Logopedische interventie bij mensen met beginnende dementie 9 maart Inhoud. Dementie (DSM IV)
|
|
- Irena Bakker
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Logopedische interventie bij mensen met beginnende dementie 9 maart 2012 Antoinette Keulen Logopedist/spraak-taalpatholoog Afdeling neurologie VUmc a.keulen@vumc.nl Inhoud Dementie (op jonge leeftijd) Classificatie Primair Progressieve Afasie Differentiaal diagnostiek Rol van de logopedie bij (beginnende) dementie Diagnostiek Behandeling/begeleiding Direct / indirect Stoornis-/activiteiten-/participatieniveau Dementie (DSM IV) geheugenstoornissen (recente feiten..) tenminste één van de volgende cognitieve stoornissen: - afasie - apraxie - agnosie - executieve functiestoornissen élke cognitieve stoornis veroorzaakt beperking in sociaal en beroepsmatig functioneren ontbreken van een delier 1
2 Aantal dementie patiënten in NL 2010: ruim pt 1 op de : verw pt 1 op de 44! Hoeveel van ons worden dement? Het hangt af van de leeftijd die we behalen: 65 jaar: 1% 90 jaar: 40% Oorzaken van dementie op oudere leeftijd (> 65 jaar) FTD 3% DLB 10% Parkinson 3% Other 10% Vascular Dementia 32% Alzheimer's Disease 42% 2
3 Oorzaken van dementie op jonge leeftijd (< 65 jaar) Relatie taalvarianten FT(L)D en PPA (consencuscriteria Neary e.a., 1998) FTLD AD bvftd PnvA SD LPA PPA Ziekte van Alzheimer op jonge leeftijd (Koedam e.a. (2010); Rossor e.a. (2010) In 1/3 atypische klinische presentatie, waarbij geheugenklachten niet op de voorgrond staan Taalstoornissen Praktische en visueel ruimtelijke stoornissen Visuele stoornissen Frontale stoornissen 3
4 Multidisciplinaire diagnostiek dementie Klinisch diagnostische criteria Anamnese, hetero-anamnese Bloedonderzoek Neuropsychologisch onderzoek EEG Liquoronderzoek MRI of CT PET Primair Progressieve Afasie (Mesulam, 2007) Patiënten met een verworven taalstoornis (afasie) Veroorzaakt door een neurodegeneratieve ziekte (progressief) Eerste en meest karakteristieke aspect van het klinisch beeld (primair) Andere cognitieve vaardigheden en dagelijks functioneren zijn intact. Gaandeweg het ziekteproces treden stoornissen in andere cognitieve domeinen op: PPA-plus. Concensus criteria PPA PPA is klinisch syndroom, veroorzaakt door heterogene neuropathologie. 3 varianten van PPA: Niet-vloeiende/agrammatische variant Semantische variant Logopene variant 4
5 Relatie PPA-varianten en onderliggende pathologie PPA PPA-G PPA-S PPA-L FTD AD Concensus criteria PPA Classificatie PPA op 3 niveau s: Klinisch (spraak-/taalkenmerken) Beeldvorming (MRI- / SPECT-scan) Pathologie (liquor-, genetisch onderzoek) Inclusie criteria voor de diagnose van PPA gebaseerd op criteria van Mesulam Inclusie: 3 kerncriteria: 1. Meest prominente klinische kenmerk: probleem met taal. 2. Problemen zijn belangrijkste oorzaak van beperkingen in dagelijkse activiteiten. 3. Afasie is de meest prominente stoornis in het begin en gedurende de beginfase van de ziekte. 5
6 Exclusie criteria voor de diagnose van PPA gebaseerd op criteria van Mesulam Exclusie: criteria 1 4 zijn contra indicatie voor PPA diagnose. 1. Meer passend bij andere niet degeneratieve aandoening van het zenuwstelsel of medische ziekten. 2. Meer passend bij psychiatrische diagnose. 3. Primaire stoornissen in episodisch geheugen, visueel geheugen en visuospatiele beperkingen. 4. Primair prominente gedragsstoornissen. Diagnostische kenmerken beeldvorming (MRI en SPECT/PET) van de drie varianten van PPA (PPA-G/S/L) Beeldvorming (MRI en SPECT/PET): Predominante atrofie en/of hypoperfusie of hypometabolisme linker hemisfeer: posterieure fronto-insulair (PPA-g) anterieur temporaal (PPA-S) posterieure perisylviis of parietaal (PPA-L) Localisatie van corticale atrofie in drie primair progressieve afasie syndromen PnvA SD LPA Grossman, M. (2010) Primary progressive aphasia: clinicopathological correlations Nat. Rev. Neurol. doi: /nrneurol
7 Diagnostische criteria voor PPA-G/S/L variant gedefinieerde pathologie Histopathologisch bewijs voor een specifieke neurodegeneratieve pathologie (bijv. AD, FTLD-tau, FTLD-TDP, anders) Aanwezigheid van een bekende pathogenetische mutatie Diagnostische kenmerken voor de niet- vloeiende/ agrammatische variant PPA (PPA-G) I. Klinische diagnose van niet-vloeiende/agrammatische variant PPA. Tenminste 1 van de volgende hoofdkenmerken moet aanwezig zijn: 1. Agrammatisme in de taalproductie 2. Moeizame, haperende spraak met inconsistente spraakfouten en distorties (spraakapraxie) Tenminste 2 van de 3 volgende kenmerken moeten aanwezig zijn: 1. Gestoord begrip van syntactisch complexe zinnen 2. Gespaard woordbegrip 3. Gespaarde objectherkenning Diagnostische criteria voor de semantische variant PPA (PPA-S) I. Klinische diagnose van semantische variant PPA Beide hoofdkenmerken moeten aanwezig zijn: 1. Gestoord benoemen 2. Gestoord woordbegrip Tenminste 3 van de volgende andere diagnostische kenmerken moeten aanwezig zijn: 1. gestoorde object herkenning, vooral voor laag frequente of minder bekende items 2. Oppervlakte dyslectie of dysgrafie 3. Gespaard naspreken 4. Gespaarde spraakproductie (grammatica en spraak) 7
8 Diagnostische criteria voor logopene variant PPA (PPA-L) I. Klinische diagnose van logopene variant PPA Beide kernkriteria moeten aanwezig zijn: 1. Gestoorde woord retrieval in spontane taal en benoemen 2. gestoord naspreken van zinnen en zinsdelen Tenminste 3 van de volgend kenmerken moeten aanwezig zijn: 1. Taal (fonologische) fouten in spontane taal en benoemen 2. Gespaard woordbegrip en object herkenning 3. Gespaarde spraak 4. Afwezigheid van duidelijk agrammatisme Primaire en secundaire taalstoornissen Niet alle progressieve afasieën voldoen aan de PPA criteria. Secundaire taalstoornis: Optredend naast of veroorzaakt door stoornissen in andere cognitieve domeinen zoals: geheugen, aandacht en waarneming. Secundaire taal- en spraakstoornissen bij FTLD Gedragsvariant van FTD (bvftd) Reductie van verbale uitingen / stereotiepen / perseveraties / echolalie / mutisme bvftd en Amyotrofische Lateraal Sclerose (ALS)/MND Idem bvftd / dysartrie / (slikstoornissen!) Corticobasale degeneratie (CBD) Progressieve supranucleaire palsy (PSP) niet-vloeiende afasie / verbale apraxie / dysartrie / (slikstoornissen) 8
9 Wat is vloeiendheid? normaal spreektempo (>90 wrd./min.), -uitingslengte en -articulatie. Zinsniveau: (par)agrammatisme Invloed woordvindstoornissen Woordniveau: Parafasieën (semantisch, fonematisch) Klank- en woordherhalingen Pauzes en pauzevullers ( uh ) Taal- en spraakonderzoek bij PPA Onderdelen: Syntaxis Spraak benoemen naspreken Zinsbegrip Woordbegrip Object-/gezichtsherkenning Lezen/spellen Spraak/taal functie: Grammatica Taak Situatieplaat beschrijven / verhaal navertellen / zinsproductietaak. Observaties Zinslengte / spraaktempo / zinsbouw / prosodie / specifieke typen fouten in woordselectie / Articulatie Aangedaan in: Niet-vloeiende/agrammatische PPA-variant 9
10 Spraak/taal functie: Spraakproductie Taak Naspreken woorden met meerdere syllaben / verbale diadochokinese / spontane taal Observaties Moeizame spraak / haperingen / spraakapraxie of dysartrie / specifieke typen spraakklank fouten / gescandeerde spraak Aangedaan in: Niet-vloeiende/agrammatische PPA-variant Spraak/taal functie: Benoemen Taak Woord retrieval bij het benoemen van afbeeldingen, geluiden, smaken en geuren Observaties Aantal fouten / langere reactietijd / effect voorstelbaarheid en frequentie van voorkomen / woordklasse (znw vs ww) / semantische categorie / typen fouten (semantisch / fonologisch) Aangedaan in: Ernstig gestoord in semantische variant met semantische fouten Matig gestoord in logopene variant met fonologische fouten Spraak/taal functie: Naspreken Taak Naspreken van woorden, nonwoorden, zinsdelen en zinnen Observaties Effect voorstelbaarheid, zinslengte, grammaticale complexiteit / typen fouten Aangedaan in: Logopene PPA-variant met fonologische fouten 10
11 Spraak/taal functie: Zinsbegrip Taak Matchen auditief aangeboden zinnen met afbeeldingen / beantwoorden ja/nee vragen / opdrachten uitvoeren Observaties Effect grammaticale complexiteit / zinslengte Aangedaan in: Niet-vloeiende/agrammatische variant: effect van grammaticale complexiteit Logopene variant: lengte en frequentie effect Spraak/taal functie: Woordbegrip Taak Matchen van woord-afbeelding, woord-definitie, synoniemen Observaties Effect van voorstelbaarheid, frequentie van voorkomen, grammaticale woord klasse Aangedaan in: Semantische PPA-variant Spraak/taal functie: Object/gezichtsherkenning Taak Matchen van afbeeldingen, gebaar-object, object, geluid-afbeelding / beoordeling wat past niet? / semantische associaties Observaties Effect van voorstelbaarheid, semantische categorie Aangedaan in: Semantische PPA-variant 11
12 Spraak/taal functie: Lezen/spellen Taak Woordenlijsten met: regelmatig en onregelmatig gespelde woorden / verschillende woord klassen / woorden en nonwoorden / varierend in woordlengte Observaties: Effect van Regelmatigheid, frequentie, woordklasse / typen fouten (met onregelmatige woorden, fonologisch fouten, articulatorische stoornissen) Aangedaan in: Semantische PPA-variant met regularisatie fouten Logopene PPA-variant fonologische fouten Spraak/taal functie Grammatica Spraak Benoemen Naspreken Zinsbegrip Woordbegrip Object-/gezichts herkenning Lezen/spellen Table 5 Onderzoekstaken spraak- en taalfuncties Niet-vloeiende/ agrammatische variant PPA Aangedaan Aangedaan aangedaan * Semantische variant PPA Aangedaan * Aangedaan Aangedaan Aangedaan * Logopenische variant PPA Aangedaan * Aangedaan Aangedaan * Aangedaan * Taaldiagnostiek Taalanalyse: Spontane Taalproductie (vloeiendheid, woord-/zinsniveau) Beoordelen Situatief Taalbegrip Taaltests: niet genomeerd voor progressieve afasie. AAT: 4 taalmodaliteiten (spontane taalproductie, taalbegrip, lezen en schrijven) BNT, Peabody, PALPA-taken, Screeling (vaak te makkelijk in beginstadium!) Taalgerelateerde taken: Categorie- en letterfluency (NPO) Direct en uitgesteld navertellen verhaal (ABCD-test) Semantische Associatie Test 12
13 (Hetero)anamnese functionele communicatie Navragen: Duur en wijze van ontstaan van de klachten. Specificeren van de klachten (taalproductie en begrip): Wat is er veranderd? Communicatieve situaties Telefoneren / gesprekken met meerdere personen Schrijven / typen Lezen boek/krant / ondertiteling televisie Communicatieproblemen gerelateerd aan gedrag en cognitie: geheugen, oriëntatie, gezichtsherkenning? Rol van de logopedist (Bryan & Maxim, 2006) Onderzoek en beschrijving communicatieve vaardigheden en problemen (taaltests, ANTAT/Scenariotest). Bijdrage leveren aan differentiaal diagnostiek van dementie Advisering en/of uitproberen van externe hulpmiddelen en oefeningen m.b.t. woordvinding en geheugen. Informeren en begeleiden van patiënten en hun mantelzorgers. Specifieke advisering aan hulpverleners en mantelzorgers m.b.t. strategieën om communicatie te bevorderen. (Advisering op het gebied van het slikken). Belang van kennis over onderliggende pathologie Implicaties voor logopedische therapie (en medicatie) FTLD Agrammatische PPA Initiatiefverlies, verminderde flexibiliteit. Semantische PPA Dwangmatigheid, verminderde flexibiliteit en inzicht. AD Logopene PPA Verminderd geheugen, snel blokkeren. 13
14 Logopedische behandeling PPA Ondanks dat de taal- en communicatiestoornissen op de voorgrond staan, lijkt deze groep patienten ondervertegenwoordigd in de logopedische praktijk (Taylor e.a., 2009). Algemene aandachtspunten interventie (Croot e.a., 2009) Mogelijkheden en beperkingen van patiënt inventariseren. Persoonlijk kenmerken: Leeftijd, cognitieve mogelijkheden, persoonlijkheid, motivatie. Aanwezigheid van gedrags-, motorische-, stemmingsstoornissen. Hulpvraag van patiënt en mantelzorger/partner Betrokkenheid van mantelzorger Therapiedoelen en -strategieën steeds bijstellen behoeften en mogelijkheden van de patiënt en omgeving veranderen gedurende het ziekteproces (Murray, 1998, Rogers & Alarcon, 1999, Henry e.a., 2007). Mogelijkheden van patiënt in kaart brengen (Bourgeois & Hickey, 2010) Persoonlijke informatie familie, vrienden, hobbies, activiteiten, houdt van/houdt niet van Premorbide lees- en schrijfniveau, tweetaligheid, bril/hoortoestel. MMSE-scores Licht (20-23), gemiddeld 17-19), ernstig (<17) Sterktes en zwaktes Mogelijkheden in conversatie Type zinnen, beurtnemen, onderwerp vasthouden, nieuw onderwerp beginnen, vragen om verduidelijking. Oriëntatie tot de omgeving Tijd, plaats, persoon 14
15 Directe therapie (Bayles & Tomoeda, 2007) Versterk de kennis en processen die de mogelijkheid hebben om nog te verbeteren. Doe zo min mogelijk een beroep op gestoorde cognitieve systemen. Vermijd stress. Doe juist een beroep op (relatief) gespaarde cognitieve systemen. Maak gebruik van stimuli die een positieve invloed hebben op geheugen, activiteiten en emotie. Logopedische therapie bij PPA Nog weinig wetenschappelijk onderzoek naar therapie en therapie-effecten (Henry e.a., 2007). Aantal onderzoeken neemt wel toe. Therapie vooral gericht op verbeteren woordvinding. Kleine proefgroepen. Heterogene groep qua soort en ontstaansdatum van de stoornissen. Onderzoek bemoeilijkt door progressie van de ziekte en toename cognitieve stoornissen. Therapie bij PPA stoornisniveau Woordvinding/-retrieval: woorden (opnieuw) aanleren Semantische training (Jokel e.a., Green Heredia e.a., Bier e.a. (2009), Beeson e.a. (2011). Foutloos leren (Reilly e.a., 2005, Henry e.a. 2007, Robinson e.a., 2009) Leren m.b.v. fonologische en semantische cue s (Newhart e.a. (2009); Dressel e.a. (2011). One case studies (Jokel e.a. ( 01, 09)), Murray ( 98), Beeson e.a.( 11) Intensief trainingsprogramma Korte termijn effect op getrainde items (<6mnd). Effect verdwijnt als oefenen gestopt wordt. Geleerde woorden worden minder snel vergeten. 15
16 Logopedische therapie bij PPA aanbevelingen Hoe eerder je begint hoe beter (eerst retrieval-, later geheugenstoornis) (Snowden e.a., 1996; Henry e.a., 2007). Bij patiënt met een (nog) relatief intact semantisch geheugen, is de kans op succesvol aanleren van nieuwe woorden het grootst (Snowden & Neary, 2002, Henry e.a., 2007). Aanwijzingen dat foutloos leren effect heeft: woorden blijven oefenen die patiënt nog weet (Reilly e.a., 2005, Henry e.a., 2007, Robinson e.a., 2009). Woorden/begrippen uit het persoonlijke leven van de patiënt worden beter onthouden. (Snowden e.a., 1994, 1995, 1999; Snowden & Neary, 2002). De oefenset samen met de patiënt samenstellen bevordert de leerbaarheid (Jokel e.a., 2001, 2006) Therapie bij PPA Activiteiten-en participatie niveau Coachen van patiënt en partner (zo vroeg mogelijk) Strategietraining Communicatie faciliteren Croot e.a. (2009), Rapp & Glucroft (2009), Cartwright & Elliott (2009), Wong e.a. (2009). Begrippen oefenen binnen een functionele context is relevanter dan alleen woorden leren (Bier e.a., 2009, Robinson e.a., 2010). Interventies op activiteiten-/participatie niveau hebben een grotere invloed op de dagelijkse communicatie dan stoornisgerichte interventies. meer onderzoek is nodig (Croot, e.a., 2009). Evidence Based technieken in dementie behandeling (Hopper, 2005; ANCDS-EBP aanbevelingen ) Algemeen: Validation therapie Montessori uitgangspunten Spaced-retrieval training (geheugentrainingstechniek) Reminiscentie-training FOCUSED mantelzorgers training programma Computertraining (geheugen) Meer logopedisch: Hulpmiddelen (afbeeldingen en geschreven cue s) Talking Mats (Murphy e.a., 2010) In Nederland: Video Interactie Begeleiding: evidentie bij training van kinderleidsters (Fukking, 2005). 16
17 Geheugen hulpmiddelen (Bourgeois, 2007) Gebruik van geheugen-hulpmiddelen Ter verbetering van: De conversatie De oriëntatie De communicatie van behoefen, wensen en veiligheid Het vergroten van: Betrokkenheid en activiteit Het verminderen van: probleemgedrag Geheugenboeken/-mapjes Bourgeois (1990, 1992) Doel: conversatie tussen dementerende en zijn of haar gesprekspartner verbeteren. Middel: communicatiemap met foto s en korte zinnen die betrekking hebben op onderwerpen die persoonlijk relevant zijn voor de patiënt en waarbij zij geheugenproblemen laten zien. Methode: patiënten werden getraind om tijdens een gesprek hun map te gebruiken. Geheugenboeken/-mapjes Resultaten ((Bourgeois (1990, 1992)) De map heeft positief effect op de kwaliteit van de gevoerde gesprekken. De patiënten waren niet alleen in staat meer en betere reacties te geven op de gestelde vragen, ze waren ook in staat om aanvullende relevante opmerkingen te maken, die niet letterlijk in het boek stonden. 17
18 Geheugenboeken/-mapjes Voordelen (Bourgeois (1990, 1992)) Relatief weinig training bleek nodig voor het gebruik van de map. Goedkope methode en makkelijk te maken. Spontaan gebruik door enkele patiënten om gesprekken aan te knopen met vrienden of medebewoners (vroeg stadium). Lange termijn effect alleen bij patiënten die het in een vroeg stadium hadden leren gebruiken. Voor veel patiënten een plezierige collectie met persoonlijk relevante feiten. Tips bij het maken van geheugen kaarten Bourgeois & Hickey (2009) Schrijf een duidelijke boodschap op. Gebruik grote letters. Gebruik een paar, simpele, positieve woorden. Maak de boodschap persoonlijk. Gebruik namen of persoonlijke voornaamwoorden (Ik, mijn, wij) in de boodschap. Lees de boodschap hardop voor. Als er leesproblemen ontstaan, herschrijf dan de boodschap. Geheugen kaarten Bourgeois & Hickey (2009) Wanneer ga ik naar de winkel? Ik ga na de lunch naar de winkel (schrijf dit op kaart) Waar gaan we heen? Wij gaan naar de kerk (schrijf dit op de kaart) Waar is mijn giropas? Mijn geld staat veilig op de bank (schrijf dit op kaart) 18
19 Rol van de gesprekspartner Mantelzorger gerichte info geven over: De specifieke communicatieproblemen die zij ervaren. Bijkomende cognitieve- en gedragsproblemen die de communicatie nadelig kunnen beinvloeden. Welke communicatie strategieën zij kunnen toepassen. De actieve rol die zij kunnen/moeten spelen in het optimaliseren van de communicatie. Individual s communication skills (Talking, Listening, Reading, Writing, Proactive Management (Lasker e.a., 2006) Level of support for the Individual from their partners a. Multimodality communication b. Partner communication support Over Time Informeren/adviseren over communicatie problemen Moeite met het begrijpen van de patiënt door: Gebruik van verkeerde woorden Woordvindproblemen Blijven hangen op het onderwerp of het juist kwijtraken. 19
20 Ondersteunend communicatief gedrag faciliteren begrip Maak eerst contact voordat je begint te spreken. Gebruik: Korte, enkelvoudige zinnen gewone, veel gebruikte woorden Bij voorkeur naam- i.p.v. voornaamwoorden (Marie i.p.v. zij) Prosodie en nonverbale lichaamstaal Gebruiken van ondersteunde en alternatieve communicatie Opschrijven, aanwijzen, tekenen, persoonlijk fotoboek, agenda/kalender Faciliteren van het begrijpen van de boodschap Toelichten, vereenvoudigen, herhalen Initiëren en vasthouden van het onderwerp Ondersteunend communicatief gedrag faciliteren productie Doen: Luisteren en aandacht geven Verduidelijkende vragen stellen Cuen Mogelijkheden bieden voor participatie in sociale interactie Niet doen: Quizen wie is dat? Ik weet wel dat u weet wie dat is. Corrigeren of tegenspreken: Nee, dat is John toch niet. Dat is Jason, je weet wel, je kleinzoon Jason. Een subtiele en positievere reactie is: Ja, Jason lijkt erg op John he? Voorbeeld van interventieplan PPA (presentatie Lasker e.a., 2006) In kaart brengen van: Communicatieve behoeften: Activiteiten (bijv. telefoneren) Gesprekspartners (bijv. dochter in het buitenland) Omgeving (bijv. winkels) Communicatieve strategieën van patiënt zelf: Schrijven op schrijfblok Gebruik van kalender 20
21 Interventieplan Doel: activiteiten om patiënt in the game of life te houden. Sterkte: schrijven beter dan gesproken taal. Mogelijke communicatie strategieën: gesproken fotoboek, communicatie boek, tekenen. Informeren en trainen van de partner om communicatie te faciliteren (vroeg in het proces). Basisprincipes logopedische interventie (Bourgeois & Hickey, 2010) Het onafhankelijk functioneren van de patiënt zolang mogelijk behouden. Behoud van kwaliteit van leven door het stimuleren van participatie en betrokkenheid. De interventie moet persoonlijk relevantie zijn voor de patiënt. 2001: WHO: ICF-classificatie -> stoornis, beperking, participatie. Evidence based recommendations (ANCDS) I Aanbevolen Literatuur Bayles, K. & Tomoeda, C. (2007). Cognitive-Communication Disorders of Dementia. Plural Publishing. Bourgeois (2007). Memory books and other graphic cuing systems. Practical communication and memory aids for adults with dementia. Health professions press. Bourgeois, M.S. & Hickey, E.M. (2009). Dementia. From Diagnosis to Management A Functional Approach. Psychology Press. Gorno-Tempini e.a. (2011). Classification of Primary Progressive Aphasia and it s variants. Neurology 76; Grossman, M. (2010). Primary Progressive Aphasia: clinicopathological correlation. Nature Reviews Neurology 6; A special issue of Aphasiology about Primary Progressive Aphasia: Volume 23, issue 2 (2009). 21
VUmc Basispresentatie
Moderne Dementiezorg 24 november 2014 Workshop 4.13: Afasie Inhoud Afasie Taalstoornissen bij dementie Communicatieproblemen in het dagelijks leven Interventie mogelijkheden Casuïstiek Laura Bas, logopedist
Nadere informatiePrimair progressieve afasie: meer dan taal? neuropsychologie en gedrag
Primair progressieve afasie: meer dan taal? neuropsychologie en gedrag Inge de Koning, Klinisch Neuropsycholoog Erasmus MC Primair progressieve afasie: varianten - Progressieve niet-vloeiende afasie (PNFA)
Nadere informatieTaalstoornissen bij de Ziekte van Alzheimer. Eva Louwersheimer, arts-onderzoeker Alzheimer Centrum, VUmc
Taalstoornissen bij de Ziekte van Alzheimer Eva Louwersheimer, arts-onderzoeker Alzheimer Centrum, VUmc Ziekte van Alzheimer Auguste D. Alzheimer Ziekte van Alzheimer ~ 260.000 patiënten in Nederland Belangrijkste
Nadere informatieToelichting algemene en anamnese lijst PPA
Toelichting algemene en anamnese lijst PPA Bij verdenking van PPA kan de logopedist de volgende documenten (algemene vragenlijst en anamneselijst) gebruiken als leidraad voor systematisch onderzoek. Gestart
Nadere informatiePPA. Primair Progressieve afasie (PPA) Een introductie. Donderdag 3 december 2015 Symposium Logopedie en Dementie (VVL) Frank Paemeleire
Primair Progressieve Afasie (PPA): een introductie Walter Teoh (2009) Symposium Logopedie en Dementie - VVL - 3 december 2015 www.mixreeks.be WAT IS PPA? PPA Primair: taal is hoofdstoornis, er kunnen eventueel
Nadere informatieVerschijningsvormen van dementie op jonge leeftijd, verschillen en overeenkomsten Freek Gillissen
Verschijningsvormen van dementie op jonge leeftijd, verschillen en overeenkomsten Freek Gillissen Verpleegkundig consulent dementie Alzheimercentrum VUMC Herkenning preseniele dementie Vroege verschijnselen:
Nadere informatieComprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni 2014. Evy Visch-Brink
Comprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni 2014 Evy Visch-Brink Dutch version CAT Comprehensive Aphasia Test, 2004 Kate Swinburn, Gillian Porter, David Howard CAT-NL, 2014 Evy Visch-Brink, Dorien
Nadere informatieFrontotemporale degeneratie, de gevolgen voor de persoon met dementie en de naaste omgeving vanuit medisch perspectief
Frontotemporale degeneratie, de gevolgen voor de persoon met dementie en de naaste omgeving vanuit medisch perspectief Dr. Peter Soors Neuroloog Jessaziekenhuis Hasselt Dementie: definitie is een syndroom
Nadere informatieRECHTS TEMPORALE variant FTD
COMMON PRACTICE Patroon? EN ANDERE MIMICS VAN ALZHEIMER Patiënt Gebaseerd op waargebeurde verwijzingen/patiënten E.G.B. Vijverberg, neuroloog, AUMC/BRC Casus 1 Casus 1 Patroon? Patiënt (65Y, M) Geheugenproblemen
Nadere informatieConcentratie- en geheugenproblemen als beperking op de communicatieve interactie
Concentratie- en geheugenproblemen als beperking op de communicatieve interactie Francien Lammerts Logopedist Groene Hart Ziekenhuis Neurologie symposium concentratie & geheugen 15 november 2016 Voorstellen
Nadere informatiePosterieure Corticale Atrofie
Posterieure Corticale Atrofie Diagnostiek en ondersteuning 18 juni 2019 Vivianne Teeuwen Verpleegkundig consulente dementie Hoeveel bekendheid is er met PCA? Posterieure Corticale Atrofie Neurodegeneratief
Nadere informatiePrimair progressieve afasie: van pathologie naar kliniek. Drs. Samantha Orasji VUmc Alzheimercentrum & ARC, Amsterdam!
Primair progressieve afasie: van pathologie naar kliniek Drs. Samantha Orasji VUmc Alzheimercentrum & ARC, Amsterdam! Casus 1 Vrouw 56 jaar Bezoekt geheugenpoli met haar man Reden van verwijzing: Progressieve
Nadere informatiePrimair progressieve afasie: frontotemporale lobaire degeneratie of de ziekte van Alzheimer?
Primair progressieve afasie: frontotemporale lobaire degeneratie of de ziekte van Alzheimer? Primary progressive aphasia: frontotemporal lobar degeneration or Alzheimer s disease? E.G.P. Dopper, J.C. van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose
Nadere informatieCharter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor logopedisten
Charter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor logopedisten ONDERZOEK Voorwaarden bij onderzoek: Vroegtijdig starten Uitgebreid
Nadere informatie1. ONDERZOEK. Voorwaarden bij onderzoek:
Charter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor zorgmedewerkers, mantelzorgers en patiënten 1. ONDERZOEK Voorwaarden bij onderzoek:
Nadere informatieUitgangsvragen en aanbevelingen
Uitgangsvragen en aanbevelingen behorende bij de richtlijn Diagnostiek en Behandeling van afasie bij volwassenen. De aanbevelingen dienen te worden gelezen in relatie tot de tekst in de desbetreffende
Nadere informatieSchema Afasie. 1 De logopedist neemt bij het vermoeden van een afasie de ScreeLing af, bij voorkeur binnen een week na de beroerte.
Schema Afasie Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling Verwijzing en aanmelding 3 Welke invloed hebben duur en intensiteit van afasietherapie op het herstel van de afasie? 11 De logopedist
Nadere informatieNederlandse samenvatting
ADDENDUM Nederlandse samenvatting Introductie Dhr. J., 56 jaar oud, komt naar het Vumc Alzheimercentrum omdat hij toenemende moeite heeft met het vinden van woorden. Zijn klachten ontstonden drie jaar
Nadere informatieDe diagnose Fronto Temporale dementie..en dan? Freek Gillissen Verpleegkundig consulent dementie
De diagnose Fronto Temporale dementie..en dan? Freek Gillissen Verpleegkundig consulent dementie . Wij zijn al een jaar met mijn moeder bezig. Na diverse opnames bij ouderenpsychiatrie, crisisdienst, veel
Nadere informatieSCHEMA AFASIE. Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling
SCHEMA AFASIE Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling Verwijzing en aanmelding 3 Welke invloed hebben duur en intensiteit van afasietherapie op het herstel van de afasie? 4 Wat is voor
Nadere informatieCommunicatiestoornissen:
Communicatiestoornissen: Hoe herken je ze en hoe ga je ermee om? Dr. Marina Ruiter Docent / Onderzoeker - Radboud Universiteit Spraak- en patholoog / Logopedist Sint Maartenskliniek Inhoud (1) Overzicht
Nadere informatieweken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen Het is aangetoond dat compensatietraining (het aanleren van
Richtlijn Cognitieve revalidatie Niveau A (1) Het is aangetoond dat.. Aandacht Het is aangetoond dat aandachtstraining gedurende de eerste 6 weken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen
Nadere informatiePRIMAIR PROGRESSIEVE AFASIE
PRIMAIR PROGRESSIEVE AFASIE PRIMAIR PROGRESSIEVE AFASIE WANNEER DE COMMUNICATIE STEEDS MOEILIJKER WORDT U leest deze folder omdat u, uw partner of iemand uit uw omgeving te maken heeft gekregen met een
Nadere informatieNeurocognitieve stoornissen
Neurocognitieve stoornissen DSM IV DSM 5 Lieve Lemey Carmen Vranken Neurocognitieve stoornissen Context: vergrijzing met prevalentie leeftijdsgebonden ziekten: diabetes, osteoporose, depressie, delier,
Nadere informatieinhoud Voorwoord... 11 deel i: neurowetenschappen in taal en taalstoornissen... 17 Hst 1: Historisch overzicht van de afasiologie...
inhoud Voorwoord... 11 deel i: neurowetenschappen in taal en taalstoornissen... 17 Hst 1: Historisch overzicht van de afasiologie... 19 1.1. Historiek vóór 1860... 20 1.2. Broca, Wernicke en Lichtheim
Nadere informatieWelkom. Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie
Welkom Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie R.H. Chabot, neuroloog Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep DEMENTIE DIAGNOSE EN SYMPTOMEN Inhoud Geheugen Wat is dementie? Mogelijke symptomen
Nadere informatieCognitieve stoornissen en delier
Cognitieve stoornissen en delier In de DSM-5 Karel Beenakker Roos van der Mast DSM IV: Delirium, dementie, amnestische en andere cognitieve stoornissen DSM 5: Neurocognitieve stoornissen Normale cognitie?
Nadere informatieOntdekken van cognitieve. vaardigheden. (bij dementie) Rolinka Schim van der Loeff Ouderenpsycholoog ZZG zorggroep
Ontdekken van cognitieve vaardigheden (bij dementie) Rolinka Schim van der Loeff Ouderenpsycholoog ZZG zorggroep Programma 1. Welbevinden: niet ondervragen, niet overvragen 2. Verwachtingen kwaliteitskader
Nadere informatieAD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie. F. Vanhee Neurologie AZG
AD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie F. Vanhee Neurologie AZG Epidemiologie Geschat aantal dementerenden 1990:90.000 2010: 170.000 2030: 230.000 Epidemiologie 3 4 5 Economics 6 Neuropathologie
Nadere informatieSAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.
Nadere informatieCognitieve stoornissen na een hersenletsel en gevolgen hiervan voor de afasiebehandeling
Cognitieve stoornissen na een hersenletsel en gevolgen hiervan voor de afasiebehandeling Doriene van der Kaaden Logopedist/afasietherapeut en psycholoog i.o. Opbouw lezing Doel lezing Interdisciplinaire
Nadere informatieProblemen rondom spreken
Parkinson Vereniging Landelijke Problemen rondom spreken Dr. Hanneke Kalf, logopedist-onderzoeker UMC St Radboud Nijmegen Zorg voor Parkinson ParkinsonNet richtlijnen slikstoornissen @hannekekalf UMC St
Nadere informatieGenetische counseling Dementie
Genetische counseling Dementie Desiderius Erasmus Alois Alzheimer Erfelijkheid en Dementie Genen in Alzheimer en Frontotemporale Dementie Genetische counseling : waarom, wie, wat, wanneer, hoe? Welk nut
Nadere informatieViaReva Revalidatiegeneeskunde
ViaReva Revalidatiegeneeskunde Greet Bikker Adviseur Arbeid Verwijzing arbeidsrevalidatie Consult adviseur arbeid Fysieke testen en training Verwijzing logopedist MELBA Verwijzing psycholoog Cognitie,
Nadere informatieHet effect van een communicatiebord op de conversatie van patiënten met Primair Progressieve Afasie
Universiteit Utrecht Opleiding MSc Logopediewetenschap Clinical Language, Speech, and Hearing Sciences Master s Thesis Het effect van een communicatiebord op de conversatie van patiënten met Primair Progressieve
Nadere informatiePatiënteninformatie. Afasie. Dienst Logopedie & Afasiologie. GezondheidsZorg met een Ziel
i Patiënteninformatie Dienst Logopedie & Afasiologie Afasie GezondheidsZorg met een Ziel Wat is afasie? Afasie is een verworven taalstoornis ten gevolge van een hersenletsel. We lichten de belangrijkste
Nadere informatieLEZING VOOR DE THEMA-AVOND VAN DE MULTIPLE SCLEROSE VERENIGING NEDERLAND, REGIO ZUID-HOLLAND-NOORD.
MS en COGNITIE LEZING VOOR DE THEMA-AVOND VAN DE MULTIPLE SCLEROSE VERENIGING NEDERLAND, REGIO ZUID-HOLLAND-NOORD. WOENSDAG 12 OKTOBER 2011, DIACONESSENHUIS, LEIDEN. Mw. drs. M.W. Pleket Gz-/neuropsycholoog
Nadere informatieCommunicatie is meer dan spreken: Over communicatie met mensen met cognitieve gevolgen na niet aangeboren hersenletsel
Communicatie is meer dan spreken: Over communicatie met mensen met cognitieve gevolgen na niet aangeboren hersenletsel Communicatie en hersenletsel: begrijpen wij elkaar? September 2010 Voorstellen Vakantie
Nadere informatieTOS en Dyslexie. De grenzen van mijn taal....zijn de grenzen van mijn wereld
TOS en Dyslexie De grenzen van mijn taal....zijn de grenzen van mijn wereld Inhoud: Wie zijn wij? Wat is een TOS? TOS en dyslexie, cormobiditeit TOS en dyslexie, dé aanpak Wie zijn wij? Auris: helpt mensen
Nadere informatieRICHTLIJN DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN AFASIE
RICHTLIJN DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN AFASIE Samenvatting versie voor mensen met afasie en naasten Afasie is een taalstoornis, geen intelligentiestoornis Juli 2017 1 van 23 Inhoud Inleiding... 3 H1:
Nadere informatieWorkshop Communiceren en beslissingen nemen bij dementie, een kunst apart. Gastheer Paul-Jeroen Verkade Hoofd DOC-team NKN
Workshop Communiceren en beslissingen nemen bij dementie, een kunst apart Gastheer Paul-Jeroen Verkade Hoofd DOC-team NKN Stelt u eens voor U gaat met uw partner/uw gezin op vakantie en u gaat naar? Hoe
Nadere informatieTaaldiagnostiek bij patiënten met semantische dementie en progressieve niet-vloeiende afasie
Stem-, Spraak- en Taalpathologie 32.8310/04/1610 239 Vol. 16, No. 4, 2010, pp. 239 254 Nijmegen University Press Taaldiagnostiek bij patiënten met semantische dementie en progressieve niet-vloeiende afasie
Nadere informatieCommunicatie en revalidatie. Esther van Elk, neuroverpleegkundige & Noortje Houdèl van der Reijden, logopedist klinische neurorevalidatie
Communicatie en revalidatie Esther van Elk, neuroverpleegkundige & Noortje Houdèl van der Reijden, logopedist klinische neurorevalidatie Sint Maartenskliniek afdeling Neuro-revalidatie 2 afdelingen met
Nadere informatiePrimaire progressieve afasie & Spontane-taalanalyse
Primaire progressieve afasie & Spontane-taalanalyse Onderzoek naar de spontane taal van patiënten met primaire progressieve afasie. Carolien de Vries 28 oktober 2008 Rijksuniversiteit Groningen Onderzoek
Nadere informatieDuo Dagen 13 april 2015
WORKSHOP niet aan gedacht Duo Dagen 13 april 2015 M.Y.E. Cappetti, Klinisch Geriater A. Stuurman, casemanager dementie Laurens Casus Hr. A. Hr A. 84 jaar. Getrouwd en zelfstandig wonend. Thuiszorg voor
Nadere informatie6 e mini symposium Ouderenzorg
6 e mini symposium Ouderenzorg Aanvullende diagnostiek bij dementie in de 1 e lijn Suzanne Boot, specialist ouderengeneeskunde, kaderarts psychogeriatrie i.o. 28-09-2015 Pagina 1 6 e Mini symposium ouderenzorg
Nadere informatieWegwijs in afasie voor beginnend personeel bij neurologie Inhoudelijke aspecten van afasie
Wegwijs in afasie voor beginnend personeel bij neurologie Inhoudelijke aspecten van afasie 1 Wat ik zeggen wil Eigenlijk wil ik zeggen, wat de bloemen mij zeiden, die ik kreeg, toen ik weer een dagje thuis
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit hoofdstuk vat de in dit proefschrift beschreven onderzoeken samen. Na de samenvatting van de studies volgen de methodologische overwegingen en klinische implicaties. De ziekte
Nadere informatieInhoud Inleiding Hoofdstuk 1 Normale taalontwikkeling Hoofdstuk 2 Ontwikkelingsdysfasie
Inhoud Inleiding 11 Hoofdstuk 1 Normale taalontwikkeling 15 1.1 Taalontwikkeling: een multidimensioneel gebeuren 16 1.2 Componenten van de taalontwikkeling 18 1.3 Fasen in de taalontwikkeling 21 1.4 Besluit
Nadere informatieVoorlichtingsbijeenkomst
Voorlichtingsbijeenkomst 13 februari 2018 Voor: Adviesraad Sociaal Domein Goeree-Overflakkee Door: Joke van Dijk en Marloes Jacobs Ik wil dat dit niet wordt vergeten Filmpje Is het vergeetachtigheid of
Nadere informatieI Autonome verzorgingsinstelling. Informatiebrochure. Spraak-, taal- en slikproblemen
I Autonome verzorgingsinstelling Informatiebrochure Spraak-, taal- en slikproblemen IIVoorwoord Beste patiënt, Beste familie, Deze informatiebrochure bieden wij u aan naar aanleiding van de spraak- en/
Nadere informatieInhoud 1 Functionele anatomie 13 2 Mentale basisfuncties 33
Inhoud 1 Functionele anatomie 13 1.1 Inleiding 13 1.2 Zenuwweefsel 13 1.2.1 Neuronen 13 1.2.2 Actiepotentialen en neurotransmitters 14 1.2.3 Grijze en witte stof 15 1.3 Globale bouw van het zenuwstelsel
Nadere informatie1 Geheugenstoornissen
1 Geheugenstoornissen Prof. dr. M. Vermeulen 1.1 Zijn er geheugenstoornissen? Over het geheugen wordt veel geklaagd. Bij mensen onder de 65 jaar berusten deze klachten zelden op een hersenziekte. Veelal
Nadere informatieDementie op jonge leeftijd. Jong dementerend. probleemschets. Jong dementerend. Waarom onderkenning groep jong dementerenden belangrijk?
Dementie op jonge leeftijd Definitie Probleemschets Ziektebeelden Jong dementerend Herkenning van dementie Prof.dr.Ph.Scheltens, neuroloog VUMC Drs. Rolinka Romkes, Dementieconsulent Geriant West-Friesland
Nadere informatieWorkshop dementie diagnostiek
Workshop dementie diagnostiek Bernard Prins, huisarts Medisch Centrum Gelderlandplein, lid Academisch Huisartsen Netwerk van het Vumc en Coöperatie Huisartsen in Amsterdam Zuid Karel Brühl, specialist
Nadere informatieOpbouw praatje. Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie
DEMENTIE Opbouw praatje Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie Definitie dementie Dementie is een syndromale diagnose, een ziekte
Nadere informatiePATIËNTENINFO Dysartrie
PATIËNTENINFO Dysartrie LOGOPEDIE / AFASIOLOGIE Wat is dysartrie? Dysartrie is een verworven motorische spraakstoornis ten gevolge van een neurologische aandoening. We lichten de belangrijkste termen van
Nadere informatieSMTA. Uitgangspunt SMTA. Innovaties in de Geriatrische Revalidatie Symposium UNO-VUmc Martine Verkade en Joost Hurkmans 1
Madeleen de Bruijn, muziektherapeut Martine Verkade, logopedist SMTA SPEECH MUSIC THERAPY FOR APHASIA Speech Music Therapy for Aphasia Uitgangspunt SMTA Combinatiebehandeling van logopedie en muziektherapie
Nadere informatieOpzet van het boek 13. Deel 1. Definiëring & symptomatologie 17
Inhoud Voorwoord 11 Opzet van het boek 13 Deel 1. Definiëring & symptomatologie 17 1. Normale spraakproductie 19 Soorten spraakproductiemodellen 19 Spraakproductiemodel van McNeil (2002) 21 Neuroanatomische
Nadere informatiePATIËNTENINFO Ziekenhuislogopedie
PATIËNTENINFO Ziekenhuislogopedie LOGOPEDIE / AFASIOLOGIE Stoornisgebieden De dienst Logopedie staat in voor het onderzoek en de behandeling van: Afasie: dat is een verworven taalstoornis, veroorzaakt
Nadere informatieParkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieDementie per leeftijdscategorie 6-1-2010. Dementie Dementiesyndroom. = ontgeesting. Omvang dementie in Nederland. Matthieu Berenbroek
Dementie Dementiesyndroom de-mens = ontgeesting Matthieu Berenbroek Fontys Hogeschool Verpleegkunde Omvang dementie in Nederland 2005 180.000 / 190.000 dementerenden 2050 400.000 dementerenden Bron CBO
Nadere informatieDementie Zorg voor zilver ga voor goud. Wim van den Dool, sociaal geriater 20 november 2012
Dementie Zorg voor zilver ga voor goud Wim van den Dool, sociaal geriater 20 november 2012 Programma Signaleren van cognitieve achteruitgang Geheugenklachten vs dementie Verschillende vormen van dementie
Nadere informatieWAT DOET DE LOGOPEDIST?
TAAL Afasie Afasie is een taalstoornis die ontstaat door een hersenletsel in de linker hersenhelft. Dit wordt meestal veroorzaakt door een beroerte (CVA), maar kan ook ontstaan door een hersentumor, een
Nadere informatiePsychogeriatrie of gerontopsychiatrie.
Psychogeriatrie of gerontopsychiatrie. Psychogeriatrie : geneeskunde cognitieve beperkingen Gerontopsychiatrie psychiatrische ziekenhuizen - curatief Bedenkingen Binnen gerontopsychiatrie goede balans
Nadere informatieNeuropsychologisch. Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB
Neuropsychologisch onderzoek (NPO) na een SAB Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB Waarom? Ik wil graag weer aan het werk! Ik ben erg moe en prikkelbaar. Ik kan slecht
Nadere informatieOmgaan met neuropsychologische gevolgen na NAH in de chronische fase. Henry Honné
Omgaan met neuropsychologische gevolgen na NAH in de chronische fase Henry Honné februari/maart 2017 Breincafés Midden-Limburg 1 Master Neurorehabilitation and Innovation cum laude, en fysiotherapeut.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieFTD lotgenotendag 15 november Congres Vancouver oktober 2014
FTD lotgenotendag 15 november 2014 Congres Vancouver 23-25 oktober 2014 Overzicht presentatie Introductie even voorstellen Alzheimercentrum zuidwest Nederland dementie en frontotemporale dementie (FTD)
Nadere informatieErgotherapie bij Parkinsonpatiënten ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN BIJ DE BEHANDELING
Ergotherapie bij Parkinsonpatiënten ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN BIJ DE BEHANDELING Observatie Beperkingen komen vaak voor bij volgende motorische activiteiten: Transfers Houding Reiken en grijpen Balans Stappen
Nadere informatieLOGOPEDIE EN DEMENTIE. Diagnostiek en Therapie. Verzameling van informatie door de logopedisten van Kwaliteitskring Verpleeghuis Noord, nr.
LOGOPEDIE EN DEMENTIE Diagnostiek en Therapie Verzameling van informatie door de logopedisten van Kwaliteitskring Verpleeghuis Noord, nr. 116 Oktober 2012 Inhoudsopgave Inhoud Pagina Diagnostiek 3 t/m
Nadere informatieHandreiking voor kwaliteitskringen communicatie bij dementie
Handreiking voor kwaliteitskringen communicatie bij dementie Update 10 juni 2013 M. Hoedemaekers (Landelijke werkgroep Logopedie en Dementie) M. Looman-Bruijstens (Landelijke werkgroep Logopedie en Dementie)
Nadere informatieDe logopedist behandelt problemen op het gebied van: taal spraak gezicht adem stem eten / drinken / slikken
Logopedie 1 De logopedist behandelt problemen op het gebied van: taal spraak gezicht adem stem eten / drinken / slikken 2 Gevolgen van een CVA afasie: problemen in taal en communicatie dysartrie: problemen
Nadere informatieEpidemiologie Frontotemporale lobaire degeneratie
Frontotemporale lobaire degeneratie Prof. Dr. Mathieu Vandenbulcke Ouderenpsychiatrie, UPC KULeuven, campus Leuven Geheugenkliniek, UZ Leuven Lanata & Miller JNNP, 2015 Epidemiologie Klinische classificatie
Nadere informatieVerstaanbaar spreken. bij de ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1. Logopedie en PLVT
Verstaanbaar spreken bij de ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1 Logopedie en PLVT Voor wie is deze informatie bedoeld? U heeft de ziekte van Parkinson of een vorm van atypische parkinsonisme
Nadere informatieWat is dementie? Radboud universitair medisch centrum
Wat is dementie? Bij de diagnostiek en behandeling van mensen met dementie werkt het Jeroen Bosch Ziekenhuis nauw samen met het Radboud Alzheimer Centrum in het Radboudumc te Nijmegen. We wisselen voortdurend
Nadere informatiePathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer
Pathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer Prof.Dr.P.Santens Dienst Neurologie UZ Gent Les 1 Epidemiologie Begripsomschrijving Kliniek Clinicopathologische correlatie Diagnostiek Les 2
Nadere informatieAudiologisch centrum, spraaktaalteam
TOS en Meertaligheid Onderwijsdag 25 mei 2016 Maaike Diender, klinisch linguïst Els de Jong, teamleider spraaktaalteam/logo-akoepedist Audiologisch centrum, spraaktaalteam Gehooronderzoek Logopedisch onderzoek
Nadere informatieDysartrie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!
Dysartrie Dysartrie is een spraakstoornis ten gevolge van een neurologische aandoening. Iemand met een dysartrie heeft moeite om verstaanbaar te spreken. In deze folder leest u wat dysartrie inhoudt en
Nadere informatieInleiding. Wat is afasie?
Afasie Inleiding De logopedist heeft bij u afasie geconstateerd. Afasie is een taalstoornis. In deze folder wordt u uitgelegd wat afasie is en hoe het ontstaat. Daarnaast kunt u lezen wat u, maar ook uw
Nadere informatie1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington
1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington 2. Autisme: Kwalitatieve verschillen op 3 gebieden: taalvaardigheden, sociale vaardigheden en beperkte/
Nadere informatiePalliatieve zorg en Dementie verbinden. Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde
Palliatieve zorg en Dementie verbinden Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde Kennistoets Dementie kan alleen sluipend ontstaan ja/nee Bij dementie is ook het gevoel aangetast ja/nee Palliatieve zorg
Nadere informatieVerbale en bucco-faciale apraxie
Verbale en bucco-faciale apraxie Inleiding De logopedist heeft bij u een verbale- of bucco-faciale apraxie geconstateerd (spraakstoornis). Spreken is bij gezonde mensen een activiteit die automatisch verloopt:
Nadere informatieFunctionele meerwaarde van woordvoorspellingssoftware bij chronische dysgrafie: een casusbeschrijving.
Functionele meerwaarde van woordvoorspellingssoftware bij chronische dysgrafie: een casusbeschrijving. Arteveldehogeschool Katholiek Hoger Onderwijs Gent Postgraduaat Neurologische Taal- en Spraakstoornissen
Nadere informatieMeijboom, R. (2017). Imaging of Brain Connectivity in Dementia - Clinical Implications for Diagnosis of its Underlying Diseases.
Meijboom, R. (2017). Imaging of Brain Connectivity in Dementia - Clinical Implications for Diagnosis of its Underlying Diseases. Preseniele dementie (d.w.z. dementie optredend voor het 65 jarige levensjaar)
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 161 28-12-2009 09:42:54 nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 162 28-12-2009 09:42:54 Beeldvorming van Alzheimerpathologie in vivo:
Nadere informatieCognitieve revalidatie
Cognitieve revalidatie Dennis Felling, MSc. Gz-psycholoog Klimmendaal locatie Zutphen Overzicht Wat is cognitieve revalidatie? Diagnostiek Behandeling Casus Vragen? Zometeen en straks! Wat is cognitieve
Nadere informatieDysartrie. Logopedie
Dysartrie Logopedie Inhoudsopgave 1 Wat is dysartrie?... 2 2 Gevolgen van dysartrie... 3 3 Behandeling van dysartrie... 4 Onderzoek... 4 Behandeling... 4 4 Richtlijnen voor een betere communicatie... 5
Nadere informatieVERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht
VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht GEDRAG: De wijze waarop iemand zich gedraagt, zijn wijze van doen, optreden
Nadere informatieDe eerste vijf onderdelen van dit handboek gaan over neurogene taal- en communicatiestoornissen.
Voorwoord Het zal je maar overkomen. De ene dag kan je praten zonder moeite, quasi automatisch, de volgende dag lukt het niet meer om zelfs de eenvoudigste woorden te vinden. Je hele leven en dat van je
Nadere informatieWerkstuk Biologie Dementie
Werkstuk Biologie Dementie Werkstuk door een scholier 1045 woorden 22 december 2003 5,3 40 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is dementie: Vanuit het Latijn vertaald betekent dementie letterlijk ontgeestelijk-zijn.
Nadere informatieVisuele stoornissen bij de ziekte van Parkinson
Visuele stoornissen bij de ziekte van Parkinson Inge Bouwman, klinisch neuropsycholoog Margot Apeldoorn, optometrist Koninklijke Visio Inhoud presentatie Inleiding Visuele stoornissen Visueel cerebrale
Nadere informatieWat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep
Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr, logopedist Congres 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Over welke kinderen praten we vandaag? Engels: Specific Language Impairment: Is SLI wel zo
Nadere informatieDe Afname, Indexen en Subtests
De Afname, Indexen en Subtests Dé test voor diagnose en evaluatie van taalproblemen bij kinderen van 5 t/m 18 jaar Diagnose stellen Stappenplan om tot diagnose te komen 1. Observatieschaal De Observatieschaal
Nadere informatieDiagnostiek & preventie van dementie
Diagnostiek & preventie van dementie Zeeland, 10 oktober 2013 Eric Moll van Charante, huisarts Afdeling Huisartsgeneeskunde AMC Nadelen vroegdiagnostiek 1. Fout-positieve diagnoses: onduidelijke consequenties
Nadere informatieStoornis in praktisch handelen. Dit bemoeilijkt de uitvoering van bijvoorbeeld koken, autorijden of hobby s.
Dementie 2 Dementie in de Nederlandse bevolking Dementie is een aandoening die vooral ouderen treft, maar het kan ook voorkomen op jongere leeftijd. In Nederland zijn er naar schatting ongeveer 300.000
Nadere informatieSpreken in ellipsen bij Broca afasie een N=1 studie
Spreken in ellipsen bij Broca afasie een N=1 studie Ingrid Doezeman Logopedist MRC Doorn Inleiding Patiëntbeschrijving Hulpvraag Therapiekeuze N=1 studie Reduced Syntax Therapy Resultaten Conclusie Patiëntbeschrijving
Nadere informatieStoornis of breder? De stoornis beschrijven De 5 aspecten in een handzaam schema! Casuïstiek Conclusie
Overzicht diagnostisch instrumentarium spraak-taalonderzoek Edith Hofsteede-Botden Rianneke Crielaard Kentalis Sint-Michielsgestel Team Spraak-Taal Overzicht diagnostisch instrumentarium spraak-taalonderzoek
Nadere informatieAnatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie
Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral
Nadere informatie