RAVON jaarverslag Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

Transcriptie

1 RAVON jaarverslag 2013 Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

2

3 Jaarverslag 2013 Rolf van Leeningen & Raymond Creemers Augustus 2014 STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

4 Jaarverslag 2013 Colofon 2014 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK Eindredactie: Rolf van Leeningen & Raymond Creemers Foto omslag: Snoek (Jelger Herder) Wijze van citeren: Leeningen, R.A. van & R.C.M. Creemers (redactie), Jaarverslag 2013 Stichting RAVON, Nijmegen. 2

5 Stichting RAVON INHOUD 1 INLEIDING DE STICHTING RAVON Raad van Toezicht Werkorganisatie Samenwerking Samenwerking RAVON met de Zoogdiervereniging THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Werkgroepen en afdelingen Afgegeven ontheffingen RAVON-dag Weekenden RAVON-tijdschrift Nieuwsbrief Schubben & Slijm Website Webwinkel Stand Bibliotheek Fotoarchief Helpdesk Natuurbericht Sociale media THEMA DATA Nationale Databank Flora en Fauna Monitoring Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën Provinciale atlassen Opmars exoten THEMA ONDERZOEK Doorbraak in vuursalamanderonderzoek Stagiaires Dierproeven Environmental DNA Risicoanalyse uitheemse slangen in Nederland Risico s exotische vissoorten Lichtonderzoek tijdens de paddentrek THEMA BESCHERMING Actieplan SOS Vuursalamander Instandhouding van de grote modderkruiper in Noord-Brabant Poelen in de gemeente Deventer Beheersevaluatie Bergherbos t.b.v. reptielen Nieuwe natuurwet THEMA DRAAGVLAK Groen en Doen Communicatie over het Ranavirus Verzorgen cursussen en colleges THEMA INTERNATIONAAL SEH Congress of Herpetology in Hongarije Samenwerking onderzoekers

6 Jaarverslag OVERIG Financiën Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners...39 BIJLAGE 1 Publicatielijst

7 Stichting RAVON 1 INLEIDING In dit jaarverslag zijn de belangrijkste zaken uit 2013 vermeld met betrekking tot de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON). Er is zowel informatie over de vrijwilligersactiviteiten als over de werkorganisatie opgenomen. De indeling volgt de zes thema s zoals deze zijn vastgesteld in het laatste Meerjarenplan: Vrijwilligers en donateurs Data Onderzoek Bescherming Draagvlak Internationaal Een beknopte versie van dit jaarverslag is als brochure uitgegeven. RAVON is een kennisorganisatie die zich richt op de studie en bescherming van inheemse amfibieën, reptielen en vissen en hun leefgebieden. Vanuit deze non-profit organisatie zijn (meer dan 1500) enthousiaste en gedreven vrijwilligers en beroepskrachten in het hele land gezamenlijk actief. RAVON voert onderzoek uit en zet de hieruit voortvloeiende kennis en data in voor voorlichting en bescherming en werkt aan draagvlakvorming. In de komende jaren willen we nóg meer betekenen in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland en uitgroeien tot dé gesprekspartner voor overheid en andere instanties als het gaat om deze diersoorten. 5

8 Jaarverslag

9 Stichting RAVON 2 DE STICHTING RAVON RAVON coördineert de inventarisatie en monitoring van reptielen, amfibieën en vissen door vrijwilligers in Nederland. Op basis van deze gegevens zet RAVON zich in voor betere bescherming en het duurzaam behouden van de soorten en hun leefgebieden. Honderden deskundige en enthousiaste vrijwilligers inventariseren en monitoren jaarlijks vele gebieden. De stichting heeft ten doel: a. de studie en bescherming van de Nederlandse reptielen, amfibieën en vissen, waaronder ontwikkeling, behoud, adequaat beheer en herstel van haar leefgebieden; b. de bevordering van natuur- en milieubescherming in algemene zin. RAVON werkt op non-profit basis: het eventuele positieve resultaat van de jaarrekening wordt weer geïnvesteerd in de doelstelling van de organisatie. De werkorganisatie van RAVON is gehuisvest op de campus van de Radboud Universiteit te Nijmegen en bij IBED te Amsterdam (RAVON Werkgroep Monitoring). Vanuit Amsterdam coördineren we het Meetnet Amfibieën en het Meetnet Reptielen in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Vanuit Nijmegen coördineren we het Meetnet Beek- en poldervissen, het Verspreidingsonderzoek Reptielen & Amfibieën en voeren we professionele inventarisaties, kennisintensieve opdrachten en ecologisch en wetenschappelijk onderzoek uit. Verder werkt RAVON aan voorlichting en geven we praktijkgerichte cursussen. Bovendien is RAVON actief bij het opstellen en uitvoeren van regionale of landelijke beschermingsactiviteiten. 2.1 Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad door Rob van Westrienen De RvT bestond uit: Harry Keereweer (voorzitter), Johan Cronau (lid), Reint Boer (lid), Michaël Steeghs (vice-voorzitter), Joke Cuperus (lid), Jean Eigeman (lid) en John Melis (lid). Directeur/bestuurder van RAVON is Rob van Westrienen. De Raad van Toezicht vergadert 4 keer per jaar. Belangrijke onderwerpen die aan de orde kwamen in de RvT waren: de verdere intensivering van de samenwerking met de Zoogdiervereniging; het opzetten van een nieuw Meerjarenplan; toekomst GaN/NDFF; toekomst PGO's/VOFF/Soortenbescherming Nederland; financieel jaarverslag en begroting en de samenwerking met de Adviesraad. De Adviesraad bestond uit: Gerard Smit, Daan van der Elsken, Robert Top, Jarno Beijk, Monica Wesseling en Wim van den Heuvel. De adviesraad geeft gevraagd en ongevraagd advies aan de werkorganisatie (het RAVON-kantoor) en de Raad van Toezicht over alle zaken die op een of andere manier de vrijwilligers betreffen. De adviesraad is bereikbaar via adviesraad@ravon.nl. 2.2 Werkorganisatie Ter ondersteuning van RAVON is in 1994 een bureau in Amsterdam opgericht en in 1999 een bureau in Nijmegen. Tezamen vormen zij de werkorganisatie. Eén van de belangrijke taken van de werkorganisatie is: ondersteunend zijn aan de vrijwilligers en donateurs: faciliteren, stimuleren en coördineren. Het landelijk bureau van FLORON is in afgeslankte vorm sinds juni 2012 onderdeel van Stichting RAVON, die ook de merknaam FLORON mag voeren. In 2013 waren er 32 personen werkzaam bij RAVON (25 FTE per ). De meeste medewerkers werken in deeltijd. Op het bureau in Amsterdam, bij de RAVON Werkgroep 7

10 Jaarverslag 2013 Monitoring, waren werkzaam: Ingo Janssen en Edo Goverse. Op het bureau in Nijmegen waren werkzaam: Ruud Beringen, Wilbert Bosman, Arthur de Bruin, Raymond Creemers, Jeroen van Delft, Annemarie van Diepenbeek, Peter Frigge, Jelger Herder, Pien Hoogma, Erik Jan Hofmeyer, Gonny van Ingen, Jöran Janse, Kris Joosten, Jan Kranenbarg, Baudewijn Odé, Arnold van Rijsewijk, Wilma Roerink, Kim Rongen, Martijn Schiphouwer, Laurens Sparrius, Frank Spikmans, Annemarieke Spitzen, Richard Struijk, Sander Turnhout, Marjan Verdijk, Tonnie Woeltjes, Rob van Westrienen en Ronald Zollinger. Ton Stumpel, Bart Kluskens en Ronald Laan zijn gastmedewerker van RAVON. Op het bureau in Nijmegen leveren meerdere vrijwilligers een grote bijdrage aan de organisatie RAVON. Zo werken Tonnie Woeltjes en Rianne van der Graaf aan de bibliotheek, Ria van den Boogaard werkt o.a. aan educatieve lespakketten voor kinderen, de RAVON-stand, de webwinkel, het ontsluiten tijdschrift RAVON en administratie. Claire Hengeveld houdt zich bezig met het vertalen en corrigeren van Engelse teksten ten behoeve van het tijdschrift, diverse toepassingen op internet, buitenlandse lezingen en wetenschappelijke artikelen en in dit jaar een Engelstalige folder over RAVON. Han Peper heeft wederom veel technische ondersteuning voor de RAVON website geleverd. Allen hartelijk dank hiervoor! RAVON heeft sinds 2009 een personeelsvertegenwoordiging (PVT). Deze bestond eind 2013 uit Jan Kranenbarg, Arnold van Rijsewijk en Martijn Schiphouwer. 2.3 Samenwerking door Raymond Creemers & Rob van Westrienen RAVON participeert in diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van natuuronderzoek en bescherming: Stichting Veld Onderzoek Flora en Fauna (VOFF); een brancheorganisatie van Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO s), die onderzoeksactiviteiten door vrijwilligers op het gebied van flora en fauna coördineert en aanvullende werkzaamheden uitvoert die te maken hebben met externe vertegenwoordiging en acquisitie ten behoeve van gezamenlijke projecten. Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) en Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De rol van de GAN is per 1 januari 2014 overgenomen door BIJ12, de gezamenlijke werkorganisatie van de provincies. 8

11 Stichting RAVON Soortbescherming Nederland, dat soortgerichte beschermingsactiviteiten op landelijk niveau behartigt. Soortenbescherming Nederland en de VOFF zijn een traject gestart om veel meer samen op te trekken en meer als een netwerkorganisatie te gaan fungeren. In 2014 zal dat verder zijn beslag krijgen. Belangrijke onderwerpen voor Soortenbescherming Nederland in 2013 waren: 1. Bijdrage aan de natuurvisie van staatssecretaris Dijksma van met ministerie van EZ 2. Een gesprek met staatssecretaris Dijksma waarin we o.a. de rol van de vrijwilligers in natuurmonitoring, uitvoer van soortmaatregelen en in het beheer van soorten hebben benadrukt. 3. Bijdrage geleverd aan de Natuurtop in juni van staatssecretaris Dijksma. 4. Het eerste Flora- en faunacongres georganiseerd met als doel kennis en ervaring uitwisselen tussen de sleutelfiguren van de organisaties die soorten onderzoeken en beschermen. Dit mede als eerste stap op weg naar de vorming van een netwerk van soortenorganisaties. 5. Mede organisator van de Masterclass Agrarisch Natuurbeheer voor Tweede Kamerleden. 6. Samen met organisaties als Groenfonds, provincies en de GaN gewerkt aan een beter instrument voor natuurcompensatie. 7. Inbreng geleverd in de nieuwe Wet Natuurbescherming. 8. Actieve inbreng geleverd aan een nieuw en effectiever stelsel van Agrarisch Natuurbeheer. 9. Aanvraag structureel beneficiëntschap Postcodeloterij; is helaas afgewezen. 10. Actieve deelname aan de Groene 11 (lobby faciliteit in politiek Den Haag van de natuursector). 11. Samen met de natuursector een folder uitgegeven hoe natuur een rol kan spelen in de gemeentelijke politiek. Dit vooral voor nieuw gekozen wethouders na de gemeenteraadsverkiezingen 12. Gesprekken gevoerd met gedeputeerden in verband met de decentralisatie van het soortenbeleid 13. Lobby gevoerd om de negatieve effecten van neonicotinoïden op natuur onder de aandacht te brengen van de politiek en de media 14. De banden met de recreatiesector versterkt en met hen gediscussieerd over de rol van soorten in het natuurbeleid. Natuurplaza; een samenwerkingsverband tussen Stichting Bargerveen, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, FLORON en RAVON. De partners werken aan de ontwikkeling en verspreiding van toepasbare kennis voor natuurbeheer. We doen dit door systeem- en soortgericht onderzoek te combineren. Hierin werken we samen met de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens worden in Natuurplazaverband colleges en practica gegeven, colloquia en symposia georganiseerd en worden studenten voor onderzoek begeleid. 9

12 Jaarverslag 2013 Vissennetwerk; een netwerk van personen die informatie, kennis en ideeën uitwisselen, zowel vanuit een wetenschappelijke als praktische invalshoek, gericht op vissen, visserij en de leefomgeving van vissen. In 2013 zijn er bijeenkomsten georganiseerd op het gebied van waterkwaliteit en de effecten van herstelmaatregelen in stromende en stilstaande wateren. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in de stuurgroep van dit netwerk. Societas Europaea Herpetologica (SEH); Raymond Creemers is lid van het Mapping Comittee, dat zich o.a. richt op de productie van een nieuwe Europese atlas voor herpetologie. Ronald Zollinger vertegenwoordigt Nederland in de Conservation Committee van de Societas Europaea Herpetologica (SEH-CC). De SEH-CC zet zich in voor zowel de lobby op het politieke vlak als het geven van praktische adviezen over bedreigde Europese herpetofauna. Zij combineert vergaderingen vaak met veldexcursies om de situatie over bedreigde soorten en hun habitats gezamenlijk, als expertgroep, te beoordelen. EPCN; RAVON is vertegenwoordiger voor de Benelux van het European Pond Conservation Network, een Europese herpetologische club. Ronald Zollinger participeert namens RAVON in dit comité. Vivara Natuurbeschermingsproducten; een postorderbedrijf dat producten voor dieren in en rond de tuin verkoopt. Met deze samenwerking krijgt RAVON een grotere naamsbekendheid onder het brede publiek. Dankzij Vivara kon RAVON dit jaar aanwezig zijn op de Floriade in een gezamenlijke inzending Through Animal Eyes. Meer info op: en Projectgroep Aalherstel; een initiatief van Sportvisserij Nederland, Stichting de Noordzee, het Wereld Natuur Fonds, Vereniging Natuurmonumenten, Greenpeace en RAVON onder voorzitterschap van oud politicus Dr. J.C. Terlouw. De projectgroep initieert en stimuleert belangeloos activiteiten die bijdragen tot het herstel van de aal op een zo kort mogelijke termijn. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in deze projectgroep. 2.4 Samenwerking RAVON met de Zoogdiervereniging door Rob van Westrienen Sinds 2010 hebben de Stichting RAVON en de Zoogdiervereniging een proces van intensieve samenwerking in gang gezet. Door betere samenwerking van (met name) de beide bureaus kunnen betrokken organisaties de krachten bundelen en zich beter profileren. Er zijn inmiddels verschillende stappen gezet om deze visie gestalte te geven. RAVON en het Bureau van de Zoogdiervereniging hebben inmiddels gezamenlijke huisvesting gerealiseerd op het Natuurplaza in Nijmegen. Ook is in 2010 een Bestuursakkoord gesloten. De belangrijkste daarin geformuleerde doelen zijn: Betere profilering Verhogen van de kwaliteit van de arbeid van de medewerkers Een bredere productportfolio Hogere effectiviteit van de activiteiten Grotere efficiency van de organisaties In 2011 is een gezamenlijke directeur aangesteld en een gezamenlijk MT ingesteld. Tevens is door het Bestuur van de Zoogdiervereniging en de Raad van Toezicht RAVON een gezamenlijke Stuurgroep ingesteld om de samenwerking te ondersteunen. 10

13 Stichting RAVON Tijdens een sessie van besturen en management op 13 december 2013 zijn de resultaten van de samenwerking geëvalueerd. De samenwerking heeft sinds 2010 positieve resultaten laten zien, vooral op het vlak van de profilering en de effectiviteit en efficiency van de organisaties. Maar er is ook geconcludeerd dat er door samenwerking meer resultaten te boeken zijn, in het bijzonder op het vlak van management en ondersteuning. Voor de vormgeving van de verdere samenwerking is een vergelijking van de huidige situatie met de optie om tot een Personele Unie te komen relevant. Afgesproken is om de ingezette koers vast te houden en om de samenwerking verder te intensiveren en waar mogelijk uit te breiden. Wordt vervolgd in

14 Jaarverslag

15 Stichting RAVON 3 THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers via opleiding, voorlichting en projecten die op vrijwilligers zijn gericht. 3.1 Werkgroepen en afdelingen RAVON heeft regionale en landelijk opererende afdelingen en werkgroepen, die actief zijn met inventarisatie, monitoring, onderzoek, bescherming, het geven van voorlichting en beheerwerk. Dit zijn: Herpetologische Studiegroep Limburg, Ringslangwerkgroep Houten, WARD (werkgroep Amfibieën en Reptielen Drente), WARF (Werk- en studiegroep Amfibieën en Reptielen Friesland), Gelderse Vissers, Werkgroep Poldervissen, Visclub de Prik, WVOF (Werkgroep VissenOnderzoek Friesland), WAN (Werkgroep Adderonderzoek Nederland) en Werkgroep Vissenonderzoek Groningen-Drenthe. In 2013 hebben zich geen nieuwe werkgroepen aangesloten. De provinciale/regionale afdelingen in Flevoland, Gelderland, Groningen, Noord- Brabant, Noord-Holland, Overijssel, Utrecht, Zeeland en Zuid-Holland zijn in verschillende mate nog actief, hun inzet hangt vaak af van een of meerdere trekkers. Wij willen alle regiocoördinatoren, sleutelvrijwilligers, werkgroepen en afdelingen danken voor hun grote inzet. 3.2 Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. De ontheffing kan worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar weer vele ontheffingen verleend aan de vrijwilligers. 3.3 RAVON-dag door Kris Joosten De Landelijke RAVON-dag wordt ieder jaar gehouden op de tweede zaterdag in november. Op deze dag worden aan de hand van een jaarlijks wisselend thema lezingen gehouden. De lezingen worden verzorgd door vrijwilligers als kantoormedewerkers van RAVON. Dit jaar was er vooral aandacht voor de vuursalamander en de nieuwe schimmel Batrachochytrium salamandrivorans die de Limburgse vuursalamanders op de rand van uitsterven brengt. Ook de exoten en urbane natuur stonden dit jaar prominent op het programma. Ieder jaar wordt tijdens de RAVON-dag de Lendersprijs uitgedeeld aan iemand die een grote bijdrage heeft geleverd aan de bescherming van reptielen, amfibieën en/of vissen. De Lendersprijs werd dit jaar gewonnen door Matthijs de Vos. Daarnaast werd er dit jaar voor het eerst een Jeugd Lendersprijs uitgereikt aan Tariq Stark. De columnwedstrijd, met als thema urbane natuur, is gewonnen door Herman Sieben. Zijn column Rijdende Rechter' is gepubliceerd op de achterzijde van het tijdschrift RAVON 51 (december 2013). Een uitgebreid verslag van deze leuke dag staat op ( RAVON Actief Activiteiten RAVON-dag). Hier is ook de informatie te vinden over de Lendersprijs. 13

16 Jaarverslag 2013 Gezellige drukte in de pauze van de RAVON-dag (Foto: Jelger Herder) 3.4 Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is er elk jaar een vissenweekend. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website te downloaden Hemelvaartweekend door Peter Frigge Het RAVON hemelvaartweekend is dit jaar van 8 t/m 12 mei gehouden in Zuid-Holland. Uitvalsbasis was een kampeerboerderij in Noorden. Deze keer hebben meer dan 32 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekend stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig een vis werd gevangen of dieren uit andere soortgroepen werden waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met al bekende gegevens en zijn slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn betredingsvergunningen geregeld bij Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Zuid-Hollands Landschap en Dunea Vissenweekend door Martijn Schiphouwer In 2013 is het jaarlijkse RAVON-Vissenweekend gehouden in Overijssel op 11, 12 en 13 oktober vanuit groepsaccommodatie De Bosrand in Hellendoorn. Het weekend werd mede mogelijk gemaakt door samenwerking met Sportvisserij Oost Nederland en Ecogroen Advies Zwolle en financiële bijdragen van Waterschap Groot Salland, Sportvisserij Oost Nederland en Waterschap Velt en Vecht. Het weekend is bezocht door 40 deelnemers uit alle windstreken. Jeroen Bosveld en Matthijs de Vos hebben inhoudelijke bijdragen geleverd in de vorm van prachtige presentaties. De Vissenquiz werd dit jaar gewonnen door Teddy Dolstra. Hij neemt de RAVON-Vissenquiz wisselbeker en het boek Vissers van de Wal mee naar Friesland. In 2014 mag Teddy de Vissenquiz samenstellen. De doelstelling van het weekend was zoveel mogelijk slecht onderzochte 14

17 Stichting RAVON ofwel witte gebieden op vis inventariseren voor de Visatlas Overijssel. Daarnaast werden oude waarnemingen geactualiseerd. In totaal zijn 42 kilometerhokken op vissen onderzocht met schepnet en/of zegen. Er zijn 25 soorten gevangen. Op veel locaties is tiendoornige stekelbaars gevangen, maar er waren ook verassingen in de vorm van nieuwe vindplaatsen van grote modderkruiper, kleine modderkruiper en rivierdonderpad. Ook andere bijzondere soorten als kopvoorn en kroeskarper kwamen kortstondig boven water. De grote afwezige was de bittervoorn. Ook kwabaal werd helaas niet gevangen, ondanks dat de kennis behoorlijk was opgekrikt door de presentatie van Jeroen Bosveld. Van de exoten was de marmergrondel talrijkst. De organisatie was in handen van Martijn Schiphouwer en Arthur de Bruin. De resultaten zijn te lezen in het verslag dat is te downloaden op Vissen determineren en tellen (Foto: Rolf van Leeningen). 3.5 RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten Onze donateurs en relaties ontvangen vier keer per jaar het tijdschrift RAVON. In het septembernummer is een interview opgenomen met de laatste Lendersprijswinnaar (zie RAVONdag) en in het decembernummer is het waarnemingenoverzicht een vast onderdeel. In 2013 zijn vier regulier nummers verschenen en in november is een extra jubilieumnummer (nr. 50) uitgegeven met als thema de vuursalamander. Oudere nummers van ons tijdschrift zijn gratis te downloaden op ( Infotheek RAVON publicaties RAVON tijdschrift). De oplage voor het tijdschrift is momenteel 1255 exemplaren. 15

18 Jaarverslag Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief is in 2013 toegenomen van 1816 naar Alle nieuwsbrieven zijn na verschijning direct gratis te downloaden op ( Infotheek RAVON publicaties Nieuwsbrieven). Hier kunnen nieuwe abonnees zich ook aanmelden. 3.7 Website - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2013 net als in voorgaande jaren zeer goed bezocht. De website vormt een belangrijke bron van informatie voor de achterban. Traditioneel worden de pagina s met de soortinformatie het meest bekeken. Tweederde van de bezoekers komt binnen via zoekmachines als Google. De overige bezoekers komen binnen vanaf links van andere websites of door direct het webadres in te typen. In 2013 is er achter de schermen hard gewerkt aan een nieuwe website. De nieuwe RAVON website is in 2014 gelanceerd. Het nieuwe uiterlijk is frisser, in de loop van 2014 worden ook nieuwe functionaliteiten toegevoegd. 3.8 Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2013 zijn er 142 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. In 2013 zijn er verder 90 schepnetten verkocht. 3.9 Stand - door Kris Joosten RAVON wordt vaak gevraagd om met een stand aanwezig te zijn tijdens festivals, beurzen, landelijke dagen, symposia en natuurdagen. Vooral in voor- en najaar zijn er veel evenementen. Dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen we op de meeste aanvragen ingaan, als we niet aanwezig kunnen zijn sturen we materialen naar de organisatie. In 2013 hebben RAVON, FLORON en de Zoogdiervereniging hun stand waar mogelijk gecombineerd. 16

19 Stichting RAVON Zo waren we dit jaar in februari aanwezig op de Genootschapsdag in Limburg; in april op de Stadsvogelconferentie te Eindhoven; in juli op de open dag van Kasteelpark Born; in augustus op de Dutch Bird Fair te Lelystad en de Tilburgse Terrarium Dagen; in september op Festa Natura in Maastricht en de Dunea natuurfeestdag in Meyendel te Den Haag; in oktober Zoo Wild Diergaarde Blijdorp Rotterdam; in november op de landelijke dagen van RAVON en SOVON/VOFF Bibliotheek door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON groeit nog steeds door onder andere genereuze donaties van privécollecties, zoals dit jaar door de donatie van het archief van Rob Hengeveld. Met in totaal meer dan items vormt deze bibliotheek het ultieme startpunt voor je onderzoek, werkstuk, lezing, of voor je eigen nieuwsgierigheid. In de bibliotheek staan naast wetenschappelijke literatuur, waaronder ook heel oude artikelen die elders lastig te verkrijgen zijn, ook vele naslagwerken, determinatiegidsen voor binnen- en buitenland, standaardwerken over fysiologie, ecologie & genetisch onderzoek, onderzoeksrapporten en informatie over beheer. Wij heten belangstellenden en specifiek studenten van harte welkom in onze grote ichthyologische en herpetologische bibliotheek Fotoarchief door Kris Joosten RAVON ontvangt regelmatig prachtige foto s voor het fotoarchief en daar zijn we zeer dankbaar voor. De invoer van alle ontvangen foto s heeft enige vertraging opgelopen wegens tijdgebrek. Wij zijn hiervoor nog steeds op zoek naar een vrijwilliger die dit voor ons kan oppakken Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Via de helpdesk, een extra service die RAVON biedt aan het publiek, is het mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en soms (in)direct ook aan de bescherming van onze soorten. Aantal geregistreerde helpdeskvragen naar onderwerp in 2011 t/m 2013 Onderwerp aantal 2011 Aantal 2012 Aantal 2013 determinatie bescherming Wetgeving Ecologie beheer en inrichting verspreiding en waarnemingen educatie en voorlichting overige Totaal In 2013 is het aantal vragen dat gesteld werd via de Helpdesk licht gedaald ten opzichte van de voorgaande twee jaren. Een toenemend deel van de vragen wordt niet (meer) gesteld via de Helpdesk maar wordt opgelost via sociel media (Facebook en Twitter). Vragen over faunapassages blijken meer en meer direct gericht te worden aan de medewerker die zich hierin 17

20 Jaarverslag 2013 gespecialiseerd heeft. Vragen omtrent straatkolken zorgde ervoor dat de categorie vragen over Bescherming op ongeveer het aantal van 2012 bleef. De acties omtrent de brulkikker en de vuursalamander zorgden ook dit jaar weer voor meerdere meldingen van deze soorten in de rubriek Verspreiding en waarnemingen. Ook dit jaar kwamen weer meldingen van bijzondere waarnemingen die benut konden worden voor het maken van een Natuurbericht. Bijvoorbeeld de vondst van een gewone pad die het hogerop zocht in een merelnest Natuurbericht door Kris Joosten 50 natuurberichten heeft RAVON dit jaar uitgegeven, die allen na te lezen zijn op Het gaat om 27 natuurberichten over amfibieën & reptielen en 23 natuurberichten over vissen. Veel berichten werden ons aangereikt door actieve vrijwilligers die hun mooie waarnemingen met ons deelden, waarvoor dank! In de top 5 van meest gelezen RAVON natuurberichten in 2013 staan de volgende natuurberichten: 1. Gulzigheid snoek afgestraft 2. Freek Vonk ambassadeur voor Jaar van de vuursalamander 3. Veel meldingen van 'tuinslangen' 4. Nieuwe schimmel brengt vuursalamander op rand van uitsterven 5. Exoot loodst sluipmoordenaar het land binnen Wilt u geen natuurberichten van RAVON missen? Abonneer u dan op de gratis digitale nieuwsbrief via Het natuurbericht 'Gulzigheid snoek afgestraft' scoorde zowel in Nederland als buitenland erg hoog. (Foto: René Spaargaren) 18

21 Stichting RAVON 3.14 Sociale media - door Kris Joosten De sociale media voor Twitter, Facebook en LinkedIn worden onderhouden door een team van RAVON-medewerkers. Dagelijks verschijnen er korte actuele berichten. Wilt u geen berichten van RAVON missen? Volg ons dan op (2.551 volgers) of op Facebook: (1.318 likes). De directeur van RAVON is op Twitter te volgen en Sjeng de vuursalamander is te volgen Daarnaast zijn er diverse facebookpagina's voor regionale werkgroepen aangemaakt zoals voor Utrecht, maar ook voor lopende projecten zoals de Visatlas Nederland ( en bedreigde soorten zoals de knoflookpad ( 307 likes) en de vuursalamander ( 441 likes). 19

22 Jaarverslag

23 Stichting RAVON 4 THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. Met de geïnterpreteerde data levert RAVON o.a. advies voor terreinbeheer en efficiënte bescherming. 4.1 Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers Samen met een groot aantal andere partijen heeft RAVON haar verspreidingsgegevens ondergebracht in de Nationale Databank Flora en Fauna, de centrale landelijke database voor natuurgegevens in Nederland. De gegevens worden aangeleverd via invoerportalen voor losse waarnemingen/projectgegevens (telmee.nl en waarneming.nl) en via invoerportalen voor de meetnetten voor reptielen, amfibieën en beek- en poldervissen. Daarnaast is er een forse toename van gegevens via mobiele applicaties. 4.2 Monitoring Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen In 2013 werden op honderden trajecten van het Meetnet Reptielen voor het 20ste achtereenvolgende jaar de reptielen geteld. Hierdoor heeft RAVON in samenwerking met het CBS en GaN een goed beeld hoe het gesteld is met de Nederlandse reptielen. Naast het berekenen van indexen en trends gegenereerd het Meetnet ook interessante verspreidingskennis want zelfs op langlopende trajecten worden verrassende waarnemingen gedaan Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Waarnemers door het hele land monitoren de inheemse amfibieën. In het voorjaar van 2013 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 431 gebieden (3.788) afzonderlijke wateren en luisterpunten, waarvan er in werden geteld. In 2012 zijn er records verwerkt waarvan positief waren, met een amfibie dus (totaal aantal records is waarvan positief). Binnen het Meetnet Amfibieën zijn geen opvallende zaken te zien in vergelijking met de 2011 beoordelingen, duidelijk is wel de totale ineenstorting van de vuursalamanderpopulaties in Nederland Heikikker. (Foto: Arnold van Rijsewijk) 21

24 Jaarverslag Meetnet Beek- en Poldervissen - door Jan Kranenbarg Als vervolg op het Verspreidingsonderzoek Vissen is in 2011 gestart met het Meetnet beek- en poldervissen dat onderdeel vormt van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), een samenwerkingsverband van overheidsorganisaties voor de monitoring van de natuur in Nederland. Binnen het meetnet zijn vrijwillige natuurwaarnemers actief die met behulp van schepnetten of op zicht het voorkomen van vissoorten in kaart brengen. Daarnaast brengt RAVON visgegevens die door andere organisaties (zoals Waterschappen en Rijkswaterstaat) verzameld worden bij elkaar. Het CBS verwerkt al deze gegevens samen tot statistieken zodat de ontwikkelingen in de onderzochte vissoorten en de effecten van het natuurbeleid gevolgd kunnen worden. De zeven doelsoorten van het meetnet zijn opgenomen in de Habitatrichtlijn (bijlage II) en komen voor een belangrijk deel voor in kleinere waterlopen (beken, vaarten, sloten) of in de oeverzone van grotere wateren (rivieren, meren, kanalen). Met betrekking tot de doelsoorten is er onderscheid gemaakt in poldervissen die in de meer stagnante, vaak plantenrijke delen van het watersysteem voorkomen (bittervoorn, kleine modderkruiper en grote modderkruiper) en beekvissen die gebonden zijn aan de meer stromende delen van het watersysteem (beekprik, rivierprik, beekdonderpad, rivierdonderpad). Het betreft soorten die goed door vrijwilligers geteld kunnen worden. 4.3 Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder Het hoofddoel van het NEM verspreidingsonderzoek is het verspreidingsgebied van de doelsoorten op 10x10 km zo compleet mogelijk te actualiseren over een periode van 6 jaar. Deze gegevens worden gecontroleerd door het CBS en naar de EU gestuurd waar ze gebruikt worden in de ter beoordeling van de instandhoudingsdoelstellingen van de beschermde soorten. De huidige te onderzoeken periode betreft Afgelopen jaar betrof dus het tweede jaar uit deze periode en het verspreidingsonderzoek ligt goed op schema. Voor enkele soorten is het verspreidingsbeeld reeds voor meer dan 80% geactualiseerd (adder, boomkikker, knoflookpad en vuursalamander). Voor een aantal wijd verspreide soorten ligt de actualisatie net boven de 60% (rugstreeppad, heikikker, kamsalamander, poelkikker en gladde slang). Dit is mooi op schema in vergelijking met de vorige periode maar de ervaring leert dat er nog veel werk te verzetten is. Dit omdat de overgebleven hokken veelal op locaties liggen waar minder waarnemers actief zijn en/of het lastig waarneembare soorten betreft. 4.4 Provinciale atlassen door Jan Kranenbarg In 2013 is mede vanuit RAVON gewerkt aan drie provinciale visatlassen. Het gaat om de provincies Friesland, Zuid-Holland en Zeeland. Hiervoor zijn vrijwilligers druk bezig met het verzamelen van verspreidingsgegevens. Het is de verwachting dat de verzamelde gegevens eind 2014/begin 2015 gepresenteerd zullen worden in een gedrukte atlas voor deze provincies. Meer info: 22 Website Vissenatlas.nl.

25 Stichting RAVON 4.5 Opmars exoten - door Jeroen van Delft & Frank Spikmans Het aantal exotische soorten in Nederland neemt nog altijd toe en veel soorten verspreiden zich snel. Sommige hebben nauwelijks impact op de leefomgeving, maar er zijn ook exoten die negatieve gevolgen hebben op ecologie, gezondheid of veiligheid. Maatregelen ter preventie en bestrijding kennen verschillende knelpunten, die beheersing tot een lastige klus maken. Daarom participeert RAVON in het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NEC-E) en werken we nauw samen met het Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Dit jaar hadden onder meer de Amerikaanse brulkikker, uitheemse slangen, blauwband, zonnebaars en Italiaanse kamsalamander onze aandacht. De bestrijding van Amerikaanse brulkikker in Baarlo verloopt voorspoedig en langs de grens van Noord-Brabant met België houden enkele tientallen vrijwilligers en professionals in de gaten of deze soort het land binnen komt. Samen met Staatsbosbeheer en Stichting Bargerveen is een Veldwerkoplaats over de zonnebaarsproblematiek verzorgd voor terreinbeheerders. SPYGEN en RAVON hebben een onderzoek met behulp van edna uitgevoerd om de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in beeld te krijgen. Hiertoe zijn nieuwe, goedwerkende primers ontwikkeld en vervolgens zijn daarmee enkele tientallen wateren op de Veluwe bemonsterd. De soort blijkt nog wat ruimer verspreid te zijn, dan al bekend was. Er is een risicoanalyse opgesteld over uitheemse slangen en begin 2014 verschijnt een rapport over uitheemse vissoorten, opgesteld met NEC-E partners. Samen met de Radboud universiteit onderzoeken we of de blauwband een schadelijke parasiet overbrengt op Nederlandse vissoorten en wat daarvan de gevolgen zijn. Vanuit het Signaleringsproject Exoten, dat als doel heeft vrijwilligers te enthousiasmeren uit te kijken naar exoten en waarnemingen te melden, heeft RAVON in samenwerking met een breed palet aan partnerorganisaties de nieuwsbrief Kijk op Exoten voortgezet (te downloaden op Inmiddels hebben zich 900 mensen op deze nieuwsbrief geabonneerd en wordt hij zeer veel gedownload. Meer weten? Kijk op of op (> Exotencentrum). 23

26 Jaarverslag

27 Stichting RAVON 5 THEMA ONDERZOEK 5.1 Doorbraak in vuursalamanderonderzoek 2013 was door RAVON uitgeroepen tot het jaar van de vuursalamander. Een terecht keuze want later in dit jaar verschenen er twee belangrijke publicaties met daarin vorderingen rond het onderzoek. De plotselinge achteruitgang van de vuursalamanderpopulatie (>96% in enkele jaren tijd) is door RAVON, het CBS en de Universiteit Gent gedocumenteerd in Amphibia-Reptilia: Spitzen-van der Sluijs et al Rapid enigmatic decline drives the fire salamander (Salamandra salamandra) to the edge of extinction in the Netherlands. Amphibia-Reptilia. In september 2013 was er een zeer belangrijke doorbraak zijn in het onderzoek naar de achteruitgang. Er verscheen een artikel in een vooraanstaand Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift (PNAS) over de oorzaak van achteruitgang. Het blijkt om een volledig nieuwe dierziekte te gaan, de schimmel is wel verwant aan de beruchte chytridschimmel die wereldwijd verantwoordelijk is voor het uitsterven van tientallen soorten amfibieën. Martel et al Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS). De publicatie was een samenwerking van onderzoekers van de Universiteit Gent, het Imperial college London, de Universiteit Brussel en RAVON. Het is de belangrijkste wetenschappelijke publicatie in het bijna 25 jarig bestaan van RAVON geworden. De ziekte is nu aangetoond bij vuursalamanders, onbekend is nog of de ziekte zich ook onder andere soorten gaat manifesteren. De ontdekking van de ziekte werd nader toegelicht in het jubileumnummer (nr. 50) van RAVON. Samen met de Universiteit Gent zal ook de komende jaren stevig ingezet worden op het uitbreiden van het onderzoek. Het swabben van een vuursalamander. (Foto: Jelger Herder) 25

28 Jaarverslag Stagiaires - door Kim Rongen In 2013 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 18 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven. Beneker Lisa, MBO Clusius College. Onderwerp: Verzorging van de larven in de kweekopstelling in Artis tbv herintroductie van de knoflookpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Blauw Maxim, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Diehl Joris, Wageningen Universiteit. Onderwerp: Ecologie grote modderkruiper. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Dijk van Jeroen, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Droogers Gerben, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Harmsen Roy, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Heemst vd Sjors, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of ectoparasites in the maintenance & transmission of human infectious diseases. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Heugten van Mark, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Katt Robin, CAH Almere. Onderwerp: Ontwikkeling larve knoflookpad onder kweekomstandigheden. Begeleiding: Wilbert Bosman/ Richard Struijk Klundert vd Brian, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Krawczyk Aleksandra, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of lizards and their ectoparasites in the transmission of infectious diseases in the Netherlands. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Prevos Dave, Toegepaste biologie. Onderwerp: Populatie ecologisch onderzoek geelbuikvuurpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Sanders Dianne, HAS Den Bosch. Onderwerp: larven monitoring vuursalamanders, water- en bodemkwaliteit. Larven ontwikkeling bruine kikkers Bunderbos en andere plek. Begeleiding: Wilbert Bosman Thunnissen Aaron, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Trueba Miguel Prado, Helicon Velp Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Valk Karine, Wageningen Universiteit (Aquaculture & Marine Resource Management). Onderwerp: Dispersion and habitat of the European weather loach in Wageningen and the role of environmental factors involved. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Ven van de Sander, MBO Sportvisserij. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Vijfeijken van Wouter, HAS Den Bosch. Onderwerp: Ecologisch onderzoek aan de vuursalamander. Begeleiding: Wilbert Bosman / Annemarieke Spitzen 5.3 Dierproeven Annemarieke Spitzen & Frank Spikmans RAVON voert wetenschappelijk- en toegepast onderzoek uit om ecologische vragen te kunnen beantwoorden. Handelingen die daarbij worden verricht, zoals het inbrengen van zenders, het nemen van weefselmonsters of het doden van dieren, veroorzaken ongerief. Volgens de Wet op de Dierproeven (WOD) is er dan sprake van een dierproef. De onderzoeken van RAVON worden vooraf goedgekeurd door een ethische commissie van de KNAW en ze worden uitgevoerd door gekwalificeerde en bevoegde mensen. In 2013 heeft RAVON voor enkele projecten ontheffing aangevraagd op de WOD. In het kader van het onderzoek naar het 26

29 Stichting RAVON uitheemse pathogeen Sphaerotecum destruens dat wordt binnen gebracht door de exotische blauwband, en desastreuze gevolgen kan hebben voor inheemse visfauna, zijn 19 blauwbanden gedood. Van 35 gladde slangen is met een wattenstaafje wangslijmvlies afgenomen in het kader van onderzoek naar de fragmentatie van leefgebied van deze soort, en tenslotte is ook van 27 muurhagedissen genetisch materiaal verzameld door afnemen van wangslijmvlies met een wattenstaafje in het kader van genetisch onderzoek. 5.4 Environmental DNA - door Jelger Herder Op het gebied van environmental DNA (edna) zijn er in 2013 wederom grote stappen gezet. Bij deze nieuwe detectiemethode worden soorten opgespoord op basis van DNA dat ze achterlaten in hun omgeving. RAVON werkt op het gebied van edna nauw samen met het Franse SPYGEN. Na de succesvolle pilot studie aan de grote modderkruiper in 2011 zijn er in 2013 een groot aantal edna projecten uitgevoerd voor o.a. waterschappen, provincies, Rijkswaterstaat en adviesbureaus. Voor de grote modderkruiper zijn een paar honderd locaties onderzocht waarbij er veel nieuwe vindplaatsen ontdekt zijn. Een vergelijkend onderzoek tussen edna en elektrovissen liet zien dat de trefkans met edna aanzienlijk hoger was (~ 2,5 keer), tevens toonde edna op de locaties waar met elektrovissen grote modderkruipers waren gevangen de soort feilloos aan. In het Natura 2000 gebied Uiterwaarden Lek lukte het om met behulp van edna voor het eerst het voorkomen van de kamsalamander binnen de begrenzing van het Natura 2000 gebied vast te stellen. Het voorkomen van knoflookpadden is bevestigd in het Roderveld. In 2013 is tevens een succesvolle pilot studie uitgevoerd naar de toepassing van edna voor de Italiaanse kamsalamander (een exoot). In een vervolg project is de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in kaart gebracht m.b.v. edna. Ook is in 2013 onderzoek in gang gezet naar het genereren van een hele soortenlijst voor vissen vanuit een edna watermonster. Hierbij zijn standaard KRW bemonsteringen vergeleken met de resultaten van edna onderzoek en Next Generation Sequencing. Daarnaast zijn monsterprotocollen verder getest en verbeterd. RAVON heeft haar kennis over edna gedeeld middels een zestal publicaties, waaronder een overzichtsartikel in de Levende Natuur. Daarnaast zijn er een groot aantal presentaties gegeven, zowel nationaal (o.a. op Vismarkt en STOWA bijeenkomst over edna) als internationaal (SEH 2013, Hongarije). Tot slot is er ook een college over edna verzorgt voor studenten van de Radboud Universiteit Nijmegen. 5.5 Risicoanalyse uitheemse slangen in Nederland - door Raymond Creemers Elke zomer worden in de media exotische slangen gemeld die rondkruipen in woonwijken en natuurgebieden. Het zijn ontsnappingskunstenaars die gemakkelijk uit een niet zorgvuldig afgesloten terrarium ontsnappen, soms worden ze gedumpt in de vrije natuur. Deze ontsnappingen en vrijlatingen leiden zelden tot vestiging van populaties; meestal zijn het individuele dieren die worden aangetroffen. Slechts weinig soorten zijn aangepast aan het relatief koude Nederlandse klimaat, waardoor ze moeite hebben te overleven. Succesvolle introducties in West-Europa zijn veelal afkomstig uit particuliere collecties (voor slangen ingerichte tuinen, in Engeland ook rond dierentuinen); het zijn in ieder geval situaties waarbij meerdere dieren tegelijkertijd opzettelijk op dezelfde plek zijn uitgezet. In dit onderzoek zijn de risico s verbonden aan introductie van uitheemse slangen op een rij gezet. Daarbij zijn ook toekomstige klimaatscenario s bij het onderzoek betrokken. Van alle beschouwde 27

30 Jaarverslag 2013 soorten zijn er vier geïdentificeerd als soorten die zich in de toekomst kunnen vestigen en een substantieel risico voor de Nederlandse natuur vormen. Vooralsnog is er één nieuwe soort die zich in Nederland heeft kunnen vestigen en zich ook voortplant, de Russische rattenslang. Een kleine populatie van deze soort overleeft al ruim tien jaar in het noorden van Drenthe. De impact op de inheemse biodiversiteit van de rattenslang is op dit moment beperkt en lokaal. 5.6 Risico s exotische vissoorten - door Martijn Schiphouwer In NEC-E (Nederlands Expertise Centrum Exoten) verband heeft RAVON de risico s in kaart gebracht van exotische vissoorten die zijn opgenomen in de Visserijwet. De ondertussen in Nederland wijdverspreide soorten als karper en snoekbaars krijgen de hoogste risicoclassificatie van de behandelde soorten. Er is onder andere gekeken naar het vestigingspotentieel, impact op inheemse soorten en het koloniseren van beschermde gebieden. De risico's van een aantal soorten kunnen in de toekomst groter worden door klimaatverandering, bijvoorbeeld door een hoger reproductiesucces bij hogere temperaturen. Wanneer soorten zich eenmaal gevestigd hebben in grote waterlichamen is het praktisch onmogelijk om deze populaties te beheren. Daarom wordt voorgesteld dat het uitzetten van exoten gestopt of gereguleerd moeten worden en dat nationale en internationale vistransporten gescreend moeten worden op ziekten en meeliftende exoten. 5.7 Lichtonderzoek tijdens de paddentrek - door Kris Joosten Amfibieën worden vaak aangetrokken of afgestoten door licht. Dat kan van invloed zijn op de amfibieëntrek en de verkeersmortaliteit. Van sommige soorten is bekend dat ze veel onder straatlantaarns verzamelen, waardoor de kans op doodrijden sterk toeneemt. In dit gerichte onderzoek wordt het effect van verschillende lichtspectra onderzocht op de voorjaarstrek. Maart 2012 is het onderzoek gestart op twee proeflocaties (Kootwijk & Amerongen) en in 2013 is het onderzoek uitgevoerd in Amerongen en Bloemendaal. Op deze trajecten, waar veel padden en andere amfibieën oversteken tijdens de voorjaarstrek, is het effect van rood, groen en wit licht getest. De experimenten zijn uitgevoerd door leden van de lokale paddenwerkgroepen. De eerste resultaten zullen in 2014 worden gepresenteerd. Lichtonderzoek in uitvoering op traject Duinlustweg te Bloemendaal (Foto s: Kris Joosten) 28

31 Stichting RAVON 6 THEMA BESCHERMING 6.1 Actieplan SOS vuursalamander door Raymond Creemers In februari 2013 heeft Freek Vonk in De Wereld Draait Door het actieplan SOSvuursalamander onder de aandacht gebracht. Freek is ambassadeur van het project en heeft ook een column geschreven in de TROSkompas over 2013 het Jaar van de vuursalamander. In maart is er een expertmeeting geweest met deskundigen van Alterra, Arcadis, het NHGL, Staatsbosbeheer, RAVON en de Universiteit Gent. In september 2013 was er een zeer belangrijke doorbraak in het onderzoek naar de achteruitgang. Er verscheen een artikel in Figuur 1. Freek achter de schermen bij de DWDD. (Foto: Rob van Westrienen) een vooraanstaand Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift (PNAS) over de oorzaak van achteruitgang. Het blijkt om een volledig nieuwe dierziekte te gaan, de schimmel is wel verwant aan de beruchte chytridschimmel die wereldwijd verantwoordelijk is voor het uitsterven van tientallen soorten amfibieën. Het is de belangrijkste wetenschappelijk publicatie in het bijna 25 jarig bestaan van RAVON geworden. De ziekte is nu aangetoond bij vuursalamanders, onbekend is nog of de ziekte zich ook onder andere soorten gaat manifesteren. In oktober is in kasteelpark Bron een workshop met terreinbeheerders georganiseerd hoe om te gaan met de nieuwe situatie. Dit zal uitgewerkt worden in richtlijnen en aanbevelingen voor beheerders en vrijwilligers. De quarantaine voor de volwassen dieren in Gent is begin april 2013 opgeheven en de vuursalamanders zijn verhuisd naar Kasteelpark Born, een dierentuin in Zuid- Limburg. SOSvuursalamander bleek een succesvol crowdfundingsproject. Het optreden van Freek Vonk, de bijbehorende media-aandacht, het adoptieprogramma en de constante nieuwsstroom via de social media bleken genoeg aandacht te genereren om een substantieel bedrag via publiekssteun te verwerven. Dit bedrag kon toegevoegd worden aan de financiering van de opvang en van het actieplan en onderzoek. In maart 2013 renden de leerlingen van een basisschool in Wilp- Achterhoek zicht het vuur uit de sloffen tijdens hun jaarlijkse sponsorloop. Op de RAVON dag 2013 is uitgebreid aandacht besteed aan de ontdekking van de nieuwe schimmel en de mogelijke consequenties. Begin november is een themanummer uitgebracht (nr. 50) als speciale editie (jubileumnummer). RAVON en de Universiteit Gent zullen ook de komende jaren stevig inzetten op het uitbreiden van het onderzoek. 29