LIBELLEN (ODONATA) IN DE PROVINCIE ANTWERPEN:

Transcriptie

1 LIBELLEN (ODONATA) IN DE PROVINCIE ANTWERPEN: een belangrijke taak weggelegd voor het provinciale natuurbeleid Geert De Knijf, Instituut voor Natuurbehoud en Libellenwerkgroep Gomphus, Kliniekstraat 25, 070 Brussel; Samenvatting Een overzicht wordt gegeven van de huidige kennis van de libellenfauna (Odonata) in de provincie Antwerpen. Alles bij elkaar zijn er meer dan gegevens bekend, en 60 van de 66 in Vlaanderen voorkomende soorten werden in de provincie vastgesteld. 4 soorten zijn uitgestorven en verder komen alle 2 soorten van de Rode Lijst en alle 6 soorten die tot de categorie 'zeldzaam' behoren in Antwerpen voor. Zowel wat het aantal gegevens, het aantal soorten als de ruimtelijke spreiding van de gegevens betreft, geldt Antwerpen als de best onderzochte Vlaamse provincie. In de Antwerpse Oosterkempen (Mol, Dessel, Retie, Geel) vinden we zowel het grootste aantal soorten als het hoogste aantal Rode-Lijstsoorten. Het is zelfs het soortenrijkste gebied van de Benelux. Andere belangrijke gebieden zijn het vennengebied van Ravels - Turnhout, de Visbeekvallei te Lille - Wechelderzande en de twee grote heidegebieden: het Groot Schietveld te Brecht - Wuustwezel en de Kalmthoutse Heide. Behalve deze grote soortenrijkdom heeft Antwerpen ook een heel belangrijke verantwoordelijkheid inzake het behoud van libellenpopulaties op Vlaamse schaal, aangezien 26 soorten of ruim 40 % van alle Vlaamse soorten, waaronder 9 Rode-Lijstsoorten, beduidend meer voorkomen in Antwerpen. Een vergelijking tussen de periode en toont aan dat over beide periodes heen, 20 soorten een afname vertonen, waaronder 4 Rode- Lijstsoorten en 2 zeldzame soorten. 2 soorten blijven stabiel of vertonen een zekere mate van toename. Meestal betreft het algemene of zuidelijke soorten die aan het toenemen zijn. 5. INLEIDING Libellen behoren tot de beter bestudeerde groepen, zowel in Vlaanderen als in het buitenland, en dit zowel wat hun verspreiding als wat hun ecologie betreft (zie o.a. Corbet, 999). Ongewervelden reageren vaak veel sneller op veranderingen in hun leefomgeving dan planten en langlevende vertebraten, waardoor ze goede indicatoren zijn.van deze ongewervelden reageren libellen razendsnel op het ontstaan van geschikt leefgebied of op een veranderend beheer van een gebied (Groenendijk & Wolterbeek, 200), veel sneller dan bv. dagvlinders. Door hun goede dispersiecapaciteit kunnen ze nieuwe gebieden meestal heel snel koloniseren. Bovendien zijn libellen mooi en spreken ze veel mensen aan, waardoor ze zich goed lenen voor educatieve doeleinden. Op een relatief kleine oppervlakte (bv. tuinvijver) kan je al heel wat realiseren voor libellen. Libellen planten zich voort in water en stellen daar vaak heel speciale eisen aan. Als volwassen dier zijn ze jagend dikwijls te vinden langs structuurrijke en gevarieerde bosranden en heideterreinen. Libellen zijn dus niet enkel indicatief voor de kwaliteit van het water maar ook van de landbiotoop en zijn dus bijzonder geschikt om inrichtings- en beheersplannen voor beide biotopen te evalueren.

2 2. MATERIAAL EN METHODE 2. Herkomst Alle gegevens zijn afkomstig van de databank van de Libellenwerkgroep Gomphus. De werkgroep begon reeds meer dan 20 jaar geleden met het verzamelen van libellenwaarnemingen uit België. Voor dit verhaal houden we rekening met alle gegevens die ons bekend zijn tot en met het vliegseizoen Daar het niet steeds mogelijk is om een onderscheid te maken in de dataset tussen populaties en zwervers, werden alle gegevens gebruikt.om verwarring te vermijden,verstaan we voor het vervolg van dit artikel onder de naam Antwerpen de provincie. Indien we specifiek naar de stad Antwerpen verwijzen, gebruiken we steeds het woord stad of regio. 2.2 Graad van inventarisatie en soortenrijkdom 52 We geven eerst een overzicht van het aantal waarnemingen, het aantal soorten in Antwerpen en vergelijken dit met Vlaanderen. We onderscheiden hierbij de periode vóór 990 en de periode , die we als de recente periode beschouwen en die ons een goed beeld geeft van de huidige verspreiding van libellen.vervolgens bekijken we de bedekkingsgraad van de inventarisatie van libellen in Antwerpen. Als maat voor de ruimtelijke spreiding van de inventarisatie geven we al de x km-utm-hokken in Antwerpen weer, waarvan ons sinds 990 libellenwaarnemingen bekend zijn. Een andere manier om de mate van inventarisatie weer te geven, is te kijken naar het aantal soorten dat in een bepaald hok werd waargenomen. Dit is tevens een indicatie van het belang van het betrokken hok voor libellen. 2.3 Belangrijkste libellengebieden in Antwerpen Voor het bepalen van de belangrijkste libellengebieden kan er zowel gebruik worden gemaakt van het aantal Rode-Lijstsoorten als van het aantal waargenomen soorten of van een combinatie van beide. Het gebruik van grote inventarisatieblokken (bv. UTM-hokken van 5 x 5 km of 0 x 0 km) geeft weer in welke regio dergelijke soortenrijke gebieden gevonden kunnen worden.voor concrete richtplannen en maatregelen (afbakening Vlaams Ecologisch Netwerk, Habitatrichtlijngebieden, natuurinrichtingsplannen of soortbeschermingsplannen) is de juiste ligging van plassen, vennen of delen van de waterloop noodzakelijk.voor het bepalen van de belangrijkste regio's voor libellen, tellen we eerst per 5 x 5 km-utm-hok het aantal soorten en het aantal Rode-Lijstsoorten sinds 990.Vervolgens berekenen we het aantal Rode-Lijstsoorten per gebied. In het laatste deel vergelijken we het aantal Rode-Lijstsoorten op basis van x km-utm-hokken met de eerste fase van het ontwerp Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN). 2.4 Soorten die in Antwerpen relatief meer voorkomen dan in de rest van Vlaanderen Om na te gaan welke soorten meer (of minder) voorkomen in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen, berekenen we van elke soort het aantal 5 x 5 km-utm-hokken in Antwerpen en in de rest van Vlaanderen en dit sinds 990. Door rekening te houden met de oppervlakte van Antwerpen (2,7 %) t.o.v. Vlaanderen berekenen we wat het verwachte aantal hokken zou zijn voor Antwerpen. Met behulp van een chi-kwadraat test bepalen we welke soorten statistisch meer voorkomen in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Als bepaalde soorten significant meer voorkomen in Antwerpen, moet de p-waarde kleiner zijn dan 0,05 of kleiner dan 0,0. In geval van hoog significant is de p-waarde kleiner dan 0,00.

3 2.5 Verandering van de libellenfauna in Antwerpen tussen de perioden en Bij het bepalen van mogelijke trends kan men zowel proberen om evoluties over langere tijd, bv. meer dan 00 jaar, als recente veranderingen te detecteren. De eerste staat ook wel bekend als de historische evolutie en is, gezien de beperkte beschikbaarheid van oude gegevens, niet steeds te achterhalen. De recente verandering van veel soorten ten gevolge van het natuurbeleid van de laatste decennia is minstens van even groot belang als de vaak terecht veronderstelde historische achteruitgang. Om die recente veranderingen te proberen achterhalen, vergelijken we de periode met de periode Gezien de grote hoeveelheid gegevens en de toegenomen inventarisatie-inspanning uit die laatste periode weerhouden we enkel die x km-utm-hokken die in beide periodes zijn onderzocht (n = 02). Van die gemeenschappelijk onderzochte hokken tellen we het aantal hokken waarin een soort werd waargenomen en berekenen het relatief aandeel hiervan ten opzichte van het totaal aantal gemeenschappelijk onderzochte hokken in beide periodes. De methode van Telfer (Telfer e.a., 2002) laat ons toe om te kijken hoe de groep zich in zijn geheel gedraagt en welke soorten ten opzichte van de gehele groep het slechter of beter doen. Dit geeft ons een index van de relatieve verandering van de aanwezigheid van een soort. Hierbij nemen we aan dat een soort sterk is achteruitgegaan als de index tenminste - (voor toename +) bedraagt; bij een duidelijke achteruitgang bedraagt de afname tenminste -0,5 (voor toename +0,5). Er is een matige achteruitgang bij afname van -0,2 (voor toename +0,2) RESULTATEN 3. Graad van inventarisatie en soortenrijkdom In de databank bevinden zich bijna libellenwaarnemingen uit Vlaanderen. Van deze gegevens zijn er 5 09 (= 39 %) afkomstig uit de provincie Antwerpen. Hiervan dateren er van vóór 990 (of 36 % van alle Vlaamse gegevens uit die periode) en 0 67 vanaf 990 of 40,4 % van alle Vlaamse gegevens uit de periode Antwerpen heeft een oppervlakte die ongeveer 2 % van Vlaanderen bedraagt en we kunnen dus gerust stellen dat Antwerpen in beide perioden relatief veel beter is onderzocht dan de rest van Vlaanderen. Van de 66 soorten die ooit in Vlaanderen werden waargenomen, werden 60 soorten gemeld sinds 990.Voor Antwerpen bedragen deze cijfers respectievelijk 60 en 56. Eén soort, de rivierrombout (Gomphus flavipes) werd pas voor het eerst in juni 2002 in de provincie waargenomen en ontbreekt bijgevolg ook in de verschillende tabellen die een overzicht geven tot Vier soorten, de dwergjuffer (Nehalennia speciosa), de gaffelwaterjuffer (Coenagrion scitulum), de noordse glazenmaker (Aeshna subarctica) en de tweevlek (Epitheca bimaculata) zijn niet enkel verdwenen uit Antwerpen maar ook uit Vlaanderen en worden als 'uitgestorven' beschouwd. Van alle Rode-Lijstsoorten (zie De Knijf & Anselin, 996; De Knijf, 200) en alle soorten die tot de categorie 'zeldzaam' behoren, zijn er populaties uit Antwerpen bekend. Een overzicht van alle x km-utm-hokken die in de periode zijn onderzocht op libellen wordt weergegeven op figuur. Algemeen gesproken heeft Antwerpen een goede tot zeer goede geografische spreiding van x km-utm-hokken die onderzocht zijn op de aanwezigheid van libellen. De beter onderzochte regio's in de provincie zijn: Klein-Brabant, het Mechels Broek - Bonheiden, de Kalmthoutse Heide, het Groot Schietveld, de Mark te Hoogstraten, omgeving Herentals en het overgangsgebied tussen Mol, Postel en Dessel. Minder goed onderzochte regio's zijn de ruime omgeving van de stad Antwerpen, het Land van Boom, de Tuinbouwstreek, grote delen van de Noorderkempen en de Zuiderkempen met uitzondering van de Vallei van de Grote Nete.

4 54 Figuur : Ruimtelijke spreiding van de x km-utm-hokken waarvan uit de periode libellenwaarnemingen bekend zijn 3.2 Belangrijkste libellengebieden in Antwerpen Figuur 2a geeft het aantal soorten weer dat in de periode per 5 x 5 km-utm-hok werd waargenomen.we groeperen het aantal waargenomen soorten in verschillende klassen. Per zes waargenomen soorten onderscheiden we een andere klasse. De klasse '0' staat voor het aantal hokken zonder waarnemingen (n = 40 hokken of 27 %). In 9 % van het totaal aantal hokken werden sinds 990 hoogstens 6 soorten waargenomen. Uit 30 % van het aantal hokken zijn recent 9 of meer soorten bekend en in 0 hokken (= 7 %) werden 32 of meer soorten waargenomen. In één hok werden zelfs 48 libellensoorten waargenomen. Globaal gezien kunnen we stellen dat het westen en het zuiden van Antwerpen het kleinste aantal soorten herbergt en het oosten het hoogste aantal soorten. Niettemin stellen we vast dat Klein-Brabant in het zuidwesten van Antwerpen net één van de soortenrijkste regio's is. Het aantal Rode-Lijstsoorten per 5 x 5 km-utm-hok is te vinden in figuur 2b. Buiten het aantal hokken (n = 40) zonder waarnemingen, zijn er uit 36 Antwerpse hokken (= 33 %) geen Rode-Lijstsoorten bekend. Uit 22 hokken (= 20 %) is er juist Rode-Lijstsoort bekend en uit 7 hokken (of 6 %) zijn er 5 of meer Rode- Lijstsoorten bekend. In één hok werden zelfs 7 van de 2 Rode-Lijstsoorten waargenomen. Ook hier valt op dat het aantal hokken met het kleinste aantal Rode-Lijstsoorten te vinden is in het zuiden en zuidwesten van de provincie en het grootste aantal aanwezig is in de oostelijk gelegen hokken.

5 Figuur 2a: Aantal libellensoorten in de periode weergegeven per 5 x 5 km-utm-hok 55 Figuur 2b: Aantal Rode-Lijstsoorten van libellen in de periode weergegeven per 5 x 5 km-utm-hok Bij het tellen van het aantal soorten per gebied, was het niet steeds mogelijk om de gebieden strikt te scheiden, daar ze vaak in elkaar overlopen en er uitwisseling is van soorten. Een extreem voorbeeld hiervan zijn de verschillende vennetjes in de Kalmthoutse Heide of het Groot Schietveld, die elk op zich een leefgebied vormen, maar onderling heel sterk met elkaar verbonden zijn. In het overzicht van de belangrijkste libellengebieden voor de provincie Antwerpen houden we enkel rekening met die gebieden waar minstens 7 Rode-Lijstsoorten voorkomen (tabel ). Tabel : Overzicht van de belangrijkste libellengebieden voor de provincie Antwerpen Gebied Gemeente Aantal RL-soorten Den Diel en De Maat Mol - Postel 5 Buitengoor - Meergoor - Sluismeer Mol 4 Turnhouts vennengebied Ravels - Turnhout 2 Ronde put, de Wurft en Strimieten Mol - Postel - Dessel Groot Schietveld Brecht - Wuustwezel 8 Kalmthoutse heide Kalmthout 8 Visbeek - Kindernauw Lille - Wechelderzande 8 Zegge, Neerhelst, Reivennen, Zammelsbroek Geel 8 Goorbossen en E34-plas Retie 7 Prinsenpark Retie 7

6 56 Figuur 3: Afbakening van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN), eerste fase en het aantal Rode-Lijstsoorten gebaseerd op x km-utm-hokken Eén van de mogelijke toepassingen waartoe verspreidingsgegevens kunnen gebruikt worden, is als criterium bij het afbakenen van speciale beschermingszones of bij de opmaak van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN). Figuur 3 geeft een beeld van het ontwerp VEN eerste fase en het aantal Rode-Lijstsoorten per x km- UTM-hok. 3.3 Soorten die in Antwerpen relatief meer voorkomen dan in de rest van Vlaanderen Van de 56 soorten die sinds 990 werden waargenomen in Antwerpen, blijken er 28 soorten (= 50 %) statistisch meer voor te komen in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen (zie tabel 2). Hiervan komen er 23 soorten hoog significant (p = <0,00), 3 significant (p = < 0,0) en 2 significant (p = < 0,05) meer voor. Geen enkele soort was of is beperkt tot Antwerpen. Van deze 26 soorten komen er 0 voor op de Rode Lijst van Vlaanderen (tabel 3) (De Knijf & Anselin, 996). 5 van de 6 soorten die tot de categorie 'zeldzaam' behoren, komen statistisch meer voor in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Verder komen 2 soorten die 'momenteel niet bedreigd' zijn meer voor in Antwerpen. Foto : Bosbeekjuffer Van deze 0 Rode-Lijstsoorten zijn de bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) (foto ) en de beekrombout (Gomphus vulgatissimus) (foto 2) kenmerkende soorten voor stromend water. De bosbeekjuffer is vooral te vinden in de onvervuilde bovenlopen van het bekken van de Kleine Nete. De beekrombout bewoont iets grotere beken dan de bosbeekjuffer en is vooral te vinden in het uitgebreide complex van bevloeiingsgrachten en kanaaltjes in de Antwerpse Oosterkempen.

7 Tabel 2: Aantal 5 x 5 km-utm-hokken per soort in Antwerpen (n = 09) en in de rest van Vlaanderen (n = 367) en procentueel aandeel van het aantal Antwerpse hokken in de periode Een berekening met een Chi-kwadraattest bepaalt welke soorten meer voorkomen in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen (p = <0,00 (***) hoog significant; p = <0,0 (**) significant; p = <0,05 (*) significant). NAAM A'pen RestVl %A'pen p Sign RLVL Weidebeekjuffer - Calopteryx splendens ,9 0,000 *** Z Bosbeekjuffer - Calopteryx virgo 3 54,2 0,000 *** B Bruine winterjuffer - Sympecma fusca ,0 0,094 B Zwervende pantserjuffer - Lestes barbarus ,9 0,288 NB Tangpantserjuffer - Lestes dryas ,8 0,0 B Gewone pantserjuffer - Lestes sponsa ,3 0,000 *** NB Tengere pantserjuffer - Lestes virens ,8 0,493 Z Houtpantserjuffer - Lestes viridis ,3 0,007 ** NB Breedscheenjuffer - Platycnemis pennipes ,4 0,000 *** NB Vuurjuffer - Pyrrhosoma nymphula ,9 0,000 *** NB Grote roodoogjuffer - Erythromma najas ,7 0,092 K Kleine roodoogjuffer - Erythromma viridulum ,8 0,84 NB Speerwaterjuffer - Coenagrion hastulatum 5 6,7 0,787 B Maanwaterjuffer - Coenagrion lunulatum ,6 0,00 *** K Azuurwaterjuffer - Coenagrion puella ,8 0,00 *** NB Variabele waterjuffer - Coenagrion pulchellum ,4 0,04 * B Gaffelwaterjuffer - Coenagrion scitulum 0 0,0 0,604 OG Kanaaljuffer - Cercion lindenii ,8 0,636 NB Lantaarntje - Ischnura elegans ,7 0,464 NB Tengere grasjuffer - Ischnura pumilio ,0 0,383 B Watersnuffel - Enallagma cyathigerum ,8 0,000 *** NB Koraaljuffer - Ceriagrion tenellum ,5 0,000 *** Z Rivierrombout - Gomphus flavipes 0 2 0,0 0,464 OG Plasrombout - Gomphus pulchellus ,5 0,000 *** NB Beekrombout - Gomphus vulgatissimus ,5 0,004 ** B Kleine tanglibel - Onychogomphus forcipatus 0 0,0 0,604 OG Zuidelijke glazenmaker - Aeshna affinis ,0 0,675 OG Blauwe glazenmaker - Aeshna cyanea ,5 0,25 NB Bruine glazenmaker - Aeshna grandis ,3 0,000 *** NB Vroege glazenmaker - Aeshna isoceles ,0 0,79 MUB Venglazenmaker - Aeshna juncea , 0,000 *** Z Paardenbijter - Aeshna mixta ,0 0,462 NB Grote keizerlibel - Anax imperator ,2 0,087 NB Zuidelijke keizerlibel - Anax parthenope 5 6,7 0,787 - Zadellibel - Hemianax ephippiger 0 00,0 0,054 - Glassnijder - Brachytron pratense 2 52,2 0,000 *** MUB Gewone bronlibel - Cordulegaster boltonii ,5 0,050 B Smaragdlibel - Cordulia aenea ,8 0,000 *** K Hoogveenglanslibel - Somatochlora arctica 6 4,3 0,656 MUB Gevlekte glanslibel - Somatochlora flavomaculata ,0 0,494 MUB Metaalglanslibel - Somatochlora metallica ,7 0,000 *** K Platbuik - Libellula depressa ,3 0,000 *** NB Bruine korenbout - Libellula fulva 5 3,3 0,324 MUB Viervlek - Libellula quadrimaculata ,2 0,000 *** NB Zuidelijke oeverlibel - Orthetrum brunneum 0 4 0,0 0,300 - Gewone oeverlibel - Orthetrum cancellatum ,8 0,472 NB Beekoeverlibel - Orthetrum coerulescens ,3 0,483 B Vuurlibel - Crocothemis erythraea ,6 0,793 NB Zwarte heidelibel - Sympetrum danae ,7 0,000 *** NB Kempense heidelibel - Sympetrum depressiusculum , 0,000 *** Z Geelvlekheidelibel - Sympetrum flaveolum ,2 0,004 ** NB Zwervende heidelibel - Sympetrum fonscolombii ,7 0,099 OG Zuidelijke heidelibel - Sympetrum meridionale 0 2 0,0 0,464 - Bandheidelibel - Sympetrum pedemontanum 2 52,2 0,000 *** Z Bloedrode heidelibel - Sympetrum sanguineum ,6 0,078 NB Bruinrode heidelibel - Sympetrum striolatum ,5 0,22 NB Steenrode heidelibel - Sympetrum vulgatum ,9 0,0 * NB Venwitsnuitlibel - Leucorrhinia dubia ,5 0,000 *** K Gevlekte witsnuitlibel - Leucorrhinia pectoralis 4 80,0 0,00 *** MUB Noordse witsnuitlibel - Leucorrhinia rubicunda ,3 0,00 *** MUB 57 RLVL = Rode-Lijstcategorie Vlaanderen: MUB : met uitsterven bedreigd; B : bedreigd; K : kwetsbaar; Z : zeldzaam; OG : onvoldoende gekend; NB : momenteel niet bedreigd

8 58 Tabel 3: Overzicht van de Rode-Lijstsoorten die significant meer in Antwerpen voorkomen dan in de rest van Vlaanderen Met uitsterven bedreigd Bedreigd Kwetsbaar glassnijder bosbeekjuffer maanwaterjuffer noordse witsnuitlibel beekrombout smaragdlibel gevlekte witsnuitlibel variabele waterjuffer metaalglanslibel venwitsnuitlibel Drie soorten zijn kenmerkend voor voedselarme plassen en vennen. De maanwaterjuffer (Coenagrion lunulatum) en de noordse witsnuitlibel (Leucorrhinia rubicunda) zijn hoofdzakelijk beperkt tot de Kalmthoutse Heide en het Groot Schietveld te Brecht - Wuustwezel. De derde soort, de venwitsnuitlibel (Leucorrhinia dubia), is ook te vinden aan verschillende vennetjes in de kleinere heidegebieden.op de overgang van oligotroof naar mesotroof vinden we de gevlekte witsnuitlibel (Leucorrhinia pectoralis). Een kenmerkende soort voor matig voedselrijke plassen en laagveengebieden in de Kempense beekvalleien is de glassnijder (Brachytron pratense). De smaragdlibel (Cordulia aenea) en de metaalglanslibel Foto 2: Beekrombout (Somatochlora metallica) kunnen zowel in de meer voedselarme als in de meer voedselrijke gebieden aanwezig zijn. De grootste aantallen vinden we evenwel in niet geëutrofieerde voedselrijke plassen. De laatste soort is soms ook te vinden langs traag stromende beken en rivieren. 3.4 Verandering van de libellenfauna in Antwerpen 3.4 tussen de perioden en Tabel 4 geeft per soort voor het aantal gemeenschappelijk onderzochte hokken (n = 02) het aantal x kmhokken weer waarin ze werd waargenomen.alles samen vertonen 0 soorten een sterke achteruitgang, 6 een duidelijke achteruitgang en 4 een matige achteruitgang in de recente periode ten opzichte van de periode Hiervan behoren 5 soorten tot de Rode-Lijstcategorie 'met uitsterven bedreigd', 6 zijn 'bedreigd' en 3 soorten zijn 'kwetsbaar'. Verder behoren nog 2 soorten tot de categorie 'zeldzaam' en opvallend genoeg vinden we hier 4 soorten terug die 'momenteel niet bedreigd' zijn.van al de soorten die achteruitgaan, komen nog eens 0 soorten statistisch meer voor in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. De maanwaterjuffer, de bosbeekjuffer en de beekrombout gaan sterk achteruit in Antwerpen, behoren tot de Rode Lijst en komen meer voor in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Onderaan in de tabel komen die soorten voor die recent een toename vertonen ten opzichte van de periode : 7 soorten nemen sterk toe, 9 soorten vertonen een duidelijke toename en 5 soorten vertonen een matige toename. Zoals te verwachten zijn de meeste van die soorten 'momenteel niet bedreigd' of zijn het zuidelijke soorten die hun areaal aan het uitbreiden zijn en die vaak 'onvoldoende gekend' zijn. Opvallend binnen de groep van soorten die toenemen, is de aanwezigheid van de noordse witsnuitlibel en de gevlekte witsnuitlibel, die beide tot de categorie 'met uitsterven bedreigd' behoren. Andere Rode-Lijstsoorten binnen de groep van toegenomen soorten in Antwerpen zijn de bruine winterjuffer (Sympecma fusca) (foto3) (behoort tot de categorie Foto 3: Bruine winterjuffer 'bedreigd') en de metaalglanslibel (categorie 'kwetsbaar').

9 Tabel 4: Aantal x km-utm-hokken waarin een soort werd waargenomen op basis van het aantal gemeenschappelijk onderzochte hokken (n = 02) en het procentuele aantal voor de tijdsperioden en en de index van Telfer (zie tekst). Soorten in het vet komen beduidend meer voor in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. NAAM p p90-00 Trend RLVL _Telfer Hoogveenglanslibel - Somatochlora arctica 0,0 0 0,00-3,7406 MUB Vroege glazenmaker - Aeshna isoceles 2 0,02 2 0,02 -,60822 MUB Gewone bronlibel - Cordulegaster boltonii 7 0,07 7 0,07 -,32647 B Variabele waterjuffer - Coenagrion pulchellum 5 0,5 4 0,4 -,26837 B Bruine korenbout - Libellula fulva 5 0,05 6 0,06 -,0866 MUB Beekoeverlibel - Orthetrum coerulescens 5 0,05 6 0,06 -,0866 B Maanwaterjuffer - Coenagrion lunulatum 6 0,06 7 0,07 -,08626 K Bosbeekjuffer - Calopteryx virgo 8 0,08 9 0,09 -,07260 B Beekrombout - Gomphus vulgatissimus 3 0,03 4 0,04 -,05035 B Tengere pantserjuffer - Lestes virens 3 0,03 4 0,04 -,05035 Z Grote roodoogjuffer - Erythromma najas 5 0,5 8 0,8-0,7434 K Watersnuffel - Enallagma cyathigerum 58 0, ,56-0,7055 NB Breedscheenjuffer - Platycnemis pennipes 39 0,39 4 0,4-0,67006 NB Tengere grasjuffer - Ischnura pumilio 3 0,03 5 0,05-0,66878 B Venwitsnuitlibel - Leucorrhinia dubia 8 0,8 22 0,22-0,6328 K Gevlekte glanslibel - Somatochlora flavomaculata 2 0,02 4 0,04-0,50845 MUB Viervlek - Libellula quadrimaculata 48 0, ,5-0,44597 NB Venglazenmaker - Aeshna juncea 8 0,8 24 0,24-0,43209 Z Vuurjuffer - Pyrrhosoma nymphula (foto 4) 47 0, ,5-0,38444 NB Glassnijder - Brachytron pratense 4 0,04 8 0,08-0,23327 MUB Plasrombout - Gomphus pulchellus 8 0,8 27 0,27-0,578 NB Weidebeekjuffer - Calopteryx splendens 3 0,3 22 0,22-0,04860 Z Zuidelijke keizerlibel - Anax parthenope 0 0,00 0,0-0, Speerwaterjuffer - Coenagrion hastulatum 0 0,00 0,0-0,00254 B Zadellibel - Hemianax ephippiger 0 0,00 0,0-0, Zwarte heidelibel - Sympetrum danae (foto 5) 34 0, ,46 0,02364 NB Bandheidelibel - Sympetrum pedemontanum 5 0,05 0, 0,0425 Z Bruine glazenmaker - Aeshna grandis 23 0, ,35 0,04487 NB Gewone pantserjuffer - Lestes sponsa 42 0, ,53 0,06893 NB Geelvlekheidelibel - Sympetrum flaveolum 5 0,5 26 0,26 0,08895 NB Smaragdlibel - Cordulia aenea 9 0,9 3 0,3 0,09248 K Kempense heidelibel - Sympetrum 6 0,06 3 0,3 0,09542 Z depressiusculum Blauwe glazenmaker - Aeshna cyanea 32 0, ,46 0,6267 NB Tangpantserjuffer - Lestes dryas 2 0,02 6 0,06 0,9409 B Grote keizerlibel - Anax imperator 49 0, ,62 0,297 NB Gevlekte witsnuitlibel - Leucorrhinia pectoralis 0,0 4 0,04 0,3059 MUB Metaalglanslibel - Somatochlora metallica 7 0,07 7 0,7 0,40820 K Lantaarntje - Ischnura elegans 56 0, ,69 0,4265 NB Gewone oeverlibel - Orthetrum cancellatum 4 0,4 59 0,58 0,4922 NB Platbuik - Libellula depressa 25 0, ,45 0,62038 NB Steenrode heidelibel - Sympetrum vulgatum 6 0,6 34 0,34 0,65270 NB Koraaljuffer - Ceriagrion tenellum 8 0,08 2 0,2 0,65586 Z Bloedrode heidelibel - Sympetrum sanguineum 32 0, ,52 0,660 NB Azuurwaterjuffer - Coenagrion puella 43 0, ,62 0,66240 NB Zwervende heidelibel - Sympetrum fonscolombii 2 0,02 8 0,08 0,7753 OG Houtpantserjuffer - Lestes viridis 33 0, ,54 0,7326 NB Zwervende pantserjuffer - Lestes barbarus 2 0,02 9 0,09 0,9384 NB Zuidelijke glazenmaker - Aeshna affinis 0 0,00 2 0,02 0,93940 OG Bruinrode heidelibel - Sympetrum striolatum 5 0,5 38 0,38,07752 NB Kleine roodoogjuffer - Erythromma viridulum 8 0, ,27,240 NB Bruine winterjuffer - Sympecma fusca 2 0,02 0,,32320 B Vuurlibel - Crocothemis erythraea 0,0 8 0,08,5389 NB Paardenbijter - Aeshna mixta 5 0,5 45 0,45,59088 NB Kanaaljuffer - Cercion lindenii 2 0,02 4 0,4,80340 NB Noordse witsnuitlibel - Leucorrhinia rubicunda 0,0 0, 2,3756 MUB 59 RLVL = Rode-Lijstcategorie Vlaanderen met MUB = met uitsterven bedreigd, B = bedreigd, K = kwetsbaar, Z = zeldzaam, OG = onvoldoende gekend en NB = momenteel niet bedreigd.

10 Foto 4: Vuurjuffer Foto 5: Zwarte heidelibel 4. BESPREKING 4. Graad van inventarisatie en soortenrijkdom 60 Met niet minder dan 40 % van de waarnemingen sinds 990 en 39 % van alle waarnemingen kan Antwerpen terecht als de best onderzochte provincie van Vlaanderen beschouwd worden. Rekening houdend met een oppervlakte van 2 % van Vlaanderen kunnen we stellen dat er uit de recente periode dubbel zoveel waarnemingen uit Antwerpen voorhanden zijn als uit de rest van Vlaanderen. Desondanks zijn er uit bepaalde regio's weinig tot geen waarnemingen voorhanden. Vooral in de Zuiderkempen, Noorderkempen en Centrale Kempen zijn er nog verschillende geschikte leefgebieden voor libellen te vinden die niet of slechts heel fragmentarisch onderzocht zijn. Het aantal waargenomen soorten in de provincie Antwerpen is hoog te noemen. Dit valt te verklaren door de aanwezigheid van een grote diversiteit aan habitattypes: van heel langzaam tot matig snel stromend water en van heel voedselrijk over matig voedselrijk tot echt voedselarm. Enkel in de provincie Limburg komt er een even groot aantal soorten voor (De Knijf & Anselin, 200). De provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant hinken duidelijk achterop (De Knijf & Anselin, 200). Met 56 van de 60 soorten komt in Antwerpen 93 % van alle recente soorten voor. Soorten die hier recent niet werden waargenomen zijn de gaffelwaterjuffer, de kleine tanglibel (Onychogomphus forcipatus), de zuidelijke oeverlibel (Orthetrum brunneum) en de zuidelijke heidelibel (Sympetrum meridionale). Het betreft soorten waarvan in Vlaanderen geen populaties bekend zijn of waarvan, in het geval van de kleine tanglibel, slechts heel recent (200) opnieuw een populatie in Vlaanderen aanwezig is en dit na een afwezigheid van 00 jaar.van alle soorten die zich in Vlaanderen reproduceren, zijn er populaties te vinden in Antwerpen. 4.2 Belangrijkste libellengebieden in Antwerpen Hoewel Antwerpen de meest intensief onderzochte provincie is, zijn er toch uit 27 % van de hokken geen recente waarnemingen bekend. In 9 % komen maar maximaal 6 soorten voor, wat we als onvoldoende geïnventariseerd beschouwen. Samen betekent dit bijna de helft van alle Antwerpse hokken.veel van deze hokken zijn gelegen in het Antwerpse havengebied, de ruime omgeving van de stad Antwerpen (het urbane gebied) en verschillende grenshokken met Nederland en met Vlaams-Brabant. In een derde van de hokken werden daarentegen minstens 9 soorten waargenomen,wat we als grondig geïnventariseerd beschouwen.de meeste van deze hokken bevinden zich in het oostelijke deel van de provincie.verder zijn er nog 0 hokken waar minstens 32 soorten voorkomen. Opvallend is dat één van deze soortenrijke hokken zich in Klein- Brabant,dus buiten de Kempen,bevindt.Ronduit spectaculair zijn de 48 soorten die sinds 990 in één hok van 5 x 5 km (gemeente Mol) werden waargenomen. Ter vergelijking hiermee komen er in het soortenrijkste Limburgse hok 44 soorten voor (De Knijf & Anselin, 200). In Wallonië is het maximale aantal soorten per atlas-

11 blok lager dan in Vlaanderen en heeft geen enkel hok meer dan 40 recent waargenomen soorten (De Knijf e.a., 2002). In Nederland komen er recent slechts in één atlasblok meer dan 40 soorten voor (Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, 2002). In de Kampina, provincie Noord-Brabant, werden de laatste 0 jaren 42 soorten waargenomen. Vergelijken we dit aantal met Europa, waar er 30 soorten werden vastgesteld (Wasscher & Bos, 2000), dan betekent dit dat 37 % van de Europese soorten in dit hok in de provincie Antwerpen werden aangetroffen! Ook wat het aantal Rode-Lijstsoorten betreft, zien we een grote concentratie van soortenrijke hokken in de oostelijke Antwerpse Kempen. Buiten deze regio komen er nog veel Rode-Lijstsoorten voor in de Kalmthoutse heide, het Groot Schietveld te Brecht - Wuustwezel en in Klein-Brabant. Vergelijken we het aantal Rode-Lijstsoorten per 5 x 5 km-hok, dan blijkt dat er in Limburg 0 hokken liggen waar minstens 0 Rode-Lijstsoorten voorkomen (zie De Knijf & Anselin, 200) en er in Antwerpen slechts 3 hokken zijn met meer dan 0 Rode-Lijstsoorten. Eén Limburgs hok heeft zelfs 20 soorten, wat 5 meer is dan in Antwerpen. Algemeen kunnen we stellen dat Antwerpen vollediger en grondiger onderzocht is op libellen dan Limburg, maar de meeste gebieden met het hoogste aantal Rode-Lijstsoorten komen evenwel voor in Limburg. Wat de overeenkomst tussen het Vlaams Ecologisch Netwerk eerste fase en het aantal Rode-Lijstsoorten per x km-hok betreft (zie figuur 3), blijkt alvast dat er globaal bekeken een goede overeenkomst tussen beide is. Verschillende hokken met meerdere Rode-Lijstsoorten werden evenwel niet opgenomen binnen deze afbakening. Het meest opvallend is het Groot Schietveld te Brecht - Wuustwezel dat als militair domein niet weerhouden werd in het VEN.Enkele andere gebieden die niet werden opgenomen in het VEN zijn:het Prinsenpark te Retie met 7 Rode-Lijstsoorten, de Reivennen te Geel, de Wurft te Dessel - Mol en de Grote plas te Mol elk met 5 soorten, met 4 soorten het reservaat Neerhelst te Geel en met elk 3 Rode-Lijstsoorten: Fort van Walem, Kesseven en Leyven te Ravels. Al deze gebieden met meerdere Rode-Lijstsoorten moeten zeker in de tweede fase van het Vlaams Ecologisch Netwerk mee opgevist worden. Ook gebieden waar of 2 Rode-Lijstsoorten aanwezig zijn, moeten zoveel mogelijk in de volgende fase van het VEN terechtkomen. Indien dit niet mogelijk is, moeten die zeker liggen binnen de afbakening van de verwevingsgebieden. Het lijkt wenselijk om dit in een verder onderzoek uit te werken met de eigenlijke vindplaatsen in plaats van met hokken. Hokken hebben nu eenmaal arbitraire grenzen en komen niet overeen met populaties. Zo zal het in meerdere gevallen blijken dat het hok voor een deel in de afbakening van het VEN ligt maar de eigenlijk vindplaats daarom niet. Dit is een uitwerking op zich die evenwel voor verschillende dier- en plantgroepen zou moeten gebeuren Soorten die in Antwerpen relatief meer voorkomen dan in de rest van Vlaanderen Uit tabel 2 blijkt dat 26 soorten of 43 % van alle recent waargenomen soorten in Vlaanderen, statistisch meer aanwezig zijn in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Ook 9 van de 2 Rode-Lijstsoorten (= 43 %) en 5 soorten die tot de categorie 'zeldzaam' behoren komen beduidend meer voor in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Van soorten, waarvan 3 'met uitsterven bedreigd zijn' en 2 'bedreigd', komt meer dan de helft van alle Vlaamse populaties in Antwerpen voor. Dit geeft voldoende weer dat de provincie Antwerpen een belangrijke taak en verantwoordelijkheid draagt inzake het behoud, de bescherming en het beheer van de leefgebieden van deze soorten. Het provinciale natuurbeleid moet complementair beschouwd worden aan het Vlaamse beleid en omvat tevens het ondersteunen van het gemeentelijke natuurbeleid. Daar waar het beheer van natuurgebieden (natuurreservaten) onder meer een taak is voor de Vlaamse overheid, kan het provinciaal beleid, samen met de gemeenten, een belangrijke taak vervullen bij het beheer van provinciale domeinen, gemeenteparken, openbare domeinen. Een specifieke bevoegdheid van de provincie ligt bij het beheer van een groot deel van de waterlopen. Een natuurvriendelijk verantwoord beheer van deze waterlopen kan er onder meer in bestaan ruimingen achterwege te laten of indien het echt nodig is slechts gedeeltelijk te ruimen, waardoor waterplanten zich kunnen ontwikkelen zodat er terug ruimte is voor natuurlijke processen. Een verantwoord

12 62 provinciaal visserijbeleid waarbij onder andere geen bepoting meer plaatsvindt, zal ten goede komen aan veel libellensoorten. Ook het afbakenen van de verbindingsgebieden in het Vlaams Ecologisch Netwerk is een belangrijke taak van de provincie. In Limburg komen 24 soorten, waaronder 4 Rode-Lijstsoorten, meer voor dan in de rest van Vlaanderen (zie De Knijf & Anselin, 200). Het verschil tussen beide provincies is vooral te wijten aan het gegeven dat er voor Limburg enkele algemene soorten minder en enkele Rode-Lijstsoorten meer kenmerkend zijn. Beide provinciebesturen hebben dus een grote rol in de bescherming van libellen. 4.4 Verandering van de libellenfauna in Antwerpen 4.4 tussen de perioden en Gezien het relatief beperkt aantal gegevens (n = 99) uit de periode , heeft het weinig nut om deze grote periode mee te nemen bij het bepalen welke soorten achteruit dan wel vooruit zijn gegaan. Dit neemt evenwel niet weg dat er sprake is van een historische achteruitgang van veel soorten en biotopen. Zo zullen er in de 9 e eeuw, en zeker in de 8 e eeuw veel meer waardevolle libellenbiotopen aanwezig zijn geweest in de provincie Antwerpen dan nu. Voorbeelden die dit illustreren zijn de degradatie van veel beken en rivieren door watervervuiling en kanalisatie en een sterke achteruitgang van voedselarme plassen, vennen en zwak gebufferde plassen op de Kempense zandgronden. Samen met de leefgebieden zijn ook veel libellensoorten achteruitgegaan. Anderzijds zijn er ook heel wat nieuwe libellenbiotopen gecreëerd (bv. zandgroeven, visvijvers, tuinvijvers) waar een aantal ubiquisten en verschillende zuiderse soorten van geprofiteerd hebben om zich uit te breiden en talrijker voor te komen. In deze analyse gingen we na of de achteruitgang van soorten de laatste jaren nog steeds bezig is en of er voor bepaalde soorten een stabilisatie dan wel een toename in verspreiding is opgetreden.vooral voor de zeldzame soorten is het bepalen van deze tendensen ten zeerste wenselijk. Zeldzame soorten die nog steeds blijven achteruitgaan, lopen op korte termijn een groot risico om uit te sterven in Antwerpen en in bepaalde gevallen ook in Vlaanderen. Maar ook voor de meer algemene soorten is dit wenselijk, want bij sterke afname zijn het net die soorten die in de toekomst dreigen op de Rode Lijst terecht te komen. In tabel 4 beperken we ons tot die hokken die in beide periodes werden geïnventariseerd. Hieruit blijkt dat veel soorten in meer hokken werden waargenomen de laatste 0 jaar. Slechts voor enkele soorten ging het absolute aantal hokken achteruit. Dit is grotendeels te verklaren door een toegenomen inventarisatie-inspanning en door het grondiger en gericht gaan inventariseren. De publicatie van de Rode Lijst in 996 (De Knijf & Anselin) heeft hiertoe zeker bijgedragen. Vooral de zoektocht naar zeldzame en Rode-Lijstsoorten in het gunstige vliegseizoen heeft heel wat resultaten opgeleverd. Om hiermee rekening te houden werd er gebruik gemaakt van de Index van Telfer e.a. (2002). Deze index geeft ons een beeld van de trend van een individuele soort ten opzichte van de groep in zijn geheel. Bij die soorten die een negatieve index vertonen, vinden we zoals verwacht veel Rode-Lijstsoorten terug. Maar ook enkele algemene niet bedreigde soorten vertonen een negatieve trend, bv. de watersnuffel (Enallagma cyathigerum) en de breedscheenjuffer (Platycnemis pennipes). Beide soorten komen nu nog wel algemeen voor in Antwerpen en zullen ook nog niet al te snel op de Rode Lijst terechtkomen. Indien we enkel zouden werken met 5 x 5 km-hokken, dan zou dit niet de mogelijkheid geven om een achteruitgang te detecteren. Door te werken met populaties zou dit nog meer duidelijk worden. Een hok wordt immers nog steeds meegeteld van zodra er één populatie aanwezig is, terwijl er dit vroeger enkele tientallen geweest kunnen zijn. De achteruitgang van algemene soorten is soms vergelijkbaar met die van de zeldzame soorten (zie o.a.thomas & Abery, 995;Van Dyck, 2000). Bijzondere aandacht moet zeker gaan naar de maanwaterjuffer, bosbeekjuffer en beekrombout, die alle een negatieve trend vertonen, op de Rode Lijst vermeld staan en die beduidend meer voorkomen in Antwerpen dan in de rest van Vlaanderen. Een overzicht van de vindplaatsen en de biotoop van de bosbeekjuffer en de beekrombout in de Kempen is te vinden in Gysels (994, 995).Voor het behoud van die soorten vervult de provincie Antwerpen een heel belangrijke rol. De huidige leefgebieden moeten zo maximaal mogelijk beheerd

13 worden in het kader van de betreffende soort. Vooraleer over te gaan tot herinrichting van hun leefgebieden en het uitvoeren van specifieke beheersmaatregelen, is het wenselijk om eerst de lokale habitatvereisten te kennen en de achterliggende relaties en mechanismen te ontrafelen, opdat de uitgevoerde maatregelen maximaal effect zouden hebben. 5. DANKWOORD Onze bijzondere dank gaat uit naar de honderden vrijwilligers voor het verzamelen en doorgeven van hun waarnemingen. Dank aan Anny Anselin en Dirk Maes voor de discussie en hulp bij de analyses. 6. LITERATUUR Corbet P.S., 999: Dragonflies: Behaviour and Ecology of Odonata. Harley Books, Colchester. 829 p. De Knijf G., 200: Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 825) in 2000 in Vlaanderen: terug van weggeweest of toch nooit volledig verdwenen. Gomphus, 7 (): De Knijf G. & Anselin A., 996: Een gedocumenteerde Rode lijst van de libellen van Vlaanderen. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 996 (4), Brussel. 90 p. De Knijf G. & Anselin A., 200: Libellen in Limburg: verandering in verspreiding en het belang voor Vlaanderen. In: Stevens J. (ed.), Jaarboek LIKONA, Limburgse Koepel voor Natuurstudie, Hasselt. p De Knijf G., Anselin A. & Goffart P., 2002: The Belgium Odonata Atlas Project: changes in distribution. Bulletin de l'institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Entomologie, 72 - Supplement: -2. Groenendijk D. & Wolterbeek T., 200: Praktisch natuurbeheer: vlinders en libellen.wegwijzer voor natuurprojecten. KNNV Uitgeverij & De Vlinderstichting, Utrecht. 29 p. Gysels J., 994: Kempische beeklibellen. Gomphus, 0 (4): Gysels J., 995: De status van de Bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) in Vlaanderen met een overzicht van alle recente vindplaatsen ( ). Gomphus, (3/4): Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, 2002: De Nederlandse libellen (Odonata). Nederlandse Fauna 4. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey- Nederland, Leiden. 440 p. Telfer M.G., Preston C.D. & Rothery P., 2002:A general method for measuring relative change in range size from biological atlas data. Biological conservation, 07: Thomas C.D. & Abery J.C.G., 995: Estimating rates of butterfly decline from distribution maps: the effect of scale. Biological Conservation, 73: Van Dyck H., 2000: Natuurbehoud met een hokjesmentaliteit: Glippen de middenmoters door de mazen van het inventarisatienet? Wielewaal, 6: Wasscher M.T. & Bos F.G., 2000:The European dragonflies: notes on the checklist and on species diversity. Odonatologica, 29 ():