Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep - Drijflanen in. Tilburg Frank Spikmans & Arnold van Rijsewijk

Transcriptie

1 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep - Drijflanen in Tilburg 2015 Frank Spikmans & Arnold van Rijsewijk

2 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Frank Spikmans & Arnold van Rijsewijk

3 Colofon Status uitgave: fefinitief Rapportnummer: Datum uitgave: 28 juli 2015 Titel: Wijze van citeren: Samenstellers: Foto s omslag: Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Spikmans, F. & A. van Rijsewijk, Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg Stichting RAVON, Nijmegen, 22 p. Frank Spikmans & Arnold van Rijsewijk Poel 24, Schaapsgoor en cuvet vol salamanders (inzet) Arnold van Rijsewijk Aantal pagina s incl. bijlagen: 22 Projectnummer: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever(s): Frank Spikmans Gemeente Tilburg, Postbus 90155, 5000 LH, Tilburg Referentie opdrachtgever(s): Akkoord voor uitgave: Ronald Zollinger, 28 juli 2015 Paraaf: 2015 Stichting RAVON, Nijmegen

4 Stichting RAVON Inhoud 1 Inleiding Aanleiding & onderzoeksdoel Doelsoorten 5 2 Methode 7 3 Resultaten Waargenomen soorten Verspreiding en voortplantingssucces doelsoorten Kamsalamander Vinpootsalamander Poelkikker 13 4 Conclusie en aanbevelingen 16 5 Literatuur 17 Bijlage 1. Waarnemingen amfibieën en vissen per poel 18 3

5 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg

6 Stichting RAVON 1 Inleiding 1.1 Aanleiding & onderzoeksdoel Gemeente Tilburg werkt aan een ecologische verbinding tussen de gebieden Kaaistoep en Drijflanen. In het gebied zijn voor amfibieën poelen aangelegd. Gemeente Tilburg heeft aan Stichting RAVON opdracht verleent om de actuele verspreiding van drie doelsoorten (kamsalamander, vinpootsalamander en poelkikker) te onderzoeken. In deze rapportage wordt de aanpak en de resultaten van dit onderzoek beschreven. 1.2 Doelsoorten De prioritaire soorten die in het onderzoeksgebied verwacht worden zijn: kamsalamander, vinpootsalamander, poelkikker, rugstreeppad en heikikker. De laatste twee zijn al lange tijd niet meer waargnomen en de kans op aanwezigheid wordt klein geacht. Andere prioritaire soorten zijn boomkikker en knoflookpad, welke in de nabijheid van het onderzoeksgebied recent zijn uitgezet. Het onderzoek richt zich niet specifiek op deze twee soorten. Voor de boomkikker geldt dat de introductie in 2014 van start is gegaan en deze soort het onderzoeksgebied nog niet gekoloniseerd heeft (Felix & Kemenade, 2015). Voor de knoflookpad geldt dat er in het kader van de introductie al specifiek onderzoek wordt gedaan naar de soort. Het onderzoek heeft zich daarom gericht specifiek op de volgende doelsoorten: kamsalamander, vinpootsalamander en poelkikker. Poelkikker (foto Frank Spikmans). 5

7 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg

8 Stichting RAVON 2 Methode De aanpak van het onderzoek is afgestemd op de doelsoorten (kamsalamander, vinpootsalamander en poelkikker). Er zijn drie telronden uitgevoerd. De eerste telronde vond plaats in de periode 30 maart 13 april, waarbij met schepnet is bemonsterd en gezocht naar volwassen salamanders en afgezette eieren. In de poelen waar geen salamanders zijn aangetroffen, is in de periode april een aanvullend bezoek uitgevoerd, om de trefkans voor salamanders te vergroten. In de periode 25 mei 5 juni is een derde telronde uitgevoerd met schepnet, waarbij extra aandacht is voor de groene kikkers. Tijdens de derde ronde is ook gelet op de aanwezigheid van roepende groene kikkers. De verspreidingsgegevens zijn ingevoerd in en worden zo automatisch opgenomen in de NDFF. Soortbepaling In het onderzoeksgebied komen sterk gelijkende soorten voor. Bij de vinpootsalamander en kleine watersalamander is het soortonderscheid niet mogelijk bij eitjes, larven en juvenielen en subadulten. Volwassen mannetjes en vrouwtjes van de vinpootsalamander zijn op basis van de aanwezigheid van een draadstaart herkenbaar (van Diepenbeek & Creemers, 2009). Echter, niet alle vrouwtjes van vinpootsalamander hebben een draadstaartje. Hierdoor is het soortonderscheid niet mogelijk bij volwassen vrouwtjes zonder deze draadstaart. Om het lastige soortonderscheid te ondervangen is inspanning geleverd om op elke locatie zo veel als mogelijk volwassen watersalamanders te vangen. In poelen waar met zekerheid beide soorten zijn aangetroffen (op basis van adulte dieren) en waar tevens eitjes, larven en/of juvenielen zijn aangetroffen, wordt aangenomen dat beide soorten er zich voortplanten. Bij de poel- en bastaard kikker is het soortonderscheid niet mogelijk bij eitjes, larven en juvenielen. (Sub)adulte dieren zijn op basis van uiterlijke kenmerken en adulte mannetjes op basis van de roep op soort te onderscheiden. Poelkikkers worden gekenmerkt door een ongevlekte geelgroene kop en rug, een ongevlekte geelwitte buik en een symmetrische grote graafknobbel. De bastaardkikker heeft een meer gevlekte groene kop en rug, gevlekte witte buik en een asymmetrische kleinere graafknobbel (van Diepenbeek & Creemers, 2006). Om het lastige soortonderscheid te ondervangen is op elke locatie op een geschikt moment geluisterd naar de roep van groene kikkers en zijn zo veel als mogelijk adulte groene kikkers gevangen. De andere soorten in het onderzoeksgebied zijn in het veld wel eenduidig van elkaar te onderscheiden. Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied bestaat uit bossen, bospaden, bosranden, weilanden, overhoekjes, plantsoenen, wegbermen en ruigtestroken. Deze vormen landhabitat voor amfibieën. Het gebied wordt doornsneden door wegen zoals de Baron van Voorst tot Voorstweg, de Bredase weg en de Gilzerbaan. In het gebied ligt een reeks van 25 grotere en kleinere poelen (zie figuur 1). 14 poelen liggen in graslanden en 9 in bos. De leeftijd van de poelen verschilt van meer dan 50 jaar tot slechts enkele jaren. 7

9 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Het onderzoeksgebied wordt doorsneden door de spoorlijn Tilburg- Breda en enkele druk bereden wegen. In het zuidelijke deel ligt het voormalige spoorlijntje Het Bels lijntje wat sinds 1989 in gebruik is als fietspad. Figuur 1. Ligging van de onderzochte poelen in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg. 8

10 Stichting RAVON 3 Resultaten 3.1 Waargenomen soorten In het onderzoeksgebied zijn zeven soorten amfibieën aangetroffen. De vinpootsalamander is het meest algemeen aanwezig in het gebied. Ook de kleine watersalamander, bastaardkikker, bruine kikker en gewone pad komen algemeen voor in het onderzochte gebied. De kamsalamander en poelkikker komen in een beperkt aantal poelen voor. De verspreiding en het voortplantingssucces van de doelsoorten worden in de paragrafen t/m nader besproken. De waarnemingen zijn opgenomen in bijlage Verspreiding en voortplantingssucces doelsoorten Kamsalamander De kamsalamander is aanwezig in zeven poelen (tabel 1 en figuur 2 en 3) en blijkt verspreid over het hele onderzoeksgebied voor te komen. In slechts één poel zijn larven aangetroffen (vier stuks, poel 8). In de overige poelen zijn (sub)adulte kamsalamanders in lage dichtheid gevonden. Dit wil niet zeggen dat in de andere poelen geen voortplanting plaatsvindt of dat er niet meer kamsalamanders voorkomen. Door de hoge waterstand bij aanvang van de inventarisatie, dichte vegetatie zoals riet, wilgenopslag en drijvende waterplanten, waren sommige poelen moeilijk te bemonsteren. Hierdoor was de trefkans in deze poelen lager. De actuele verspreiding, zoals vastgesteld in dit onderzoek, komt overeen met de historische verspreiding (Bron NDFF Periode ). Historische waarnemingen zijn bekend van de Drijflanen, Heidepark en de Drassige Driehoek. 9

11 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Figuur 2. Verspreiding van de kamsalamander in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg in Figuur 3. Poel 15 een oude, herstelde poel waarin kamsalamander werd gevonden (foto Arnold van Rijsewijk). 10

12 Kamsalamander Vinpootsalamander Kleine watersalamander Kleine water- / vinpootsalamander Poelkikker Bastaardkikker Groene kikker (soort onbepaald) Bruine kikker Gewone pad Aantal soorten Aantal doelsoorten Stichting RAVON Tabel 1. Waargenomen amfibieën in het onderzoeksgebied. Per poel is aangegeven of er sprake is van succesvolle voortplanting, op basis van de aanwezigheid van eitjes, larven en/of juvenielen. poel X Y of 5 1 of of 4 0 of Aantal poelen = voortplanting vastgesteld (ei, larven en/of juvenielen) = voortplanting vastgesteld (ei, larven en/of juvenielen), soort bepaling onmogelijk = uitsluitend (sub)adulten aangetroffen = uitsluitend onbepaalde vinpoot/kleine watersalamander aangetroffen (adult,vrouw) 11

13 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg Vinpootsalamander De vinpootsalamander is verspreid in het hele onderzoeksgebied aanwezig en werd in tenminste 20 poelen gevonden (tabel 1 en figuur 3). In een tweetal poelen (nr. 6 en 13) werden uitsluitend volwassen vrouwtjes (zonder draadstaart) gevonden. Mogelijk is de vinpootsalamander ook in deze twee poelen aanwezig. Historische waarnemingen zijn bekend van de meeste gebieden (Bron NDFF Periode ). Maar het voorkomen in de poelen in Witbrant-Oost (10 t/m 17) en die in Schaapsgoor (24 en 25) zijn nieuw. In een aantal poelen werden hoge dichtheden vastgesteld van volwassen vinpootsalamanders, met namen in de poelen 19, 24 en 25 (figuur 5). De soort plant zich voort in 13 poelen, maar waarschijnlijk wel in meerdere poelen. Dat kon echter niet bevestigd worden omdat in die poelen ook kleine watersalamander gevonden wordt en de larven van beide soorten niet te onderscheiden zijn. Figuur 4. Verspreiding van de vinpootsalamander in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg in

14 Stichting RAVON Figuur 5. Hoge aantallen vinpootsalamanders werden gevangen in poel 24 (foto Arnold van Rijsewijk) Poelkikker De aanwezigheid van poelkikker was voorafgaand aan het onderzoek niet bekend uit het onderzoeksgebied (Bron NDFF Periode ). Tijdens het onderzoek werden in 15 poelen groene kikkers aangetroffen. Op één poel na (poel 23) waren de dichtheden laag. De poelkikker is uitsluitend in het zuidelijk deel van het onderzoeksgebied waargenomen. In drie poelen is met zekerheid de aanwezigheid van poelkikker vastgesteld (tabel 1 en figuur 6). Het is daar mee de minst wijd verspreidde doelsoort van dit onderzoek. Alleen in poel 23 (figuur 7) zijn ook larven van de groene kikker aangetroffen. Hier riepen meerdere poelkikkers op basis waarvan geconcludeerd wordt dat de poelkikker zich hier voortplant. De afwezigheid van groene kikkers laat zich verklaren door een aantal factoren zoals het ontbreken van vegetatie op de oever, sterke verstoring als gevolg van recreatie, geïsoleerde ligging in dicht bos, grote fluctuaties in de waterstand incluis droogvallen en een sterke beschaduwing van sommige poelen. 13

15 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Figuur 6. Verspreiding van de poelkikker in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg in Figuur 7. In poel 23 is een rijkelijk begroeide oeverzone aanwezig waardoor deze grote, oude poel geschikt is voor groene kikkers (foto Arnold van Rijsewijk). 14

16 Stichting RAVON Figuur 8. In poel 6 ontbreekt begroeiing op de oever en in de oeverzone waardoor deze poel momenteel ongeschikt is voor groene kikkers (foto Arnold van Rijsewijk). 15

17 Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg Conclusie en aanbevelingen Aanwezigheid doelsoorten In 2015 is de aanwezigheid van alle drie de doelsoorten in het onderzoeksgebied bevestigd. De vinpootsalamander is in het gebied de meest wijd verspreide amfibieënsoort en is in tenminste 20 van de 25 poelen aangetroffen. Hij plant zich in een groot aantal wateren ook succesvol voort. De kamsalamander is in een beperkt aantal poelen (n=7) gevonden en in slechts één poel plant de soort zich met zekerheid voort, maar verondersteld mag worden dat in meerdere poelen voortplanting plaatsvindt. Beide soorten zijn van oudsher al bekend uit het gebied en het is een positief gegeven dat ze nog steeds voorkomen. Het verbeteren van de migratie mogelijkheden en het verbeteren van de kwaliteit van een aantal poelen zal er toe bijdragen dat de populaties ook voor de toekomst duurzaam behouden blijven. Het voorkomen van de poelkikker was niet bekend uit het onderzoeksgebied. De soort blijkt toch aanwezig, zei het met een beperkte verspreiding (drie poelen). Succesvolle voortplanting kon in slechts één poel vastgesteld worden. Habitatkwaliteit voor doelsoorten Een deel van de onderzochte poelen functioneert niet goed voor de doelsoorten. De betreffende poelen zijn te sterk begroeid en er is sprake van vergaande verlanding. Dit leidt tot beschaduwing door bomen en struiken op de oevers en het verdwijnen van openwater. In een deel van de poelen is juist geen of te weinig vegetatie aanwezig in de oeverzone. Het betreft vaak poelen die recent zijn aangelegd waar de oever gemaaid wordt. We bevelen aan om de actuele habitatkwaliteit van de poelen als voortplantingswater voor amfibieën vast te stellen en daar waar nodig beheersmaatregelen uit te voeren dan wel het huidige beheer aan te passen. In de Kaaistoep zijn recent boomkikkers en knoflookpadden geïntroduceerd. Deze soorten stellen hun eigen eisen aan het habitat, welke bij de inrichting en beheer van het gebied ook in ogenschouw genomen moet worden. Functioneren verbindingszone Het gebied kan nog niet optimaal functioneren als ecologische verbindingszone. Er zijn een aantal barrières aanwezig, zoals de spoorlijn en verkeerswegen (Baron van Voorst tot Voorstweg, de Bredase weg en de Gilzerbaan). Deze vormen in meer of mindere mate een barrière voor migrerende amfibieën. Ook de droge bossen vormen een barrière bij de migratie van soorten. De afstand tussen poelen is op enkele plekken fors (bijvoorbeeld afstand poel 23-24: 700 meter). Hoewel deze afstand overbrugbaar is voor amfibieën, zou de aanleg van poelen hier het functioneren van de verbindingszone bevorderen. In het zuidelijke deel functioneerde het Bels Lijntje voorheen als migratieroute voor veel diersoorten, maar sinds de in gebruik name als fietspad en het daarbij aangepaste beheer is het voor veel soorten incluis amfibieën niet meer als zodanig geschikt, als gevolg van beschaduwing door bomen en verdroging van de spoorsloot. Ten aanzien van het functioneren van het gebied als verbindingszone bevelen we aan om nader te onderzoeken waar de belangrijkste knelpunten liggen en welke oplossingen er mogelijk zijn. 16

18 Stichting RAVON 5 Literatuur Diepenbeek, A. van & R. Creemers, Herkenning amfibieën en reptielen. Stichting RAVON, Nijmegen. Felix, R. & J. van Kemenade, Het Boomkikkerproject: In: T. Peeters, A. van Eck & T. Cramer (red.), Natuurstudie in De Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2014, 20e onderzoeksjaar. - TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV-afdeling Tilburg, 104p 17

19 adult subadult juveniel larf ei Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 Bijlage 1. Waarnemingen amfibieën en vissen per poel poel Xpoel Ypoel datum nederlandse naam Geen amfibie Vinpootsalamander Bastaardkikker 2 Gewone pad 500 Goudvis Bruine kikker 8 Gewone pad Bastaardkikker 1 Gewone pad 200 Kleine watersalamander Bastaardkikker 3 Bruine kikker 100 Gewone pad 1000 Groene kikker (soort onbepaald) Bruine kikker 6 Gewone pad Bruine kikker 50 Gewone pad 1000 Kleine water- / vinpootsalamander 2 Kleine watersalamander 9 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Bruine kikker 500 Gewone pad 1000 Kleine water- / vinpootsalamander 3 15 Kleine watersalamander Gewone pad 1 Kleine water- / vinpootsalamander Kleine water- / vinpootsalamander Kleine watersalamander Kamsalamander 2 Kleine water- / vinpootsalamander 8 Kleine watersalamander 6 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Kamsalamander 1 18

20 adult subadult juveniel larf ei Stichting RAVON poel Xpoel Ypoel datum nederlandse naam Bruine kikker 3 Gewone pad Bruine kikker 40 Gewone pad 1000 Kamsalamander 1 Kleine water- / vinpootsalamander Bruine kikker 250 Gewone pad 1000 Kleine water- / vinpootsalamander Vinpootsalamander Bruine kikker 20 Vinpootsalamander Geen amfibie Bruine kikker Goudvis 23 Kleine water- / vinpootsalamander 1 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Bruine kikker 25 Gewone pad 500 Goudvis Bruine kikker 80 Kamsalamander 3 Vinpootsalamander Bruine kikker 100 Gewone pad Geen amfibie Geen amfibie Kleine water- / vinpootsalamander Gewone pad 1 Groene kikker (soort onbepaald) 3 Kleine water- / vinpootsalamander 30 Kleine watersalamander 2 Vinpootsalamander Gewone pad Kleine water- / vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Kleine water- / vinpootsalamander Gewone pad 1 Kleine water- / vinpootsalamander Bruine kikker 50 Gewone pad

21 adult subadult juveniel larf ei Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 poel Xpoel Ypoel datum nederlandse naam Bruine kikker 14 Kleine water- / vinpootsalamander 1 Kleine watersalamander 2 Vinpootsalamander Groene kikker (soort onbepaald) 4 Kamsalamander 1 Kleine water- / vinpootsalamander Kleine water- / vinpootsalamander Kamsalamander 1 Kleine watersalamander Vinpootsalamander Kamsalamander 4 Kleine watersalamander Kleine water- / vinpootsalamander 2 Vinpootsalamander Bruine kikker 25 Gewone pad Bruine kikker 2 Gewone pad 1000 Kleine water- / vinpootsalamander Bruine kikker Kleine water- / vinpootsalamander 1 3 Vinpootsalamander Groene kikker (soort onbepaald) 1 Kleine water- / vinpootsalamander 6 10 Vinpootsalamander Bruine kikker Bruine kikker Bruine kikker Vinpootsalamander Kleine water- / vinpootsalamander 100 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Bruine kikker Bastaardkikker 1 2 Bruine kikker 10 Kamsalamander 1 Kleine water- / vinpootsalamander 2 1 Kleine watersalamander 2 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 20

22 adult subadult juveniel larf ei Stichting RAVON poel Xpoel Ypoel datum nederlandse naam Kleine water- / vinpootsalamander 3 2 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Groene kikker (soort onbepaald) Bastaardkikker 1 1 Kleine water- / vinpootsalamander 1 1 Kleine watersalamander 3 Vinpootsalamander Groene kikker (soort onbepaald) Bruine kikker 16 Gewone pad Kleine water- / vinpootsalamander 1 Kleine watersalamander 2 Vinpootsalamander Bastaardkikker 10 Gewone pad 20 Groene kikker (soort onbepaald) Poelkikker Bastaardkikker 2 Kleine water- / vinpootsalamander 3 9 Kleine watersalamander 1 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 Kleine water- / vinpootsalamander 4 50 Kleine watersalamander 9 Poelkikker 1 Vinpootsalamander Bastaardkikker 4 Bruine kikker 10 Groene kikker (soort onbepaald) 18 Kamsalamander 1 Kleine water- / vinpootsalamander 100 Kleine watersalamander 1 Vinpootsalamander 3 21

23 adult subadult juveniel larf ei Amfibieën in de verbindingszone Kaaistoep Drijflanen in Tilburg 2015 poel Xpoel Ypoel datum nederlandse naam Gewone pad 1 Kleine water- / vinpootsalamander 1 Vinpootsalamander Bastaardkikker 6 Kleine water- / vinpootsalamander 2 Kleine watersalamander 4 Vinpootsalamander Bruine kikker 50 Gewone pad 500 Kleine watersalamander 1 Vinpootsalamander Bastaardkikker 1 2 Bruine kikker 10 Gewone pad 10 Kleine water- / vinpootsalamander 100 Poelkikker 1 22

24 RAVON Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland Natuurplaza Toernooiveld ED Nijmegen Postbus BK Nijmegen T: (alg.)