Notitie dilemmadiscussie beleidskaders Bibliotheek Hoorn

Transcriptie

1 Notitie dilemmadiscussie beleidskaders Bibliotheek Hoorn Leeswijzer De eerste drie pagina s van deze notitie bevatten een inleiding op het onderwerp bibliotheekbeleid en bibliotheekvernieuwing. De laatste drie pagina s bevatten vier dilemma s aan de hand waarvan een oriëntatie op het gewenste beleid kan plaatsvinden. De bijlagen bevatten: - In het hart van een vitale samenleving een veelgelezen brochure van het Procesbureau Bibliotheekvernieuwing; - Bibliotheek Hoorn, marktplein voor literatuur, cultuur, ontmoeting en debat Bibliotheek Hoorn. Dit is een actualisering van het spreidingsplan (oktober 2004) toegespitst op een nieuwe centrale vestiging als onderdeel van de plannen t.a.v. de Vale Hen. - Spreidingsplan Bibliotheek Hoorn, in 2004 door Bibliotheek Hoorn opgesteld. Hierin verwoordt de bibliotheek zijn visie op de spreiding van bibliotheekvoorzieningen in de gemeente Hoorn. Deze visie is volgens Bibliotheek Hoorn - in grote lijnen nog steeds actueel. - Herinrichtingsplan Kersenboogerd. Inleiding Ons college heeft behoefte aan een dilemmadiscussie in de raad ter voorbereiding op de vaststelling van beleidskaders voor de bibliotheek. Op basis van de uitkomst van de discussie in de raad kunnen de beleidskaders door het college worden vastgesteld. De dilemmadiscussie kan niet los worden gezien van enkele andere onderwerpen die m.b.t. Bibliotheek Hoorn spelen. We denken daarbij aan het spreidingsplan, dat in 2004 door de bibliotheek werd gepresenteerd en in 2007 geactualiseerd middels een voorstel voor een nieuwe centrale vestiging op de Vale Hen, en het herinrichtingsplan voor de vestiging in de Kersenboogerd. Oorspronkelijk wilde de bibliotheek hiervoor een lening aangaan ten bedrage van In overleg met de gemeente is het benodigde bedrag nu teruggebracht tot De gemeente wordt gevraagd om garant te staan en rente en aflossing op zich te nemen. Onderdeel van het plan is tevens het rolstoeltoegankelijk maken waarvoor door de raad in 2005 reeds een bedrag van beschikbaar is gesteld (dekking reserve kinderopvang). Deze werkzaamheden zijn blijven liggen in afwachting van overeenstemming over het totaalplan. In de dilemmadiscussie is de spreiding van voorzieningen een belangrijk thema. De uitkomst van de discussie kan van invloed zijn op het al dan niet steunen van het herinrichtingsplan en de toekomstige verplaatsing van de centrale vestiging naar een andere locatie in het centrum. Alvorens een aantal dilemma s te beschrijven willen we een beeld schetsen van de landelijke ontwikkelingen die in de bibliotheeksector plaatsvinden onder invloed van de veranderende samenleving. Daarnaast willen we kort stilstaan bij mogelijke beleidskeuzes van de gemeente Hoorn. Ontwikkelingen landelijk bibliotheekwerk Sinds een aantal jaren is de weg van verandering ingezet bij de Nederlandse bibliotheken. Het traditionele beeld van de bibliotheek als uitleencentrum van boeken voldoet niet meer. Hoewel het nog steeds de meest gebruikte publieke voorziening is in Nederland, heeft de bibliotheek te maken met een langzaam teruglopend ledental. Dat is te wijten aan een aantal maatschappelijke factoren. Er is sprake van ontlezing, er is meer en andersoortig media-aanbod beschikbaar, internet is alom aanwezig en er zijn meer mogelijkheden van vrije tijdsbesteding. De bibliotheek zal moeten inspelen op deze veranderingen. Landelijk zijn er richtlijnen voor basisbibliotheken ontwikkeld. In de Uitvoeringsovereenkomst 2007 Gemeente Hoorn Bibliotheek Hoorn worden vijf kernfuncties onderscheiden die in overeenstemming zijn met deze richtlijnen. De basisbibliotheek kan worden gezien als: Warenhuis voor kennis en informatie Centrum voor ontwikkeling en educatie 1

2 Inspiratiebron van lezen en literatuur Encyclopedie van kunst en cultuur Podium voor ontmoeting en debat De verschillende functies lopen in elkaar over en zijn met elkaar verbonden. Denk alleen maar aan de collectie: deze staat ten dienste van bijna alle functies. Vanaf 2006 wordt door Bibliotheek Hoorn in samenwerking met de gemeente jaarlijks een Vernieuwingsagenda opgesteld. Deze Vernieuwingsagenda is na goedkeuring door het college aangeboden aan de provincie. Op basis van deze agenda komt de bibliotheek in aanmerking voor rijks- en provinciale subsidies voor bibliotheekvernieuwing. De rijksoverheid vindt het belangrijk dat de bibliotheek meegroeit met de veranderingen in de samenleving. Deze ontwikkelt zich meer en meer in de richting van een informatiesamenleving en de economie ontwikkelt zich in de richting van een kenniseconomie. De hoeveelheid informatie die we krijgen aangeboden is enorm. Daarbij is het lastig om te bepalen welke informatie betrouwbaar is en wat we er mee moeten. Er wordt in dat verband veel gevraagd van de burgers maar ook van de overheid. Het gevaar bestaat dat er een informatietweedeling ontstaat tussen mensen die met de informatiestroom kunnen omgaan en diegenen die er aan ten prooi vallen. De nieuwe bibliotheek kan als lokaal knooppunt van kennis en informatie een cruciale rol spelen als professionele regisseur van informatiestromen. De bibliotheek is in deze visie niet alleen een informatiefilter maar ook de plaats waar ontmoeting, uitwisseling, debat en reflectie worden gestimuleerd. Om voornoemde tweedeling in de samenleving te voorkomen moet de bibliotheek laagdrempelig zijn en betaalbaar voor iedereen. Er zijn ook praktische consequenties verbonden aan de nieuwe bibliotheek: schaalvergroting en samenwerking zijn volgens provincie en rijk noodzakelijk om efficiënter te kunnen werken en de service te kunnen bieden die gevraagd wordt. Daarvoor is de vorming van basisbibliotheken met een behoorlijk werkgebied noodzakelijk. Rijk en provincie streven op termijn naar werkgebieden van inwoners en meer. Schaalvergroting is echter niet zonder risico: er is sprake van verlies aan identiteit en er ontstaan grote en logge organisaties waarin de klant slechts een nummer is en zelfs het onderspit dreigt te delven. Terwijl de afgelopen jaren steeds is ingezet op schaalvergroting op allerlei maatschappelijk gebied, worden nu de nadelen steeds vaker belicht. De veranderende missie en uitgangspunten van de bibliotheek stellen hoge eisen aan organisatie, personeel en werkwijze. Bibliotheken hebben vaak naast een centrale vestiging enkele bibliotheekvoorzieningen in de wijken. Al deze vestigingen moeten aan de eisen voldoen die een veranderende samenleving stelt. Voorbeeld: voor herinrichting van de vestiging in de Kersenboogerd is een totaalplan gemaakt dat er in voorziet dat deze vestiging weer voldoet aan de eisen op het gebied van presentatie en service die door de moderne gebruiker gesteld worden. Het herinrichtingsplan voorziet ook in de instelling van selfservice, waardoor de personeelskosten kunnen worden teruggedrongen. De Provincie draagt hieraan ,- bij. In december 2005 bood de bibliotheek een eerste aanzet van dit plan aan ten bedrage van ,-. Na overleg met de gemeente werd het budget medio 2006 bijgesteld tot ,-. In het nu voorliggende voorstel (juli 2007) verzoekt de bibliotheek aan de gemeente rente en aflossing te betalen voor een lening groot ,-. De vraag moet worden gesteld of het mogelijk is aan de toegenomen eisen te voldoen in alle vestigingen of dat er naast een kwalitatief hoogwaardige centrale vestiging met een uitgebreid en specialistische aanbod nog slechts in beperkte mate bibliotheekvoorzieningen in de wijken haalbaar zijn. De volgende vraag is dan: kunnen die wijkvoorzieningen zo worden opgezet dat ze op efficiënte wijze bepaalde doelgroepen bereiken. De Brede School Bibliotheek in de Grote Waal is hiervan een goed voorbeeld. Het is een kleine bibliotheekvoorziening gericht op basisscholieren die hun bibliotheek zelf runnen. Een bezorgdienst bibliotheek aan huis is een tweede voorbeeld: hiermee worden mensen bediend die minder mobiel zijn. De Brede School Bibliotheek in de Grote Waal werd opgezet na sluiting van de openbare bibliotheekvestiging ter plekke. Het is als pilot opgezet van april 2006 tot april Op basis 2

3 van een evaluatie kan vervolgens worden bezien hoe een eventuele bibliotheekvoorziening in de Grote Waal er in de toekomst uit zal zien. De evaluatie van het eerste jaar is onlangs afgerond. De resultaten van de Brede School Bibliotheek voldoen tot nu toe aan de gestelde eisen. In het eerste jaar is de samenwerking met de basisscholen gevestigd en werd samenwerking met kinderdagverblijven en peuterspeelzalen geëntameerd. In het tweede jaar krijgt laatstgenoemde een structureel karakter en wordt samenwerking met de buitenschoolse opvang vormgegeven. Beleidskeuzes op lokaal niveau Wordt het bibliotheekwerk volledig bepaald door landelijke normen en in hoeverre kan per gemeente specifiek beleid worden ontwikkeld? Bibliotheek Hoorn is onderdeel van een landelijk netwerk van openbare bibliotheken. Er vinden ontwikkelingen plaats met een sterk bovenlokaal karakter bijvoorbeeld op het gebied van ict/de digitale bibliotheek. De ene gemeente is echter de andere niet. Afhankelijk van de lokale situatie en lokale beleidsuitgangspunten kan er voor worden gekozen om bepaalde kernfuncties van basisbibliotheken al dan niet te versterken of drempelverlagende maatregelen te nemen om deelname door bepaalde bevolkingsgroepen te stimuleren. Bovendien kan een gemeente er tot op zekere hoogte voor kiezen niet deel te nemen aan de landelijke ontwikkelingen. Indien de gemeente ervoor kiest niet deel te nemen aan projecten op het gebied van bibliotheekvernieuwing, bestaat echter de kans dat men financiële ondersteuning vanuit rijk en provincie misloopt. Voorbeeld: voor de invoering van selfservice in het kader van bibliotheekvernieuwing levert de Provincie een financiële bijdrage van in totaal ,-. Selfservice levert op termijn een besparing in de personeelskosten op. In Hoorn zijn enkele gemeentelijke beleidsstukken van invloed op het bibliotheekwerk. De belangrijkste zijn Meer Waarde door Cultuur, de Nota Kunst en Cultuur , en Stadsvisie Samenvattend is het onderstaande uitgangspunt in de nota kunst en cultuur van belang: In ons kunst- en cultuurbeleid streven wij naar het waarborgen en vernieuwen van het culturele aanbod en het stimuleren van de cultuurdeelname, met name van jongeren. T.a.v. de bibliotheek wordt opgemerkt: - Versterking van de samenwerking met de regio - Ontwikkeling loketfunctie - Streven naar 100 % dekking onder scholieren (scholierenpas) - Bibliotheek als cultureel informatiepunt - Aansluiting bij de brede school ontwikkeling De volgende uitgangspunten van de Stadsvisie zijn in dit verband van belang: - Versterking van de regiofunctie van de gemeente (onder andere op het gebied van bibliotheekwezen en kunstzinnige vorming) - Extra aandacht voor activiteiten voor kinderen en jeugd - Spreiding van culturele voorzieningen en activiteiten over de binnenstad en de wijken 3

4 Vier Dilemma s Er is gekozen voor vier dilemma s. Per dilemma worden de beleidskeuzes als elkaars tegenpool gepresenteerd. In werkelijkheid is er echter een beleid denkbaar waarbij voor een middenweg wordt gekozen. 1) Spreidingsbeleid De bibliotheek beschikt over drie openbare vestigingen in de gemeente Hoorn: een centrale vestiging aan de Wisselstraat en vestigingen in de wijken Risdam en Kersenboogerd. In de Grote Waal beheert de bibliotheek de Brede School Bibliotheek na de sluiting van de openbare vestiging ter plekke. Met de ontwikkeling van de nieuwe wijk Bangert & Oosterpolder dringt zich de vraag op wat voor een bibliotheekvoorziening daar moet worden getroffen. Het college heeft reeds op 29 april 2003 besloten geen bibliotheekvestiging in de nieuwe wijk te realiseren. Kleine bibliotheekvestigingen zijn relatief duur, terwijl ze minder kunnen bieden dan de grote. Bibliotheek Hoorn geeft zelf aan voor een gezonde exploitatie een wijk met circa inwoners te klein te vinden. Kortom: er hangt een prijskaartje aan een spreidingsbeleid met veel kleine bibliotheekvestigingen. Landelijk lijkt de trend: een uitgebreide centrale vestiging met een groot aanbod en minder kleine vestigingen op dorps/wijkniveau. In plaats van deze kleine vestigingen kunnen sterk vraaggerichte bibliotheekconcepten ontwikkeld worden zoals een jeugdbibliotheek, een brede schoolbibliotheek, een bezorgdienst voor minder mobiele inwoners en andersoortige voorzieningen op maat. Deze vormen van bibliotheekwerk zijn sterk doelgroepgericht en goedkoper te exploiteren dan een volledige bibliotheekvoorziening die toegankelijk is voor iedereen. Het nadeel ervan is dat een groot deel van de inwoners aangewezen is op de centrale vestiging. Dit nadeel wordt in zekere zin ondervangen door de ontwikkeling van de digitale bibliotheek, waarmee elk huishouden kan worden bereikt. In de praktijk worden sommige doelgroepen hiermee echter niet goed bereikt (niet in ieder huishouden staat een computer ter beschikking). Indien wordt besloten om naast een uitgebreide centrale vestiging te kiezen voor louter vraaggerichte bibliotheekconcepten op dorps/wijkniveau, kan dat op termijn sluiting tot gevolg hebben van de huidige openbare vestigingen in Risdam en Kersenboogerd. Dilemma 1: Naast de centrale vestiging eveneens volwaardige openbare vestigingen op wijkniveau zodat er voor iedereen een bibliotheek dicht bij huis is. Een uitgebreide centrale vestiging (turbovestiging) met kleinere doelgroepgerichte (niet openbare) voorzieningen op wijk- en dorpsniveau. 2) Regionale samenwerking De gemeente Hoorn is in principe groot genoeg voor de vorming van een basisbibliotheek. Deze basisbibliotheek is volledig gericht op de inwoners van de gemeente en vervuld geen rol in de rest van de regio. De bibliotheek kan dan ook volledig worden afgestemd op de behoeften van de inwoners van Hoorn met behoud van het eigen karakter. Hoorn heeft als enige gemeentelijke opdrachtgever maximale zeggenschap over het gevoerde beleid. De mogelijkheden worden echter ook beperkt door het inwonertal. Het rijk en de provincie zijn voorstander van verdere schaalvergroting: in dat kader zou Bibliotheek Hoorn samen met WEB en Westfriesland Oost een basisbibliotheek voor de gehele regio met een werkgebied van ca inwoners kunnen vormen. Hoorn vervult dan de rol van centrumgemeente voor Westfriesland met een centrale hoofdvestiging met een uitgebreid aanbod voor de gehele regio. Door de schaalvergroting is een efficiëntere inzet van middelen mogelijk, 4

5 ontstaat meer regionale samenwerking en kan uiteindelijk een kwaliteitsslag worden gemaakt waar de hele regio van profiteert. Bibliotheek Hoorn heeft een plan gepresenteerd voor een nieuwe centrale vestiging dat voorziet in beide scenario s. Uitgangspunt van het plan is in eerste instantie de locatie de Vale Hen. Daar is de bibliotheek beter bereikbaar voor alle vervoersmiddelen dan op de huidige locatie. Daarnaast biedt het plan de mogelijkheid om een aantal publieksfuncties verder te ontwikkelen. De raad heeft ons college op 11 september j.l. per amendement opgedragen de realisatiemogelijkheid van een bibliotheek op te nemen in het haalbaarheidsonderzoek dat voor het project op de Val Hen zal worden verricht. Dilemma 2: Bibliotheek Hoorn als zelfstandige basisbibliotheek voor de gemeente Hoorn Een basisbibliotheek voor de gehele regio Westfriesland. 3) Gedifferentieerd tarief In het verleden waren de bibliotheken sterk aanbodgericht. Men legde een prachtige collectie boeken aan die uitgeleend konden worden. Tegenwoordig werken de bibliotheken in steeds sterkere mate vraaggericht. Dat komt niet alleen tot uitdrukking in de wijze waarop de collectie wordt samengesteld, maar ook in de mate waarin doelgroepenbeleid wordt gevoerd en nieuwe functies worden ontwikkeld. Welke groepen wil de bibliotheek bereiken? Kan de bibliotheek een rol vervullen in het wegwerken van taalachterstand of de bevordering van integratie en participatie aan de samenleving bij bepaalde groepen? Kan de bibliotheek dienen als loket voor belangrijke informatie van de overheid bijvoorbeeld op het gebied van zorg en welzijn? In het algemeen geldt: de bibliotheek is er voor iedereen. Dat is echter ook een keuze. Om er zeker van te zijn dat er voor bepaalde doelgroepen geen hoge drempels worden opgeworpen kan het noodzakelijk zijn om stimulerende maatregelen te nemen. In dat kader is in Hoorn het lidmaatschap tot 18 jaar gratis. In sommige gemeenten wil men nog verder gaan en het lidmaatschap voor iedereen gratis maken. Anderzijds kan het standpunt worden gehuldigd dat het volstaat om een bibliotheekvoorziening te faciliteren, maar dat participatie een eigen verantwoordelijkheid van de burger is die niet extra behoeft te worden gestimuleerd. Met andere woorden: het lidmaatschap hoeft zeker niet gratis te zijn. Bij jongeren blijkt de school een bepalende factor voor een actief lidmaatschap. Een goede samenwerking met scholen is dan van belang om zoveel mogelijk jongeren te bereiken en een toekomstige informatiekloof te voorkomen. In dat kader ontwikkelt Bibliotheek Hoorn leesbevorderingsactiviteiten in het basis- en het voortgezet onderwijs zoals de opzet en uitbreiding van een VMBO-afdeling met een makkelijk lezen collectie. Ook in het kader van de Brede School Bibliotheek in de Grote Waal worden leesbevorderingsactiviteiten ontwikkeld. Een tweede voorbeeld van differentiatie is het zogenaamde veelgebruikers abonnement. De abonnementskosten variëren naar gelang de mate waarin gebruik wordt gemaakt van faciliteiten zoals de uitleen van media. Maakt men meer gebruik, dan worden de kosten hoger. Bibliotheek Hoorn is voorstander van een gratis abonnement voor de jeugd en een gedifferentieerd tarief op basis van de mate van gebruik voor volwassenen. Dilemma 3: Eén tarief voor alle potentiële gebruikers Een gedifferentieerd tarief om het actieve lidmaatschap onder bepaalde doelgroepen te stimuleren en/of de invoering van een veelgebruikers abonnement. 5

6 4) Kernfuncties De bibliotheek is een kernvoorziening die als geen ander alle denkbare groepen burgers weet te bereiken. Voorbeeld: van alle mensen die in 2004 de Rotterdamse bibliotheek bezochten was 55 procent van niet-nederlandse afkomst. Stadsbestuurders kunnen de bibliotheek inzetten als een beleidsinstrument als het gaat om het bereiken van doelstellingen zoals overdracht van informatie, integratie en emancipatie, en (cultuur-) participatie. Voorbeeld: Bibliotheek Hoorn zorgt in opdracht van de gemeente voor het beheer en voor de digitale basis van het WMO-loket via de G!ds. De bibliotheken hebben daarvoor de G!ds ontwikkeld, een digitaal cultureel en maatschappelijk informatiepunt. De focus verschuift van het samenbrengen van boeken naar het samenbrengen van mensen, van collectie naar connectie. De bibliotheek zoekt samenwerking met instellingen op het gebied van cultuur, onderwijs en maatschappij. Ook de ontwikkeling van de eerder genoemde vijf kernfuncties voor basisbibliotheken hangt hiermee samen. Ze overlappen elkaar en bieden een samenhangend geheel met als resultaat dat de bibliotheek een lokaal maatschappelijk knooppunt vormt. De lokale situatie kan bepalend zijn voor de mate waarin de bibliotheek in staat wordt gesteld de verschillende functies te ontwikkelen. Een stad als Amsterdam zal in het algemeen een uitgebreidere functie voor ogen hebben dan Hoorn. Is er nauwelijks sprake van grote stadsproblematiek achterstandswijken, taalachterstand, dan behoeft de bibliotheek op dat gebied geen beleid te ontwikkelen. Bibliotheek Hoorn heeft bijvoorbeeld geen programmaaanbod op dit terrein. Zijn er reeds voldoende podia voor ontmoeting en debat, dan kan worden besloten de bibliotheek daarvoor geen middelen ter beschikking te stellen. Hoorn kan zich - op basis van de lokale situatie - op het standpunt stellen dat een bibliotheek zich vooral moet richten op de meer traditionele taken zoals de verspreiding van kennis en informatie, en lezen en literatuur met het uitlenen (fysiek en digitaal) als belangrijkste middel. De bibliotheek heeft in deze visie een beperktere functie. Dilemma 4: De gemeente maakt gebruik van het volledige potentieel van de bibliotheek en stelt deze in staat de vijf kernfuncties te ontwikkelen De bibliotheek beperkt zich tot de meer traditionele functie van het uitlenen van media op het gebied van kennis en informatie, lezen en literatuur. 6