de Meertensgroeve waar voorheen een motorcrossbaan was. Daar waren wat plasjes waar we heel wat libellen zagen, waaronder de grote keizerlibel, smaragdlibel en en de platbuik. De tengere grasjuffer werd helaas niet gevonden. Willem-Jan Hoeffnagel Op weg naar de uitgang kwam een terreinwagen van de beveiliging ons tegemoet. Emile, Miep en Liedeke werden meegetroond naar de uilenfamilie, die zij nog niet gezien hadden. Zij zagen met behulp van de beveiligingsbeambte het vrouwtje met maar liefst vier jongen. Bijna de hele groep kreeg dus de unieke kans om de oehoe te aanschouwen en niet vanachter een hoog hek, maar op enkele tientallen meters afstand, dank je wel Frans, dat jij dit voor ons regelde. We maakten mooie foto s, genoten van de natuur en het weer (dat helaas wat aan de koude kant was) en we kwamen op mooie speciale plekken. Marja en Frans werden aan het eind van de middag bedankt: zij kregen een boekenbon en een beloofd boek (Tigers van de Artists for Nature) en uitvoerig bedankt. Aan zo n reis gaat een hele organisatie vooraf, maar meestal weten alleen diegenen dat, die dat zelf ook wel eens doen! Dus Marja en Frans: nogmaals bedankt voor alle goede zorg! Willem-Jan Hoeffnagel en Rietje Veltkamp

9 9 Afscheid Tieneke de Groot bij Natuurmonumenten Na tien jaar bij Natuurmonumenten te hebben gewerkt heeft Tieneke de Groot daar op 1 maart afscheid genomen. In 1994 kwam Tieneke bij Natuurmonumenten werken als libellenkenner. Het was in de tijd dat libellen in toenemende mate in de belangstelling stonden van terreinbeheerders en beleidsmakers. Het was ook de tijd dat de kennis over de verspreiding en de ecologie van libellen sterk toenam, iets wat de belangstelling zeker heeft vergroot. Tieneke kwam binnen bij Natuurmonumenten om haar kennis verder te verspreiden in de organisatie. Ze heeft vele inventarisaties uitgevoerd, cursussen gegeven, is een paar honderd dagen op pad geweest met mensen uit de beheerteams en vervulde een belangrijke adviserende rol op het hoofdkantoor in s Graveland, haar werkplek. Haar inventarisaties mondden uit in meerdere belangrijke rapporten. Zo is Tieneke de eerste die de libellenfauna van De Wieden goed onderzocht en ontdekte hoe groot de populatie van de gevlekte witsnuitlibel daar werkelijk is. Het is niet overdreven om te zeggen dat dankzij Tieneke libellen binnen Natuurmonumenten een serieuze plek hebben gekregen en dat gegevens over libellen steeds vaker worden gebruikt bij beslissingen over beheer en inrichting. Natuurmonumenten is een club in beweging, en op dit moment wordt een decentralisatie doorgevoerd. De beleidsafdelingen in s Graveland gaan zich meer richten op het ondersteunen van de landelijke directie en steeds meer werk wordt overgeheveld naar de regiokantoren en de beheereenheden. Daarmee kwam ook Tieneke steeds verder weg te staan van de plek waar ze het liefste is: het veld en de beheerteammedewerkers. Uiteindelijk heeft ze besloten dat er niet meer voldoende voor haar overbleef om het echt naar haar zin te hebben. Na lang nadenken heeft ze besloten om voor zichzelf te beginnen. Bureau Facet is daarmee de nieuwste loot aan de boom van ecologische adviesbureaus. Tieneke wil met Bureau Facet Tieneke tijdens haar afscheid tussen de directeur natuurbeheer (Teo Wams, links) en het hoofd van de afdeling Natuur en Landschap (Hans Massop, rechts). specialistisch werk afleveren in het veld waar zij goed in is: libellen, dagvlinders en sprinkhanen, de vertaling van gegevens naar de beheerpraktijk en het begeleiden van vrijwilligers op dit gebied. Voor meer informatie, zie Binnen de NVL zullen we natuurlijk nog veel blijven horen, en vooral zien van Tieneke. Met Weia gaat ze hopelijk onverminderd door met het op digitale video vastleggen van libellen! Robert Ketelaar Samenwerking Vlinderstichting, EIS-Nederland en Een van de doelstellingen van Waarneming.nl is om te fungeren als een centraal loket voor waarnemingen. Zij verzamelt waarnemingen van alle planten en diergroepen via haar website Een van belangrijke activiteiten van de Vlinderstichting is het onderhouden in samenwerking met EIS- Nederland van de Libellendatabank. Hiertoe verzamelt zij waarnemingen middels digitale bestanden en via LANDKAARTJE en in samenwerking met Natuurkalender via (voor alle eerste waarnemingen). Onlangs hebben de organisaties een eerste stap gezet op weg naar samenwerking. De via ingevoerde gegevens van libellen worden aan De Vlinderstichting ter beschikking gesteld. De Vlinderstichting zet de waarnemingen in voor onderzoek en bescherming van kwetsbare soorten. Tevens hebben de waarnemers van Waarneming.nl de beschikking gekregen over referentiekaartjes en vlieg-tijdgrafieken van alle dagvlinders en macronachtvlinders. Niet elke waarnemer kent de landelijke verspreiding van alle soorten. Met behulp van deze kaartjes is eenieder nu in staat zijn doorgegeven locatie op waarde te schatten. Meer ecologische informatie over alle soorten is te vinden op Voor de waarnemers is van belang dat zij gewoon door kunnen gaan met doorgeven van waarnemingen op de manier die hen het beste past. Bron: Vlinderstichting Foto: Robert Ketelaar

10 10 Gouden bronslibel? Reacties n.a.v. de uitreiking van de gouden bronslibel: Leuk om Bastiaan Kiauta in het zonnetje te zetten met die 'gouden bronslibel', maar misschien is het ook nuttig een lijst aan te leggen met mensen die absoluut nooit zo'n onderscheiding willen ontvangen? Tieneke de Groot en ik willen graag op die lijst! Weia Reinboud Verzamelpunt publicaties libellen De heer Kiauta Stichting SIO verzameld alle publicaties over libellen. Dit alles wordt bijgehouden in de Odonatological Abtstracts. Hierin wordt alle literatuur over libellen beschreven. Dit kunnen ook kleine artikelen zijn zoals bijvoorbeeld krantenknipels. Vanaf 1970 houdt de heer Kiauta deze abstracts bij.. Het moge duidelijk zijn dat dit archief inmiddels zeer omvattend en belangrijk is geworden. Mooi is ook dat iedereen weet wat er over libellen is en werd geschreven. Wanneer je iets opstuurt zorg dan dat de bibliografische gegevens zo compleet mogelijk zijn. Stuur dit dan naar: B. Kiauta, Stichting SIO Postbus AG BILTHOVEN Voorbeeld van een Odonatological Abtstract: Onafwendbaar: video, ODON tabel Ik mag aannemen dat het NVLbestuur het bovenstaande bericht luid en duidelijk heeft ontvangen. Weia en Tieneke hebben met hun ODONactiviteiten (tabel en video) een belangrijke en vernieuwende bijdrage geleverd aan de Nederlandse libellenstudie. De 'gouden bronslibel 2006' kan hen wat mij betreft dus niet meer ontgaan! KD Dijkstra Van de Penningmeester Vaak krijg ik de vraag hoe het beleid is van de N.V.L. richting leden die niet betalen. De grondslag van de aanpak ligt in een besluit van de eerste officiële Algemene Ledenvergadering: 1. Iedereen krijgt in het verenigingsjaar een acceptgiro om de jaarlijkse contributie te voldoen. 2. Bij niet betalen volgt een herinnerings-acceptgiro. 3. Mocht men dan nog niet betalen dan volgt uitschrijven uit de ledenlijst bij de aanvang van het eerst-volgende verenigingsjaar (waarbij dan wel aangetekend kan worden dat deze leden een heel jaar lang de voordelen van de vereniging hebben genoten zonder daarvoor te betalen). Om nodeloze acties en kosten te besparen worden alle leden opgeroepen steeds zo snel mogelijk te betalen. Willem-Jan Hoeffnagel Penningmeester

11 Overzicht recente rapporten over libellen in Nederland 11 (periode kalenderjaar 2004) In de van december 2004 stond een overzicht van de nieuw verschenen en nieuw ontvangen rapporten met gegevens over libellen, zoals deze in de bibliotheek van De Vlinderstichting aanwezig zijn. In dit huidige overzicht zijn alle nieuwe titels die binnengekomen zijn gedurende het kalenderjaar 2004 opgenomen. Voor alle duidelijkheid het geldt hier dus overzichten van het jaar 2004 zelf of van rapportages uit andere jaren die in 2004 bij de bibliotheek van De Vlinderstichting zijn ingeschreven. Het is de bedoeling dat jaarlijks een dergelijk overzicht in de zal verschijnen en we zullen proberen om dat jaarlijks ieder voorjaar te publiceren. In zijn algemeenheid geldt dat goed bekende en toegankelijke publicaties niet in dit overzicht vermeld staan. Libellenboeken worden dus niet opgenomen. Verder is geprobeerd om de lijst zo relevant mogelijk voor met name de Nederlandse situatie te laten zijn. Buitenlandse publicaties worden dus alleen opgenomen als ze directe relevantie voor Nederland hebben. Zoals in eerdere jaren, kenmerkt de lijst zich door een grote diversiteit. Sommige rapporten zijn regionale inventarisaties of beheerplannen. Andere publicaties zijn meer beleidsmatig van karakter en besteden slechts kort aandacht aan libellen. Alle publicaties zijn in principe vrij toegankelijk voor leden van de NVL, waarnemers van EIS- Nederland en donateurs van De Vlinderstichting. Iedereen kan ze (na afspraak) inzien op het kantoor van De Vlinderstichting. De contactpersoon hiervoor is bibliothecaris Bernard Kranenbarg (contactadres: zie hieronder). Uiteraard kun je tijdens een eventueel bezoek ook de libellenboeken inkijken. Tot slot willen we alle inzenders van libellenrapporten en literatuur van harte bedanken. Ook in de komende periode ontvangen we weer graag al jullie publicaties. We zorgen dat ze in de bestanden van de bibliotheek terechtkomen en gepubliceerd worden in een dergelijk overzicht. Hierdoor is de literatuur ook beter toegankelijk voor anderen. Eerdere overzichten van libellenrapporten zijn verschenen in de NVL- Nieuwsbrief jaargang 6(2): 8-16, jaargang 7(2): 8-11 en jaargang 8(4): Dick Groenendijk Bernard Kranenbarg De Vlinderstichting Postbus AM WAGENINGEN Abel, G. (2004): Vlinder- en libelleninventarisatie op het schiereiland "De Bol" te Lopik in [Eigen uitgave auteur], IJsselstein. Bakker, M., W.J. Molenaar & T. Ietswaart (2001): Evaluatie proefprojecten Hermeandering Ruiten Aa bij Sellingen en Wollinghuizen. - IWACO Adviesbureau voor water en milieu, Groningen. Bax, G.M., C.C. van Rijswijk & G.M. Sanders (2004): Inventarisatie van de Bennekomse Hooilanden en de Bennekomse Meent in KNNV afdeling Wageningen e.o., Bennekom. Bijtel, H.J.V. van den (2004): Ontsnippering van de heuvelrug : visie op verbindingszones en andere ontsnipperde maatregelen. / Tweede aangepaste en opgemaakte versie / + 1 losse Kaart- en gegevensbijlage op CD-Rom - Provincie Utrecht, Utrecht. Bloemmen, M. & T. van der Sluis (eds.) (2004): European corridors - example studies for the Pan-European Ecological Network : background document. Alterra-report Alterra, Wageningen. Boer, E.J., R. Lensink & A.J.M. Meijer (1999): Beheerplan natuurpark De Zump : planperiode 1999 t/m rapport nr Bureau Waardenburg, Culemborg. Boesveld, A. & J. van der Neut (2004): Libellen in Nationaal Park De Biesbosch : een overzicht van 1993 t/m 2003 verzamelde waarnemingen. - Staatsbosbeheer Biesbosch Bezoekerscentrum, Drimmelen. Bos, A., A. Kaskens, W. Meijberg, N. Peet & V. Siebering (2004): Op onderzoek naar vlinders en libellen. / + 1 losse CD + 4 zoekkaarten + 1 brochure "Vlinders kijken!" - De Vlinderstichting, Wageningen & stichting Veldwerk Nederland, Orvelte. Bouwman, J. & V.J. Kalkman (2004): Inhaalslag habitatrichtlijnsoorten : libellen Odonata. EIS rapport EIS EIS-Nederland, Leiden & De Vlinderstichting, Wageningen. Bouwman, J.H.& V.J. Kalkman (2004): Handleiding waarnemingen Nederlandse libellen. - De Vlinderstichting, Wageningen; Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, Assen & EIS-Nederland, Leiden. Bouwman, J., D. Groenendijk, A. Hospers, V. Kalkman & J. van der Linden (2004): Waarnemingenverslag ongewervelden EIS-Nederland, Leiden; De Vlinderstichting, Wageningen & Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, Assen. Bouwman, J.H. & E. Ruiter (2004): Actieplan donkere waterjuffer, / + 3 losse beheerkaarten. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Bouwman, J.H. & V.J. Kalkman (2004): Tussenrapportage inhaalslag libellen. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen.

12 12 Brekelmans, F.L.A. & M.M.E. Backerra (2004): Voorlopige atlas dagvlinders, libellen en sprinkhanen Rotterdam. bsr-rapport 35 bsr - bureau Stadsnatuur Rotterdam, Rotterdam. Bund, C.F. van de, N. Honig, G.M. Sanders (coördinator), A. van Wely & J. Snoijink (2004): Fauna van de Hoge Veluwe in Vereniging 'Vrienden van de Hoge Veluwe', [s.l.]. Bund, C.F. van de ([198x?]): Inventarisaties van de fauna van grasland en heidevelden. - [eigen uitgave auteur, s.l.]. bureau Natuur, provincie Zuid-Holland (2004): Beschermde planten en dieren in Zuid-Holland. - Provincie Zuid-Holland, [Den Haag]. Claessens, S. (1989): 25 jaar libellenonderzoek in hoogveengebied De Peel : een overzicht van waarnemingen in de periode en een ecologische inventarisatie / analyse in Staatsbosbeheer - regio Peel en Maas, Roermond. Geerink, M. (2004): Aquatisch-ecologisch onderzoek in 6 vennen in het beheersgebied van Waterschap Vallei & Eem. - Waterschap Vallei & Eem, Leusden. Groenendijk, D. (2004): Pilot bescherming gewone bronlibel in Noord-Brabant. Rapport VS Vlinderstichting, Wageningen. Groenendijk, D. (2004): Mogelijkheden voor monitoring van de rivierrombout. Rapport VS Vlinderstichting, Wageningen. Grootzwagers, F. (contactpersoon) (2003): Resultaten vlindertellingen. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers, F.(contactpersoon) (2003): Resultaten vlindertellingen Boswachterij Dorst De Langstraat De Rekken. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers, F. (contactpersoon) (2004): Resultaten vlindertellingen. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers, F. (contactpersoon) (2004): Resultaten vlindertellingen Boswachterij Dorst De Langstraat De Rekken. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Hermans, J.T. (1992): De libellen van de Nederlandse en Duitse Meinweg (Odonata). / + 1 losse tabel - Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht. Hermans, J.T., R.W. Akkermans, F. Mertens, J. van der Weele & H.W.G. Heijligers (samenstelling & redactie) (2004): Werkatlas libellen in Limburg : inventarisatiegegevens periode e herziene druk. - Stichting Natuurpublicaties Limburg, Roermond. Heydeman, B. & E. van 't Oever (1979): Twente, een hydrobiologisch onderzoek van de beken in 1975 : waterkwaliteit en beekkarakter. / + 1 losse lijst Errata + 2 losse kaarten / in opdracht van de P.P.D. Overijssel. Verslag nr. 409 Afd. Natuurbeheer - L.H.. Wageningen. Janssen, I.C.J.M. (2000): Monitoring van het Haeselaarsbroek in het brongebied van de Pepinusbeek : ontwikkelingen in een natuurherstelproject in de Midden-Limburgse gemeente Echt. / stagerapport Katholieke Universiteit Nijmegen Verslagen Milieukunde nr Waterschap Roer en Maas, Sittard. Janssen, J.A.M. & J.H.J. Schaminée (2004): Soorten van de habitatrichtlijn. Europese natuur in Nederland - KNNV, Utrecht. Kleine, J. (2004): Fauna-inventarisatie Dwingelderveld en omgeving J. Kleine, Dwingeloo. Koning, M., F. Koning & W. Konijnenberg (tabellen) ([2004]): Waarnemingenoverzicht KNNV-Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland, Haarlem. Krekels, R. (teksten), T. de Jong (teksten) & K. Mostert (teksten) (2004): Krabbescheer & groene glazenmaker in de provincie Zuid- Holland. - Coördinator groene glazenmaker, Utrecht; Provincie Zuid- Holland, Den Haag & De Vlinderstichting, Wageningen. Kurstjens, G., P. Calle & B. Peters (2004): Fauna in de Gelderse Poort en opzet voor een meetnet : historische en recente verspreiding van bedreigde en beschermde zoogdieren, reptielen, dagvlinders, libellen, sprinkhanen en overige ongewervelden. - Flora- en Faunawerkgroep Gelderse Poort, Beek- Ubbergen. Lejeune, M., B. Peters, J. Boosten, T. Maes & J. Boonman, A. Ovaa, J. van der Coelen & L. Spoormakers (2002): Het Beneden-Geuldal zes jaar later. - Stichting Ark, Hoog Keppel. Lidt de Jeude, M. van (sam.) (2002): Rapportage monitoringsprogramma natuurontwikkeling 2002 op golfbaan De Brakel in Bunnik. - Stichting Natuur en Milieufederatie Utrecht, Utrecht. Manger, R. & G. Abbingh (2004): Libellen in Drenthe : verspreidingsatlas Libellenwerkgroep Drenthe, Assen.

13 13 Manger, R. & G. Abbingh. (2004): Libellen in Drenthe : verspreidingsatlas Tweede druk - Libellenwerkgroep Drenthe, Assen. Martens, V. & E. Goutbeek (2003): Dagvlinders, libellen, reptielen, amfibieën en zoogdieren van het Rechterense veld. - Vereniging Natuurmonumenten, 's-gravenland. Merle, D. (2003): Libellen : natuurboekje van... / zomer Limburgs Landschap, Arcen. Moors, C. (2004?): Jaarverslag Hoge Fronten Stichting CNME Maastricht & Mergelland, Maastricht. Raaijmakers, H. ([2004]): Libellen monitoring op de terreinen van Natuurmonumenten op de noord west Veluwe in 2003 : Leeuweriksweiland en Oldenaller noord en zuid. - eigen uitgave auteur, Harderwijk. Raaijmakers, H. ([2004]): Libellen monitoring op het Wisselseveen en de heideven op de Tongerenseheide in 2003 : met een overzicht van de maximum aantallen uit de voorgaande jaren. - H. Raaijmakers, Harderwijk. Raaijmakers, H. ([2004]): Elf libellen monitoring routes in de terreinen van Staatsbosbeheer op de midden Veluwe: Gerritsfles, Loofles, Watergraafsmeertje, Slenk stroeseheide in 2003 : met een overzicht van de maximum aantallen uit de voorgaande jaren. - H. Raaijmakers, Harderwijk. Raaijmakers, H. (2004): Libellen monitoring op de Stakerbergseheide en Vierhouterheide in 2001, 2002 en H. Raaijmakers, Harderwijk. Raaijmakers, H. ([2004]): Monitoring van weidebeekjuffers op de achterste wei bij stadsweide in [Eigen uitgave auteur, Harderwijk]. Roos (hoofdredacteur), R., S. Woudenberg, G. Dorren (eindredacteur), E. Brunner (beeldredacteur) & R. den Hollander (webredacteur) (2004): Opgewarmd Nederland : klimaatverandering : natuur, water, landbouw, effecten, aanpak. / + 1 losse DVD - Stichting NatuurMedia,Amsterdam; Uitgeverij Jan van Arkel & Stichting Natuur en Milieu, Utrecht. Ruiter, H. de, L. Bos & A. Guldemond (2004): Natuurinventarisaties Koeien & Kansen-bedrijven : laat je natuur zien! Rapport 21 - Animal Sciences Group/Praktijkonderzoek, Lelystad. Schut, D. & R.J. Koops (2004): Ecologische verschillen tussen de venwitsnuitlibel (Leucorrhinia dubia) en de Noordse witsnuitlibel (Leucorhinnia rubicunda) op Nederlandse vennen. Rapport SV De Vlinderstichting, Wageningen. Sluis, T. van der, M. Bloemmen & I.M. Bouwma (2004): European corridors : strategies for corridor development for target species. / based on the background document - ECNC, Tilburg & Alterra, Wageningen. Stark, N. (2004): Libellen tussen Lek en Linge : [Eigen uitgave auteur, s.l.]. Steenbergen, S. (2004): Het meetnet libellen en de kaderrichtlijn water : inhoudelijk deel. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Stoopendaal, W. ([2002?]): Overzicht dagvlinders en libellen [eigen uitgave auteur, s.l.]. Strien, A. van & T. van der Meij (2004): Landelijke natuurmeetnetten van het NEM in 2003 : resultaten en ontwikkelingen. - Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen. Stuijfzand, S., C. van Turnhout & H. Esselink (2004): Gevolgen van verzuring, vermesting en verdroging en invloed van herstelbeheer op heidefauna : basisdocument. Rapport EC-LNV nr. 2004/152 O - Expertisecentrum LNV, Ede. Swaay, C.A.M. van & D. Groenendijk (2004): Vlinders en libellen onder de meetlat : jaarverslag Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen.. Swaay, C.A.M. van. & D. Groenendijk (2004): Staat van instandhouding Habitatrichtlijn Annex II vlinders en libellen. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Trigt, T. van & J.-W. van Velzen (2004): Determinatietabel voor de libellenlarvenhuidjes van Nederland : deel Echte libellen - Anisoptera. - Cerci & Epiproct, Haarlem. Veling, K. & S. Jansen (2002): Inventarisatie dagvlinders (en libellen) Kralingse Bos Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Veling, K. (2004): Dagvlinders en libellen Golfsociëteit Lage Vuursche Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Verberk, W.C.E.P. & H. Esselink (2004): Invloed van aantasting en maatregelen op de faunadiversiteit in een complex landschap : Case studie: Korenburgerveen (1e fase). Rapport nr. 2004/234-O - Expertisecentrum LNV, Ede.

14 14 Verspui, K. (1991): Dwingelderveld : Libellen en Dagvlinders. - SBB Drente-zuid, Pesse & Natuurmonumenten, 's- Graveland. Wallis de Vries, M.F. (2004): Prioritaire soorten voor de monitoring van flora en fauna van de Amsterdamse Waterleidingduinen. VOFF-rapport Vereniging Onderzoek Flora en Fauna, Nijmegen. Vries, H.H. de & R. Ketelaar (2004): Uitvoering en advisering beschermingsplan groene glazenmaker Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Vries, H.H. de & S.H. Ens (2004): Onderzoek aan leefgebied groene glazenmaker : voortplanting en groei van krabbescheer. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Vries, H.H. de (2004): Bescherming bedreigde dagvlinders en libellen in Groningen : voortgangsrapportage Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Wouda, H.A. ([2003]): Rapport meetnetten 2003 Leemputten bij Staverden, gemeente Ermelo : Libellen, Dagvlinders, Paddestoelen. / bestaat uit drie onderdelen: 1. Rapport meetnet libellen [etc.], 2. Rapport meetnet vlinders [etc.], en 3. meetnet paddestoelen [etc.]. - H.A. Wouda, [Ermelo]. Wouda, H.A. ([2003]): Rapport 2003 Landgoed Staverden, Gelders Landschap : vlinders; libellen; paddestoelen. / bestaat uit de delen 1: Rapport libellen inventarisatie 2003 Verbrande Bos, [etc.] en 2: Rapport paddestoelen meetnet 2003 De Korte Slinger [etc.]. - H.A. Wouda, [Ermelo]. Beekrombout GOMPVULG nieuwe soort voor Drenthe Het libellenseizoen in Drenthe is goed begonnen in Diverse leuke libellenwaarnemingen werden doorgegeven. Beekrombout In Dalen (nabij Coevorden, Drosterdiep, ) is door Jan-Joost Mekkes op 10 mei 2005 de eerste Beekrombout GOMPVULG voor de provincie waargenomen. In een gegraven plasje dat reeds enkele jaren oud is werd een mannetje waargenomen. Het zat er aan te komen dat de soort in Drenthe gezien zou worden. De vraag was alleen wanneer. Op ongeveer 10 km van Dalen zit namelijk zoals bekend een populatie Beekrombout in de Vecht (Ov). Later op 28 mei werden door Jan-Joost Mekkes op een nieuwe vindplaats in het Schoonebeekerveld (uiterste Z-O van Drenthe) drie Beekrombouten GOMPVULG en zes bruine korenbouten LIBEFULV waargenomen. De laatste soort is ook zeer zeldzaam in Drenthe. Verder werden zeldzaamheden als de plasrombout GOMPPULC en gevlekte witsnuit LEUCPECT dit jaar weer in Drenthe aangetroffen. De glassnijder BRACPRAT is dit jaar overigens op veel nieuwe plekken al weer gezien. Gomphus vulgatissimus René Manger Hoogveenglanslibel Eind mei heeft de werkgroep een zoektocht naar de zeer zeldzame hoogveenglanslibel Somatochlora arctica in de provincie georganiseerd met medewerking van Dick Groenendijk (De Vlinderstichting). Meerdere locaties zijn bezocht. Imago s of larvenhuidjes van de soort zijn die dag niet gevonden. Wel is duidelijk geworden wat de biotoopeisen van de soort zijn. Er is door de werkgroep een factsheet van de hoogveenglanslibel gemaakt. We hopen hiermee de werkgroepleden en de beherende instanties een goed handvat te bieden voor het vinden van de soort in Drenthe. De factsheet is te zien op libellen.drenthe.nl. Libellenwerkgroep Drenthe

15 15 Nieuwe populatie en vondst eerste larvenhuidje van Donkere waterjuffer Coenagrion armatum Op vrijdag 13 mei 2005 werd tijdens een telling van de Noordse winterjuffer Sympecma paedisca door Jaap Bouwman, Tim Termaat en Dick Groenendijk van De Vlinderstichting in de Weerribben door eerst genoemde op een nieuwe locatie een populatie van de Donkere waterjuffer gevonden. De plek ligt op ongeveer een kilometer afstand van de dichtstbijzijnde bekende populatie. Zoals op alle tot op heden bekende vliegplaatsen ging het opnieuw om een verlandend petgat met kniediep water en een rijke begroeiing van ijl riet en lisdodde in helder water. Op de vliegplaats was de Donkere waterjuffer relatief talrijk. Tijdens een uurtje zoeken vonden we enkele tientallen dieren waaronder diverse vrouwtjes en tandems. Dat hier sprake was van een al langer bestaande populatie bleek vervolgens uit de vondst van een larvenhuidje van Coenagrion armatum. Voor zover bekend is dit het eerste huidje van Nederland (zie foto hiernaast). Kars Veling Coenagrion armatum Het huidje zat enkele centimeters boven de waterlijn op een rietstengel. In het veld vielen de verdikte randen en de stompe uiteinden van de lamellen al op. Vooral de verdikte randen zijn een belangrijk kenmerk. In Nederland delen alleen de Maanwaterjuffer C. lunulatum en de Speerwaterjuffer C. hastulatum dit. Met behulp van de determinatiesleutel van Heidemann & Kars Veling Seidenbusch (Die Libellenlarven Deutschlands) kon het huidje thuis vrij gemakkelijk gedetermineerd worden. De zesdelige antenne, het brede en iets ingedeukte mentum en de zwarte wratjes op de achterkop waren allemaal kenmerken die de determinatie verder ondersteunden. Op bijgaande foto zijn de lamellen van het huidje vergeleken met de lamellen van de in de Weerribben gelijktijdig vliegende, maar veel talrijkere Variabele waterjuffer C pulchellum. Deze soort heeft veel puntiger lamellen en mist de verdikte randen. Bovendien zie je heel vaak een zwart streepje halverwege de lamellen bij deze soort, iets dat bij het huidje van de Donkere waterjuffer ook ontbreekt. Het huidje is opgenomen in de collectie van Dick Groenendijk. Met dank aan Kars Veling voor het fotograferen en drukklaar maken van de foto s. Coenagrion pulchellum Coenagrion armatum Dick Groenendijk Jaap Bouwman Tim Termaat Coenagrion armatum René Manger Eiafzet in De Weerribben mei 2005

16 16 Sympecma paedisca 184 dagen op één plek 30 september oktober 2004 Het afgelopen jaar is het nodige in de nieuwsbrief geschreven over het overwinteringsonderzoek in Drenthe aan de noordse winterjuffer. Toch is het onderstaande wellicht aardig te vermelden. 2 april 2005 Nr Op 2 april 2005 ving ondergetekende een gemerkt mannetje terug (zie foto s). Een bijzondere vangst omdat het dier ongeveer 6 maanden ( , 184 dagen) daarvoor op bijna dezelfde plek was gemerkt (zie figuur 1). Veel exemplaren zijn op deze manier tijdens het winteronderzoek gevolgd en het lijkt er op dat winterjuffers tijdens hun overwintering zeer honkvast kunnen zijn. Dit voorjaar is overigens in het kader van de inhaalslag van de Vlinderstichting en EIS Nederland gezocht naar mogelijke voortplantingsplaatsen van de noordse winterjuffer in Friesland en Drenthe. De VS en EIS hebben dit in samenwerking met de provinciale werkgroepen in mei jl. uitgevoerd. De vraag hierbij was of het nu echt zo is dat de noordse winterjuffer zich uitsluitend voortplant in de Weerribben, De Wieden en de Kuinderplas? Tijdens de zoekacties in beide provincies zijn geen voortplantende noordse winterjuffers ontdekt, maar is wel een goed beeld gekregen van potentiële voortplantingsplaatsen. Mannetje noordse winterjuffer Sympecma paedisca (nr ). Dit individu werd drie maal gevangen tijdens de overwintering van Opmerkelijk is dat ondanks het lange verblijf nauwelijks verandering van het uiterlijk is te zien. René Manger (tekst en foto s) Libellenwerkgroep Drenthe gemerkt e terugvangst 2e terugvangst Afstand ( in meters) Figuur 1. Terugvangplekken van het mannetje S. paedisca (nr ) van 30 september 2004 op het heideterrein in Drenthe. De onderlinge afstanden bedragen niet meer dan 20 meter. Sympecma paedisca Een voorbeeld van een overwinterend exemplaar: Op 8 februari 2005 bij 1 o C verbleef dit berijpte noordse winterjuffer vrouwtje 59 dagen (zie foto) in een pol pijpestro. Op 11 maart (na 90 dagen) werd het dier voor het laatst in dezelfde pol aangetroffen.

17 17 Fries libellennieuws, voorjaar 2005 Drie nieuwe vindplaatsen van de gevlekte witsnuitlibel De gevlekte witsnuitlibel (LEUCPECT) stond in Friesland te boek als uiterst zeldzaam. Hoewel deze witsnuit, niet ver van de provinciegrens, in de Weerribben en Wieden in gezonde aantallen voorkomt, gevonden op de Wyldemerk (Gaasterland) en het eerste verse mannetje werd op 7 mei aangetroffen in de Rottige Meenthe. In de NVL-libellenatlas staat 8 mei als vroegste datum voor Nederland! Het voorjaar van 2005 werd gekenmerkt door een relatief koud en guur weertype met veel regen en harde wind; dit is niet bepaald gunstig voor vroege uitsluipers. Het is dan ook verbazend dat deze soort onder deze omstandigheden juist in Noord- Nederland (waar de libellen gemiddeld toch wat later op gang komen dan in het Zuiden) zo vroeg werd gevonden. Peter de Boer "Zohra Lantaoui met eigenhandig gevangen vr. Leucorrhinia pectoralis, Lindevallei 29 mei werd ze maar zelden in Friesland waargenomen. Op het moment van het verschijnen van de Friese atlas waren er maar twee kleine populaties in Zuid- Friesland bekend (Wyldemerk en Rottige meenthe). Daarnaast werden in het Zuidoostelijk deel van Friesland de afgelopen 10 jaar onregelmatig enkele zwervende dieren waargenomen. De grote vlekhengst (oude volksnaam) staat als Habitatrichtlijnsoort te boek onder Bijlage II & IV, waarmee de soort een zware beschermingsstatus geniet in West- Europa. Om de huidige status in Friesland te bepalen is in het voorjaar van 2005, op geschikte locaties verspreid over de provincie, gerichte gezocht naar deze witsnuit. Dit heeft maar liefst 3 nieuwe vindplaatsen voor Friesland opgeleverd. Ook is gebleken dat de soort vroeger in het jaar vliegt dan tot nu toe werd gedacht. Al op 5 mei werden de eerste larvenhuidjes Meest bijzonder was de ontdekking van een grote populatie in de Alde Feanen (Eernewoude). Hier werden op 25 mei ruim 50 territoriale mannetjes en een eiafzettend vrouwtje waargenomen in een smal slootje (100 meter lengte). Dit slootje is begroeid met een prachtige jonge verlandingsvegetatie van Moerashertshooi en Waterviolier. Dit verlandingstype heeft zich in de Alde Feanen vrij recent uitgebreid, een ontwikkeling waar de soort mogelijk van geprofiteerd heeft. In de directe omgeving (straal 2/3 km) van dit slootje zijn geleden petgaatjes gegraven waar dit vegetatietype ook aan het uitbreiden is. Ook hier werden al enkele mannetjes waargenomen. Het lijkt er dus op dat de gevlekte witsnuitlibel een vaste poot in het water van de Alde Feanen heeft veroverd en dat deze populatie een rooskleurige toekomst tegemoet gaat! Opvallend feit is dat de dichtstbijzijnde populaties in Friesland op minstens 30 km afstand van de Alde Feanen liggen. Zowel in 2003 als in 2004 werd in dit gebied een mannetje gevangen. Mogelijk waren dit zwervende dieren die de Alde Feanen hebben gekoloniseerd. De kolonisatie lijkt dus van recente aard en lijkt in verband te staan met een verbeterde waterkwaliteit en de daarmee samenhangende ontwikkeling en uitbreiding van geschikte jonge verlandingsvegetaties in het gebied.

18 18 Verheugend, maar niet geheel onverwacht was de ontdekking van twee verse vrouwtjes in de Lindevallei (Driessenpolder en Lange Haag). De afgelopen 5 jaar is de libellenfauna van de Lindevallei intensief onderzocht en werd geen spoor van de gevlekte witsnuitlibel (LEUCPECT)aangetroffen, terwijl er toch potentieel geschikt biotoop aanwezig is. Waarschijnlijk bevinden zich binnen de Lindevallei dus toch een of enkele kleine populaties. Met de vangst van de gevlekte witsnuitlibel staat het totaal aantal aangetroffen libellen in de Lindevallei nu op 40 soorten! Voor het derde achtereenvolgende jaar werden er door Ep van Hijum gevlekte witsnuiten waargenomen op de Wyldemerk. Hiermee is bewezen dat deze kleine populatie gelukkig nog steeds standhoud. Na het vrijwel droogvallen van de voortplantingswatertjes in 2003 werd in 2004 maar één mannetje waargenomen. Bijzonder feit is, dat de gevlekte witsnuit (LEUCPECT) op de Wyldemerk samen vliegt met de noordse (LEUCRUBI) en venwitsnuitlibel (LEUCDUBI). Tot slot werden tijdens een Hynstebiterexcursie op 28 mei in de Brandemeer (ten noorden van de Rottige Meenthe) ook een flink aantal vlekhengsten aangetroffen. In totaal werden zo n 25 territoriale mannetjes en enkele verse vrouwtjes waargenomen. Hiermee is vast komen te staan dat er in de Rottige Meenthe en Brandemeer een gezonde populatie aanwezig is. René Manger Het is onduidelijk of de grote vlekhengst (LEUCPECT) al die tijd over het hoofd is gezien in Friesland of dat we getuige zijn van een recente opleving. In principe zijn uitgekleurde mannetjes onmiskenbaar, maar jonge mannetjes en vrouwtjes worden mogelijk wel eens verward met de noordse witsnuitlibel (LEUCRUBI). Tijdens het onderzoek is gebleken dat beide soorten vaak gezamenlijk voorkomen in de Friese laagveengebieden. Dat de noordse witsnuitlibel zich ook buiten de zandgronden, in laagveenmoerassen, kan voortplanten werd al enige tijd vermoed. In 2005 werden ook van deze soort gezonde populaties aangetroffen in vrijwel alle grote laagveengebieden. Op zich al een bijzonderheid, omdat deze soort een uitgesproken voorkeur heeft voor vrij zure vennen (met veenmos) op de hogere zandgronden. Vroege waarnemingen van de gevlekte glanslibel Op 26 mei 2005 werd een zeer vers vrouwtje van de gevlekte glanslibel (SOMAFLAV) aangetroffen in de Lindevallei. Op dezelfde dag werd ook een larvenhuidje gevonden in een dichtbegroeid petgat. Dit Gevlekte witsnuitlibel Leuchorrinia pectoralis huidje hing aan de onderkant van een braamblad. De eerste volwassen (territoriaal en geslachtsrijp) mannetjes worden ongeveer vanaf half juni waargenomen, maar blijkbaar sluipen de dieren veel eerder uit dan tot nu toe werd vermoed. Naar aanleiding van deze vondst werd op 29 mei in een ander deel van de Lindevallei gezocht naar larvenhuidjes. Deze zijn normaliter zeer lastig te vinden in vrijwel onbegaanbaar, moerassig elzenbroekbos rondom dichtbegroeide petgaten. Vorig jaar is vanaf half juni in totaal zo n 30 uur gezocht met als resultaat 5 huidjes. Op 29 mei werden in zeer korte tijd opnieuw 5 huidjes gevonden. Deze hingen alle aan de bladeren van één zeggepol. In 2005 vindt vervolg-onderzoek plaats naar de ecologie deze (in Nederland) zeer zeldzame glanslibel. Veel van de verborgen levenswijze is al boven water gekregen, maar een aantal interessante vragen blijven nog onbeantwoord. Hopelijk kunnen we in 2005, door goed en geduldig observeren, nog betere inzichten krijgen in de ecologie en het gedrag van de gevlekte glanslibel (SOMAFLAV). Peter de Boer Libellenwerkgroep Friesland De Hynstebiter

19 19 Insectenweekeinde augustus Op vrijdag 26 t/m zondag 28 augustus gaat de landelijke insektenwerkgroep van de KNNV naar midden Limburg. We hebben een locatie in Maasbree, niet ver van het Nationaal Park De Groote Peel en midden in een gebied van het Limburgs Landschap, n.l. Dubbroek. De locatie heet In t Niet en wordt geleid door een enthousiast echtpaar dat graag natuurverenigingen in hun accommodatie heeft. Voor diegenen die de locatie digitaal willen bekijken, zie Iets verder liggen het Nationaal Park De Meinweg en het Nationaal Park De Maasduinen. Zie hiervoor en voor andere parken Op vrijdagavond begint het weekeinde officieel om uur met een dialezing over de natuurgebieden in de directe omgeving. Na de lezing en op zaterdagavond zal een speciale vanglamp geplaatst worden om nachtvlinders te kunnen bekijken. Op zaterdag en zondag worden een paar terreinen in de directe omgeving bezocht en geïnventariseerd. Zondagmiddag omstreeks uur eindigt het weekeinde. Voor nadere informatie en/of opgave kunt u terecht bij: Arjan van der Veen: liw@knnv.nl, tel Koos van Brakel: tel Vroege glazenmaker en glassnijder krijgen vaste voet in Den Helder Klaas Kaag meldde waarnemingen van een verse vroege glazenmaker AESHISOS in de omgeving van de Donkere Duinen. Deze soort wordt vanaf 2003 nu jaarlijks waargenomen en is met deze melding ook voortplanting aangetoond. Verder vond Bert Pijs een glassnijder BRACPRAT in dezelfde omgeving (zie foto). De natuurontwikkeling rond Den Helder lijkt voor een aantal laagveensoorten nu duidelijke geschikte biotopen op te leveren. Brachytron pratense Vuurlibel CROCERYT voortplanting in Nederland Vrijdag 27 en zaterdag 28 mei heb ik verse Vuurlibellen (CROCERYT) gezien in het Hoosden nabij St. Odilienberg (2 x 1 exemplaar). De soort was hier vorig jaar in kleine aantallen waargenomen. Op zondag 29 mei zijn vier net uitgeslopen exemplaren waargenomen in een oude Roer-meander in een wei aan de Roer nabij Melick. De Vuurlibel heeft zich hier al eerder voortgeplant, en lijkt definitief in het Roerdal gevestigd. Verder is duidelijk, gezien het grote aantal waarnemingen, dat in het Roerdal honderden (duizenden?) Weidebeekjuffers (CALOSPLE) en eveneens een zeer groot aantal Beekrombouten (GOMPVULG) vliegen. Henk Ramackers Bert Pijs Nieuwe soort voor de waddeneilanden Maanwaterjuffer COENLUNU Op woensdag 25 mei waren Leo Bot, Daniël Beuker en Arie Ouwerkerk libellen aan het kijken bij het Van Hunenplak nabij West- Terschelling, Terschelling. Veel libellensoorten werden gevonden o.a. noordse witsnuitlibel LEUCRUBI. Op een gegeven moment ving Daniël Beuker een maanwaterjuffer COENLUNU. Later zochten we verder in het gebiedje wat resulteerde in 3 verschillende mannetjes maanwaterjuffers. Foto staat op birdpix.nl. Arie Ouwerkerk Arie Ouwerkerk Terschelling-Midsland

20 20 Een zeer vroeg Lantaarntje Meestal is de eerste waargenomen juffer een vuurjuffer Pyrrhosoma nymphula. Vroeg was dit jaar de eerste waarneming van een lantaarntje Ischnura elegans op 16 maart in Capelle aan de IJssel (van der Zee). Een record. Bron: Landkaartje, Vlinderstichting Christophe Brochard Predatie: huismus PASSDOME pakt glassnijder BRACPRAT In de middag van woensdag 27 april 2005, terwijl ik in de stralende zon mijn tuin in Schiedam- Noord, ZH (AC: X Y 439.8) na de ophoging opnieuw aan het bestraten was plofte er een vrouwtje Huismus (Passer domesticus) op twee meter afstand van mij op de grond. Uit haar snavel viel een kakelverse uitgeslopen Glassnijder (Brachytron pratense). Terwijl ik mij realiseerde wat ik zag vloog ze er weer vandoor, helaas met de libel, zodat ik net niet heb kunnen vaststellen of het om een vrouwtje of een mannetje ging. Ben van As Predatie: huismus PASSDOME pakt vuurjuffer PYRRNYMP Op donderdag 21 april zagen wij de eerste pas uitgekomen Vuurjuffers PYRRNYMP bij de vijver vliegen. Sedert die dag hebben we zeker 10 exemplaren van de Vuurjuffer gezien, steeds op zonnige, windstille plekjes langs het water ( ). We houden ons hart vast, want er zijn weer Huismussen in de buurt. Vorig jaar hebben ze tientallen verse libellen van de stengels afgeplukt en aan hun jongen gevoerd.. Jan en Ina Marbus Voor het vangen van insecten, hoofdzakelijk tijdens het broedseizoen, heeft de mus allerlei gedragingen ontwikkeld. Zo vliegt de mus laag over de vegetatie en valt neer als hij een insect ontdekt heeft of scharrelt in de strooisellaag op zoek naar kruipende dieren. Het vangen van vliegende insecten gaat moeizaam, dit i.t.t. gespecialiseerde insectenvangers, en de mus beperkt zich daarom vaak tot traag vliegende insecten. Germany's earliest Dragonfly? LEUCRUBI Just across the dutch border in Germany the 1st LEUCRUBI emerged April 4th in the Nature Reserve Heidemoore/Nettetal (SE of Venlo). Found + identified by Stefani Pleines. Barbara Thomas D Nettetal Leucorhinnia rubicunda Beekrombout na meer dan 100 jaar weer in Utrecht Op 13 mei jl. is op de Remmerdense heide bij Elst (U) een man Beekrombout (GOMPVULG) gefotografeerd door Herman van den Bijtel. Vermoedelijk is hij afkomstig van de Nederrijn op ong. 1,5 kilometer afstand. Naar mijn weten is dit sinds 1889 de eerste waarneming in Utrecht ofwel na meer dan 115 jaar. Kees Goudsmits Chrisophe Brochard Uit: Een doodgewone vogel, doctoraalscriptie van Paul Mentink Bron: Gomphus vulgatissimus