Jaarverslag Concept

Transcriptie

1 Jaarverslag Concept Rolf van Leeningen & Raymond Creemers juni 2013 STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN kantoor@ravon.nl

2 Jaarverslag 2013 Colofon 2014 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK Eindredactie: Rolf van Leeningen en Raymond Creemers Foto omslag: Bastaardkikker (Jelger Herder) Wijze van citeren: Leeningen, R.A. en R.C.M. Creemers (redactie), Jaarverslag 2013 Stichting RAVON, Nijmegen. 2

3 Stichting RAVON INHOUD 1 INLEIDING DE STICHTING RAVON Raad van Toezicht Werkorganisatie Samenwerking THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Werkgroepen en afdelingen Afgegeven ontheffingen RAVON-dag Weekenden Sleutelvrijwilligersdag RAVON-tijdschrift Nieuwsbrief Schubben & Slijm Website Webwinkel Stand Bibliotheek Fotoarchief Helpdesk Natuurbericht Sociale media THEMA DATA Nationale Databank Flora en Fauna Monitoring Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën Provinciale atlassen Opmars exoten Donderpad in de schijnwerper THEMA ONDERZOEK Stagiaires Microhabitatgebruik en migratie van de grote modderkruiper Dierproeven Environmental DNA Chitridiomycose en ranavirus Lichtonderzoek tijdens de paddentrek THEMA BESCHERMING Actieplan SOS Vuursalamander Effecten begrazing op levendbarende hagedis en gladde slang Amfibieën in straatkolken Rivierprik vogelvrij verklaard Inspraak voor grote modderkruiper Brochures hazelworm en amfibieën Noord-Brabant THEMA DRAAGVLAK Nieuwe Natuurwet Groen en Doen Compensatie voor boomkikker Floriade Verzorgen cursussen en colleges THEMA INTERNATIONAAL

4 Jaarverslag Conservation Committee SEH World Congress of Herpetology Congres Herpetologische Arbeitsgruppe NRW Tweedaags symposium Froglife Peterborough FLORON Organisatie Projecten Landelijke dag voor achterban FLORON Nieuws OVERIG Financiën Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners...41 BIJLAGE 1 Publicatielijst

5 Stichting RAVON 1 INLEIDING. 5

6 Jaarverslag

7 Stichting RAVON 2 DE STICHTING RAVON 2.1 Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad door Rob van Westrienen 2.2 Werkorganisatie 2.3 Samenwerking door Raymond Creemers 7

8 Jaarverslag

9 Stichting RAVON 9

10 Jaarverslag THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers. 3.1 Werkgroepen en afdelingen 3.2 Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. De ontheffing kan worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar weer vele ontheffingen verleend aan de vrijwilligers. 3.3 RAVON-dag door Kris Joosten De Landelijke RAVON-dag wordt ieder jaar gehouden op de tweede zaterdag in november. Op deze dag worden aan de hand van een jaarlijks wisselend thema lezingen gehouden. De lezingen worden verzorgd door vrijwilligers als kantoormedewerkers van RAVON. Dit jaar was er vooral aandacht voor de vuursalamander en de nieuwe schimmel Batrachochytrium salamandrivorans die de Limburgse vuursalamanders op de rand van uitsterven brengt. Ook de exoten en urbane natuur stonden dit jaar prominent op het programma. Ieder jaar wordt tijdens de RAVON-dag de Lendersprijs uitgedeeld aan iemand die een grote bijdrage heeft geleverd aan de bescherming van reptielen, amfibieën en/of vissen. De Lendersprijs werd dit jaar gewonnen door Matthijs de Vos. Daarnaast werd er dit jaar voor het eerst een Jeugd Lendersprijs uitgereikt aan Tariq Stark. De columnwedstrijd, met als thema urbane natuur, is gewonnen door Herman Sieben. Zijn column Rijdende Rechter' is gepubliceerd op de achterzijde van het tijdschrift RAVON 51 (december 2013). Een uitgebreid verslag van deze leuke dag staat op ( RAVON Aktief Aktiviteiten RAVON-dag). Hier is ook de informatie te vinden over de Lendersprijs. 10

11 Stichting RAVON Gezellige drukte in de pauze van de RAVON-dag (Foto: Jelger Herder) 3.4 Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is het traditionele Vissenweekeinde. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website te downloaden Hemelvaartweekend door Peter Frigge Het RAVON hemelvaartweekeind is dit jaar van 8 t/m 12 mei gehouden in Zuid-Holland. Uitvalsbasis was een kampeerboerderij in Noorden. Deze keer hebben meer dan 32 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekeind stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig een vis werd gevangen of dieren uit andere soortgroepen werden waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met al bekende gegevens en zijn slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn betredingsvergunningen geregeld bij Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Zuid-Hollands Landschap en Dunea. Foto s??? 11

12 Jaarverslag Vissenweekend door Martijn Schiphouwer In 2013 is het jaarlijkse RAVON-Vissenweekend gehouden in Overijssel op 11, 12 en 13 oktober vanuit groepsaccommodatie De Bosrand in Hellendoorn. Het weekend werd mede mogelijk gemaakt door samenwerking met Sportvisserij Oost Nederland en Ecogroen Advies Zwolle en financiële bijdragen van Waterschap Groot Salland, Sportvisserij Oost Nederland en Waterschap Velt en Vecht. Het weekend is bezocht door 40 deelnemers uit alle windstreken. Jeroen Bosveld en Matthijs de Vos hebben inhoudelijke bijdragen geleverd in de vorm van prachtige presentaties. De Vissenquiz werd dit jaar gewonnen door Teddy Dolstra. Hij neemt de RAVON-Vissenquiz wisselbeker en het boek Vissers van de Wal mee naar Friesland. In 2014 mag Teddy de Vissenquiz samenstellen. De doelstelling van het weekend was zoveel mogelijk slecht onderzochte ofwel witte gebieden op vis inventariseren voor de Visatlas Overijssel. Daarnaast werd gepoogd oude waarnemingen van beschermde vissen te actualiseren. In totaal zijn 42 kilometerhokken op vissen onderzocht met schepnet-en/of zegen. Er zijn 25 soorten gevangen. Op veel locaties is tiendoornige stekelbaars gevangen, maar er waren ook verassingen in de vorm van nieuwe vindplaatsen van grote modderkruiper, kleine modderkruiper en rivierdonderpad. Ook andere bijzondere soorten als kopvoorn, kroeskarper kwamen kortstondig boven water. De grote afwezige was de bittervoorn. Ook kwabaal werd helaas niet gevangen, ondanks dat de kennis behoorlijk was opgekrikt door de presentatie van Jeroen Bosveld. Van de exoten was de marmergrondel talrijkst. De organisatie was in handen van Martijn Schiphouwer en Arthur de Bruin. De resultaten zijn te lezen in het verslag dat is te downloaden op Vissen determineren en tellen (Foto: Rolf van Leeningen). Betere foto 3.5 Sleutelvrijwilligersdag door Rolf van Leeningen Onze sleutelvrijwilligers, zeer actieve en betrokken RAVON vrijwilligers, ontvangen regelmatig informatie over lopende en nieuwe vrijwilligersprojecten zodat zij ons en andere vrijwilligers goed kunnen helpen. Daarnaast organiseren we ieder jaar een speciale contactdag voor sleutelvrijwilligers die wordt afgesloten met een leuke excursie. Helaas is het in 2013 vanwege o.a. tijdsgebrek niet gelukt om deze dag te organiseren. Voor 2014 staat de contactdag wel weer in de planning. 12

13 Stichting RAVON 3.6 RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten Onze donateurs en relaties ontvangen vier keer per jaar het tijdschrift RAVON, vol interessante artikelen en informatie. In het septembernummer is een interview opgenomen met de laatste Lendersprijswinnaar (zie RAVON-dag) en in het decembernummer is het waarnemingenoverzicht een vast onderdeel. In 2013 zijn volgens planning 4 nummers verschenen. Alle soortgroepen waren weer goed vertegenwoordigd. In november is een extra nummer uitgegeven met als thema de vuursalamander. Oudere nummers van ons tijdschrift zijn gratis te downloaden op ( Infotheek RAVON publicaties RAVON tijdschrift). Het aantal abonnees (donateurs en externe relaties) op het tijdschrift is in 2013 afgenomen van 1284 naar De financiële crisis is vaak als reden voor afmelding aangegeven. 3.7 Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief is in 2013 toegenomen van 1816 naar Alle nieuwsbrieven zijn na verschijning direct gratis te downloaden op ( Infotheek RAVON publicaties Nieuwsbrieven). Hier kunnen nieuwe abonnees zich ook aanmelden. 13

14 Jaarverslag Website - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2013 net als in voorgaande jaren zeer goed bezocht. De website vormt een belangrijke bron van informatie voor de achterban. Traditioneel worden de pagina s met de soortinformatie het meest bekeken. Een groot deel van de bezoekers, grofweg 2/3e, komt binnen via zoekmachines als Google. De overige bezoekers komen binnen vanaf links van andere websites of door direct het webadres in te typen. In 2013 is er achter de schermen hard gewerkt aan een nieuwe website. De nieuwe RAVON website is in 2014 gelanceerd. Het nieuwe uiterlijk is frisser en er zullen in de loop van de tijd ook nieuwe functionaliteiten worden toegevoegd. 3.9 Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2013 zijn er 142 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. In 2013 zijn er verder 90 schepnetten verkocht Stand - door Kris Joosten RAVON wordt vaak gevraagd om met een stand aanwezig te zijn tijdens festivals, beurzen, landelijke dagen, symposia en natuurdagen. Vooral in voor- en najaar zijn er veel evenementen. Dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen we op de meeste aanvragen ingaan en als we niet aanwezig kunnen zijn sturen we materialen naar de organisatie. In 2013 hebben RAVON, FLORON en de Zoogdiervereniging hun stand waar mogelijk gecombineerd. Zo waren we dit jaar in februari aanwezig op de Genootschapsdag in Limburg; in april op de Stadsvogelconferentie te Eindhoven; in juli op de open dag van Kasteelpark Born; in augustus op de Dutch Bird Fair te Lelystad en de Tilburgse Terrarium Dagen; in september op Festa Natura in Maastricht en de Dunea natuurfeestdag in Meyendel te Den Haag; in oktober Zoo Wild Diergaarde Blijdorp Rotterdam; in november op de landelijke dagen van RAVON en SOVON/VOFF RAVON-bibliotheek door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON groeit nog steeds door onder andere genereuze donaties van privécollecties, zoals dit jaar door de donatie van het archief van Rob Hengeveld. Met in totaal meer dan items vormt deze bibliotheek het ultieme startpunt voor je onderzoek, werkstuk, lezing, of voor je eigen nieuwsgierigheid. In de bibliotheek staan naast wetenschappelijke literatuur, waaronder ook heel oude artikelen die elders lastig te verkrijgen zijn, ook vele naslagwerken, determinatiegidsen voor binnen- en buitenland, standaardwerken over fysiologie, ecologie & genetisch onderzoek, onderzoeksrapporten en informatie over beheer. Wij heten belangstellenden en specifiek studenten van harte welkom in onze grote ichthyologische en herpetologische bibliotheek. 14

15 Stichting RAVON 3.12 Fotoarchief door Kris Joosten RAVON ontvangt regelmatig prachtige foto s voor het fotoarchief en daar zijn we zeer dankbaar voor. De invoer van alle ontvangen foto s heeft enige vertraging opgelopen wegens tijdgebrek. Wij zijn hiervoor nog steeds op zoek naar een vrijwilliger die dit voor ons kan oppakken Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Via de helpdesk, een extra service die RAVON biedt aan het publiek, is het mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en soms (in)direct ook aan de bescherming van onze soorten. Aantal geregistreerde helpdeskvragen naar onderwerp in 2011 t/m 2013 onderwerp aantal 2010 Aantal 2011 Aantal 2012 determinatie bescherming wetgeving ecologie beheer en inrichting verspreiding en waarnemingen educatie en voorlichting overige Totaal In 2013 is het aantal vragen dat gesteld werd via de Helpdesk licht gedaald ten opzichte van de voorgaande twee jaren. Het is niet gemakkelijk hiervoor oorzaken aan te geven. Een deel van de vragen wordt niet (meer) gesteld via de Helpdesk maar via Facebook en Twitter. Gemiddeld zijn dat twee vragen per week. Vragen over faunapassages blijken meer en meer direct gericht te worden aan de medewerker die zich hierin gespecialiseerd heeft. Vragen omtrent straatkolken zorgde ervoor dat de categorie vragen over Bescherming op ongeveer het aantal van 2012 bleef. De acties omtrent de brulkikker en de vuursalamander zorgden ook dit jaar weer voor meerdere meldingen van deze soorten in de rubriek Verspreiding en waarnemingen. Ook dit jaar kwamen weer meldingen van bijzondere waarnemingen die benut konden worden voor het maken van een Natuurbericht. Bijvoorbeeld de vondst van een gewone pad die het hogerop zocht in een merelnest. 15

16 Jaarverslag Natuurbericht - door Kris Joosten 50 natuurberichten heeft RAVON dit jaar uitgegeven, die allen na te lezen zijn op het gaat om 27 natuurberichten over amfibieën & reptielen, en 23 natuurberichten over vissen. Veel berichten werden ons aangereikt door actieve vrijwilligers die hun mooie waarnemingen met ons deelden, waarvoor dank! In de top 5 van meest gelezen RAVON natuurberichten in 2013 staan de volgende natuurberichten: 1. Gulzigheid snoek afgestraft 2. Freek Vonk ambassadeur voor Jaar van de vuursalamander 3. Veel meldingen van 'tuinslangen' 4. Nieuwe schimmel brengt vuursalamander op rand van uitsterven 5. Exoot loodst sluipmoordenaar het land binnen Wilt u geen natuurberichten van RAVON missen? Abonneer u dan op de gratis digitale nieuwsbrief via Het natuurbericht 'Gulzigheid snoek afgestraft' scoorde zowel in Nederland als buitenland erg hoog. (Foto: René Spaargaren) 3.15 Sociale media - door Kris Joosten De sociale media voor Twitter, Facebook en LinkedIn wordt verzorgd door een team van RAVON-medewerkers. Dagelijks verschijnen er korte actuele berichten. Wilt u geen berichten van RAVON missen? Volg ons dan op (2.551 volgers en volgen wij zelf 697 personen of organisaties) of op Facebook: (1.318 likes). De directeur van RAVON is op Twitter te volgen en Sjeng de vuursalamander is te volgen Daarnaast zijn er diverse facebookpagina's voor regionale werkgroepen aangemaakt zoals voor Utrecht, maar ook voor lopende projecten zoals de Visatlas Nederland ( en bedreigde soorten zoals de knoflookpad ( 307 likes) en de vuursalamander ( 441 likes). 16

17 Stichting RAVON 17

18 Jaarverslag THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. En dankzij deze data kunnen we nieuwe atlassen maken, adviseren en beschermen. 4.1 Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers 4.2 Monitoring Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen In 2013 werden op honderden trajecten van het Meetnet Reptielen voor het 20ste achtereenvolgende jaar de reptielen geteld. Hierdoor heeft RAVON in samenwerking met het CBS en GaN een goed beeld hoe het gesteld is met de Nederlandse reptielen. Naast het berekenen van indexen en trends gegenereerd het Meetnet ook interessante verspreidingskennis want zelfs op langlopende trajecten worden verrassende waarnemingen gedaan Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Waarnemers door het hele land monitoren de inheemse amfibieën. In het voorjaar van 2013 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 431 gebieden (3.788) afzonderlijke wateren en luisterpunten, waarvan er in werden geteld. In 2012 zijn er records verwerkt waarvan positief waren, met een amfibie dus (totaal aantal records is waarvan positief). Binnen het Meetnet Amfibieën zijn geen opvallende zaken te zien in vergelijking met de 2011 beoordelingen Meetnet Beek- en Poldervissen - door Jan Kranenbarg Als vervolg op het Verspreidingsonderzoek Vissen is in 2011 gestart met het Meetnet beek- en poldervissen dat onderdeel vormt van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), een samenwerkingsverband van overheidsorganisaties voor de monitoring van de natuur in Nederland. Binnen het meetnet zijn vrijwillige natuurwaarnemers actief die met behulp van schepnetten of op zicht het voorkomen van vissoorten in kaart brengen. Daarnaast brengt RAVON visgegevens die door andere organisaties (zoals Waterschappen en Rijkswaterstaat) verzameld worden bij elkaar. Het CBS verwerkt al deze gegevens samen tot statistieken zodat de ontwikkelingen in de onderzochte vissoorten en de effecten van het natuurbeleid gevolgd kunnen worden. De zeven doelsoorten van het meetnet zijn opgenomen in de Habitatrichtlijn (bijlage II) en komen voor een belangrijk deel voor in kleinere waterlopen (beken, vaarten, sloten) of in de oeverzone van grotere wateren (rivieren, meren, kanalen). Met betrekking tot de doelsoorten is er onderscheid gemaakt in poldervissen die in de meer stangante vaak plantenrijke delen van het watersysteem voorkomen (bittervoorn, kleine modderkruiper en grote modderkruiper) en beekvissen die gebonden zijn aan de meer stromende delen van het watersysteem (beekprik, rivierprik, beekdonderpad, rivierdonderpad). Het betreft soorten die goed door vrijwilligers geteld kunnen worden. 4.3 Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder Het hoofddoel van het NEM verspreidingsonderzoek is het verspreidingsgebied van de doelsoorten op 10x10 km zo compleet mogelijk te actualiseren over een periode van 6 jaar. Deze 18

19 Stichting RAVON gegevens worden gecontroleerd door het CBS en naar de EU gestuurd waar ze gebruikt worden in de ter beoordeling van de instandhoudingsdoelstellingen van de beschermde soorten. De huidige te onderzoeken periode betreft Afgelopen jaar betrof dus het tweede jaar uit deze periode en het verspreidingsonderzoek ligt goed op schema. Voor enkele soorten is het verspreidingsbeeld reeds voor meer dan 80% geactualiseerd (adder, boomkikker, knoflookpad en vuursalamander). Voor een aantal wijd verspreide soorten ligt de actualisatie net boven de 60% (rugstreeppad, heikikker, kamsalamander, poelkikker en gladde slang). Dit is mooi op schema in vergelijking met de vorige periode maar de ervaring leert dat er nog veel werk te verzetten is. Dit omdat de overgebleven hokken veelal op locaties liggen waar minder waarnemers actief zijn en/of het lastig waarneembare soorten betreft. 4.4 Provinciale atlassen door Jan Kranenbarg In 2013 is mede vanuit RAVON gewerkt aan drie provinciale visatlassen. Het gaat om de provincies Friesland, Zuid-Holland en Zeeland. Hiervoor zijn vrijwilligers druk bezig met het verzamelen van verspreidingsgegevens. Het is de verwachting dat de verzamelde gegevens eind 2014/begin 2015 gepresenteerd zullen worden in een gedrukte atlas voor deze provincies. Meer info: Opmars exoten - door Jeroen van Delft & Frank Spikmans Het aantal exotische soorten in Nederland neemt nog altijd toe en veel soorten verspreiden zich snel. Sommige hebben nauwelijks impact op de leefomgeving, maar er zijn ook exoten die negatieve gevolgen hebben op ecologie, gezondheid of veiligheid. Maatregelen ter preventie en bestrijding kennen verschillende knelpunten, die beheersing tot een lastige klus maken. Daarom participeert RAVON in het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NEC-E) en werken we nauw samen met het Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Dit jaar hadden onder meer de Amerikaanse brulkikker, uitheemse slangen, blauwband, zonnebaars en Italiaanse kamsalamander onze aandacht. De bestrijding van Amerikaanse brulkikker in Baarlo verloopt voorspoedig en langs de grens van Noord- Brabant met België houden enkele tientallen vrijwilligers en professionals in de gaten of deze soort het land binnen komt. Samen met Staatsbosbeheer en Stichting Bargerveen is een Veldwerkoplaats over de zonnebaarsproblematiek verzorgd voor terreinbeheerders. SPYGEN en RAVON hebben een onderzoek met behulp van edna uitgevoerd om de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in beeld te krijgen. Hiertoe zijn nieuwe, goedwerkende primers ontwikkeld en vervolgens zijn daarmee enkele tientallen wateren op de Veluwe bemonsterd. De soort blijkt nog wat ruimer verspreid te zijn, dan al bekend was. Er is een risicoanalyse opgesteld over uitheemse slangen en veel werk is verzet voor een rapport over uitheemse vissoorten dat begin 2014 onder de vlag van NEC-E verschijnt. Samen met de Radboud universiteit onderzoeken we of de blauwband een schadelijke parasiet overbrengt op Nederlandse vissoorten en wat daarvan de gevolgen zijn. Vanuit het Signaleringsproject Exoten, dat als doel heeft vrijwilligers te enthousiasmeren uit te kijken naar exoten en waarnemingen te melden, heeft RAVON in samenwerking met een breed palet aan partnerorganisaties de nieuwsbrief Kijk op Exoten voortgezet (te downloaden op Inmiddels hebben zich 900 mensen op deze nieuwsbrief geabonneerd en wordt hij zeer veel gedownload. Meer weten? Kijk op of op (> Exotencentrum). 19

20 Jaarverslag THEMA ONDERZOEK 5.1 Stagiaires - door Kim Rongen In 2013 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 18 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven. Beneker Lisa, MBO Clusius College. Onderwerp: Verzorging van de larven in de kweekopstelling in Artis tbv herintroductie van de knoflookpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Blauw Maxim, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Diehl Joris, Wageningen Universiteit. Onderwerp: Ecologie grote modderkruiper. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Dijk van Jeroen, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Droogers Gerben, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Harmsen Roy, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Heemst vd Sjors, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of ectoparasites in the maintenance & transmission of human infectious diseases. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Heugten van Mark, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Katt Robin, CAH Almere. Onderwerp: Ontwikkeling larve knoflookpad onder kweekomstandigheden. Begeleiding: Wilbert Bosman/ Richard Struijk Klundert vd Brian, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Krawczyk Aleksandra, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of lizards and their ectoparasites in the transmission of infectious diseases in the Netherlands. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Prevos Dave, Toegepaste biologie. Onderwerp: Populatie ecologisch onderzoek geelbuikvuurpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Sanders Dianne, HAS Den Bosch. Onderwerp: larven monitoring vuursalamanders, water- en bodemkwaliteit. Larven ontwikkeling bruine kikkers Bunderbos en andere plek. Begeleiding: Wilbert Bosman Thunnissen Aaron, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Trueba Miguel Prado, Helicon Velp Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Valk Karine, Wageningen Universiteit (Aquaculture & Marine Resource Management). Onderwerp: Dispersion and habitat of the European weather loach in Wageningen and the role of environmental factors involved. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Ven van de Sander, MBO Sportvisserij. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Vijfeijken van Wouter, HAS Den Bosch. Onderwerp: Ecologisch onderzoek aan de vuursalamander. Begeleiding: Wilbert Bosman / Annemarieke Spitzen 5.2 Dierproeven Annemarieke Spitzen & Frank Spikmans RAVON voert wetenschappelijk- en toegepast onderzoek uit om ecologische vragen te kunnen beantwoorden. Handelingen die daarbij worden verricht, zoals het inbrengen van zenders, het nemen van weefselmonsters of het doden van dieren, veroorzaken ongerief. Volgens de Wet op de Dierproeven (WOD) is er dan sprake van een dierproef. De onderzoeken van RAVON 20

21 Stichting RAVON worden vooraf goedgekeurd door een ethische commissie van de KNAW en ze worden uitgevoerd door gekwalificeerde en bevoegde mensen. In 2013 heeft RAVON voor enkele projecten ontheffing aangevraagd op de WOD. In het kader van het onderzoek naar het uitheemse pathogeen Sphaerotecum destruens dat wordt binnen gebracht door de exotische blauwband, en desastreuze gevolgen kan hebben voor inheemse visfauna, zijn 19 blauwbanden gedood. Van 35 gladde slangen is met een wattenstaafje wangslijmvlies afgenomen in het kader van onderzoek naar de fragmentatie van leefgebied van deze soort, en tenslotte is ook van 27 muurhagedissen genetisch materiaal verzameld door afnemen van wangslijmvlies met een wattenstaafje in het kader van genetisch onderzoek. 5.3 Environmental DNA - door Jelger Herder Op het gebied van environmental DNA (edna) zijn er in 2013 wederom grote stappen gezet. Bij deze nieuwe detectiemethode worden soorten opgespoord op basis van DNA dat ze achterlaten in hun omgeving. RAVON werkt op het gebied van edna nauw samen met het Franse SPYGEN. Na de succesvolle pilot studie aan de grote modderkruiper in 2011 zijn er in 2013 een groot aantal edna projecten gedraaid voor o.a. waterschappen, provincies, Rijkswaterstaat en adviesbureaus. Voor de grote modderkruiper zijn een paar honderd locaties onderzocht waarbij er veel nieuwe vindplaatsen ontdekt zijn. Een vergelijkend onderzoek tussen edna en elektrovissen liet zien dat de trefkans met edna aanzienlijk hoger was (~ 2,5 keer), tevens toonde edna op de locaties waar met elektrovissen grote modderkruipers waren gevangen de soort feilloos aan. In het Natura 2000 gebied Uiterwaarden Lek lukte het om met behulp van edna voor het eerst het voorkomen van de kamsalamander binnen de begrenzing van het Natura 2000 gebied vast te stellen. Het voorkomen van knoflookpadden is bevestigd in het Roderveld. In 2013 is tevens een succesvolle pilot studie uitgevoerd naar de toepassing van edna voor de Italiaanse kamsalamander (een exoot). In een vervolg project is de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in kaart gebracht m.b.v. edna. Ook is in 2013 onderzoek in gang gezet naar het genereren van een hele soortenlijst voor vissen vanuit een edna watermonster. Hierbij zijn standaard KRW bemonsteringen vergeleken met de resultaten van edna onderzoek en Next Generation Sequencing. Daarnaast zijn monsterprotocollen verder getest en verbeterd. RAVON heeft haar kennis over edna gedeeld middels een zestal publicaties, waaronder een overzichtsartikel in de Levende Natuur. Daarnaast zijn er een groot aantal presentaties gegeven, zowel nationaal (o.a. op Vismarkt en STOWA bijeenkomst over edna) als internationaal (SEH 2013, Hongarije). Tot slot is er ook een college over edna verzorgt voor studenten van de Radboud Universiteit Nijmegen. 5.4 Risico s exotische vissoorten - door Martijn Schiphouwer In NEC-E verband heeft RAVON de risico s in kaart gebracht van exotische vissoorten die zijn opgenomen in de Visserijwet. De ondertussen in Nederland wijdverspreide soorten als karper en snoekbaars krijgen de hoogste risicoclassificatie van de behandelde soorten. Er is onder andere gekeken naar het vestigingspotentieel, impact op inheemse soorten en het koloniseren van beschermde gebieden. De risico's van een aantal soorten kunnen in de toekomst groter worden door klimaatverandering, bijvoorbeeld door een hoger reproductiesucces bij hogere temperaturen. Wanneer soorten zich eenmaal gevestigd hebben in grote waterlichamen is het praktisch onmogelijk om deze populaties te beheren. Daarom wordt voorgesteld dat het uitzetten van 21

22 Jaarverslag 2013 exoten gestopt of gereguleerd moeten worden en dat nationale en internationale vistransporten gescreend moeten worden op ziekten en meeliftende exoten. 5.5 Risicoanalyse uitheemse slangen in Nederland - door Raymond Creemers Elke zomer worden in de media exotische slangen gemeld die rondkruipen in woonwijken en natuurgebieden. Het zijn ontsnappingskunstenaars die gemakkelijk uit een niet zorgvuldig afgesloten terrarium ontsnappen, soms worden ze gedumpt in de vrije natuur. Deze ontsnappingen en vrijlatingen leiden zelden tot vestiging van populaties; meestal zijn het individuele dieren die worden aangetroffen. Slechts weinig soorten zijn aangepast aan het relatief koude Nederlandse klimaat, waardoor ze moeite hebben te overleven. Succesvolle introducties in West-Europa zijn veelal afkomstig uit particuliere collecties (voor slangen ingerichte tuinen, in Engeland ook rond dierentuinen); het zijn in ieder geval situaties waarbij meerdere dieren tegelijkertijd opzettelijk op dezelfde plek zijn uitgezet. In dit onderzoek zijn de risico s verbonden aan introductie van uitheemse slangen op een rij gezet. Daarbij zijn ook toekomstige klimaatscenario s bij het onderzoek betrokken. Van alle beschouwde soorten zijn er vier geïdentificeerd als soorten die zich in de toekomst kunnen vestigen en een substantieel risico voor de Nederlandse natuur vormen. Vooralsnog is er één nieuwe soort die zich in Nederland heeft kunnen vestigen en zich ook voortplant, de Russische rattenslang. Een kleine populatie van deze soort overleeft al ruim tien jaar in Zuid-Groningen. De impact op de inheemse biodiversiteit van de rattenslang is op dit moment beperkt en lokaal. 22

23 Stichting RAVON 5.6 Lichtonderzoek tijdens de paddentrek - door Kris Joosten Amfibieën worden vaak aangetrokken door licht. Dat kan van invloed zijn op de amfibieëntrek en de verkeersmortaliteit. Op wegen waar veel verlichting is, blijven veel amfibieën onder lampen op de weg zitten, waardoor de kans op doodrijden sterk toeneemt. In dit gerichte onderzoek wordt onderzocht of de aantrekkingskracht van licht op amfibieën kan worden verminderd door het gebruik van licht waarbinnen bepaalde kleuren afwezig of juist sterker aanwezig zijn. Maart 2012 is het onderzoek gestart op twee proeflocaties (Kootwijk & Amerongen) en in 2013 is het onderzoek uitgevoerd in Amerongen en Bloemendaal. Op deze trajecten, waar veel padden en andere amfibieën oversteken tijdens de voorjaarstrek, is het effect van rood, groen en wit licht getest. De experimenten zijn uitgevoerd door leden van de lokale paddenwerkgroepen. De eerste resultaten zullen in 2014 worden gepresenteerd. Lichtonderzoek in uitvoering op traject Duinlustweg te Bloemendaal (Foto s: Kris Joosten) 23

24 Jaarverslag THEMA BESCHERMING 6.1 Actieplan SOS vuursalamander door Raymond Creemers 6.2 Instandhouding van de grote modderkruiper in Noord-Brabant door Arthur de Bruin De populatie grote modderkruipers in Nederland is in de tweede helft van de 20e sterk achteruit gegaan. Binnen Nederland is Noord-Brabant van groot belang voor deze soort de instandhouding van de soort. Het was echter onduidelijk waar de grote modderkruiper nog voorkomt en wat de kwaliteit van zijn leefgebied is. RAVON heeft hier een onderzoek naar uitgevoerd en voor alle leefgebieden zijn belangrijke beheer en inrichtingsmaatregelen opgesteld. In totaal werd maar 30% van de leefgebieden als voldoende beoordeeld. Het rapport beschrijft de beheer en inrichtingsmaatregelen waarmee populaties duurzaam behouden kunnen worden. 6.3 Poelen in de gemeente Deventer door Frank Spikmans In opdracht van de gemeente Deventer is een overzicht gemaakt van alle geïsoleerde wateren in de gemeente. Op basis van gegevens die in voorgaande projecten zijn verzameld ( ) is per water de aanwezigheid van beschermde amfibieën per water bekend. in het achterliggende databestand is tevens opgenomen welke maatregelen nodig zijn voor amfibieën, denk aan schonen, vrijstellen oevers of uitbaggeren. De gemeente zal de kaart gebruiken om beheersmaatregelen te profiteren in de komende jaren. 6.4 Beheersevaluatie Bergherbos t..b.v. reptielen door Raymond Creemers In 2007 zijn door de Natuurmonumenten beheersmaatregelen genomen in het Bergherbos, een stuwwal in Montferland. Het Bergherbos is een regionaal bolwerk voor reptielen en staat vooral bekend om de grote populaties zandhagedis en hazelworm en kleine populaties gladde slang en levendbarende hagedis. Het gebied was sterk aan het verbossen, om deze verbossing tegen te gaan zijn bestaande heideterreinen deels van boomopslag ontdaan, zijn er enkele nieuwe leefgebieden gecreëerd en zijn er kilometerslange corridors gemaakt om populaties onderling wee te verbinden. RAVON heeft, samen met een actieve groep vrijwilligers uit de regio, een grootschalige inventarisatie uitgevoerd waarin de huidige situatie afgezet kon worden tegen de nulsituatie. De aanwezige reptielen hebben goed op de beheersmaatregelen gereageerd en de corridors zijn binnen enkele jaren bezet door met name zandhagedissen. Ook andere reptielen en de andere heide-fauna hebben duidelijk baat gehad bij het nieuwe beheer. Naast de resultaten van de inventarisatie bevat het onderzoek ook nieuwe aanbevelingen, waardoor het beheer nog verder afgestemd kan worden op de potentiële natuurwaarden van het terrein. Daarmee gaan de reptielen van het Bergherbos een zonnige toekomst tegemoet. 24

25 Stichting RAVON 7 THEMA DRAAGVLAK Om het grote publiek en jongeren te bereiken zoeken we steeds naar aansprekende en toegankelijke (communicatie)middelen. Ook in 2013 is dit weer goed gelukt. 7.1 Nieuwe Natuurwet door Ronald Zollinger Een voorstel voor een nieuwe Wet natuurbescherming is in augustus 2012 door de toenmalige demissionaire staatssecretaris Bleker ingediend bij de Tweede Kamer. Dit voorstel is door de huidige Tweede Kamer controversieel verklaard. In het regeerakkoord Bruggen Bouwen van het VVD-PvdA kabinet is opgenomen dat het wetsvoorstel via een nota van wijziging zal worden aangepast. Deze nota van wijziging wordt waarschijnlijk begin 2014 door staatssecretaris Dijksma bij de Tweede Kamer ingediend, waarna de parlementaire behandeling start. RAVON heeft in 2013 een bijdrage geleverd - als een van de Groene 11 partijen - aan het opstellen van een eigen gezamenlijke visie op de natuurwetgeving in Nederland wordt het jaar waarin het parlement zich buigt over een nieuwe natuurwet. Daarom hebben we als Groene 11, waarbij Natuurmonumenten het voortouw neemt, in 2013 een symposium voorbereid dat in januari 2014 zal worden gehouden. Tijdens dit symposium zullen we onze gezamenlijke visie presenteren, waarbij in het bijzonder Tweede Kamerleden zullen worden uitgenodigd. 7.2 Groen en Doen door Kris Joosten & Ronald Zollinger Samen werken aan een mooi landschap is het uitgangspunt van Groen en Doen, een programma van het ministerie van Economische Zaken (Amendement Koopmans) om vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en groen in de stad te ontwikkelen en te stimuleren. Het ministerie heeft voor 2012/2013 twee miljoen euro vrijgemaakt voor dit project. Dit bedrag is verdeeld over twee sporen, ten eerste 1,2 miljoen euro voor zes grote groene vrijwilligersorganisaties (waaronder de VOFF met Landschapsbeheer Nederland als trekker) en ten tweede ook acht ton voor lokale groene burgerinitiatieven (via Greenwish) die niet aangesloten zijn bij een van de zes landelijke groene vrijwilligersorganisaties. Voor de VOFF bedroegen de totale baten ,- en de kosten ,- (periode 1/8/2012 tot 1/04/2013). RAVON was hierbij hoofdaannemer namens de VOFF-organisaties. Als VOFForganisaties hebben hieraan meegedaan: RAVON, SOVON, FLORON, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging en EIS-Nederland. Zo werkt RAVON samen met de bovengenoemde andere VOFF-organisaties aan verschillende projecten rondom het thema groen tellen & groen doen in dorp en stad. In dit kader is: er een tuintelling Amfibieën in de stad ontwikkeld die verder zal worden uitgebouwd naar een Jaarrondtuintelling. er een fototentoonstelling 'Blik onder water' ontwikkeld voor het Watermuseum te Arnhem die wegens succes met een jaar is verlengd en heeft geleid tot de ontwikkeling van een fototentoonstelling "Blik onder water in Leiden' met daaraan gekoppelde excursies die in 2014 zal worden uitgevoerd. Daarnaast heeft RAVON samen met de zes provinciale landschapsbeheer organisaties in Friesland, Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en Limburg aan diverse projecten rondom verschillende soorten en methoden: 25

26 Jaarverslag 2013 Organiseren van cursussen voor vrijwilligers voor het overzetten van padden Opleiden vrijwilligers voor opstarten van een amfibieënwerkgroep op Tholen en Schouwen Vrijwilligers opleiden in het aanleggen van broeihopen voor ringslangen Verzorgen opleiding over het plegen van kleinschalig onderhoud aan heideterreinen Opleiden vrijwilligers voor poelenbrigade Utrechtse Heuvelrug / Gelderse Vallei Een educatief project voor het adopteren van poelen door schoolklassen Opleiden tot uitvoeren van inventarisatiewerkzaamheden voor visatlas Zuid-Holland Organiseren van cursussen voor vrijwilligersnetwerk voor boomkikker en kamsalamander In september 2013 is digitaal het boekje 'Ik wil dit blijven doen' verspreid onder onze vrijwilligers. In het boekje vertellen vrijwilligers dat zij hun werk in natuur en landschap graag willen blijven doen, maar dat zij daarvoor wel ondersteuning nodig hebben van vrijwilligersorganisaties. Dit boekjes is nog steeds te downloaden via de RAVON-website. In november 2013 hebben wij een evaluatie uitgevoerd en alle deelnemers aan Groen en Doen activiteiten gevraagd ervaringen door te geven. De resultaten van deze evaluatie zijn meegenomen voor de uitvoering in Communicatie over het Ranavirus door Annemarieke Spitzen Het Ranavirus is in 2010 voor het eerst in Nederland aangetoond. Helaas is dit virus aan het uitbreiden, en zijn in de afgelopen jaren zijn duizenden amfibieën hieraan gestorven. Monitoring, voorlichting en onderzoek zijn essentieel om te weten wat de impact van het virus op lange termijn is voor onze soorten, en om de verspreiding ervan zoveel mogelijk te vertragen. RAVON, DWHC en Provincie Drenthe hebben eind 2013 en begin 2014 via actieve en passieve communicatie geprobeerd zo veel mogelijk mensen te bereiken door het geven van vier lezingen, het verspreiden van flyers en doordat lokale kranten en RTV Drenthe hier aandacht aan hebben besteed. De fototentoonstelling Blik onder water van maart t/m september 2013 in het watermuseum te Arnhem is wegens groot succes met een jaar verlengd en nog steeds te bewonderen (Foto: Watermuseum Arnhem) 26

27 Stichting RAVON 7.4 Verzorgen cursussen en colleges - door Jeroen van Delft Er zijn door (sleutel)vrijwilligers en medewerkers op diverse plaatsen in het hele land cursussen en workshops verzorgd. Het gaat onder meer om de basiscursussen amfibieën en reptielen en de basiscursus zoetwatervissen en cursussen over poelenbeheer. De cursussen worden aangekondigd op de RAVON website. Het RAVON-team Vrijwilligers & Gegevens verzorgt de coördinatie. Daarnaast is RAVON weer betrokken geweest bij het verzorgen van onderwijs op de Radboud Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam. In 2013 zijn acht workshops Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen georganiseerd. Iedere workshop had een levensgemeenschap, bijvoorbeeld Heide & hoogveen of Beekdalen, als centraal thema. Deelnemers uit de praktijk van het natuurbeheer zijn gedurende twee dagen geïnformeerd over hoe je met veel soortgroepen in het beheer rekening kunt houden. Daarbij waren steeds drie docenten aanwezig vanuit de verschillende samenwerkingspartners, zodat veel verschillende kennis aanwezig was en er veel verschillende invalshoeken tijdens discussies belicht konden worden. Tijdens het veldgedeelte was er ook vrijwel altijd een lokale beheerder aanwezig. De workshops zijn goed gewaardeerd en krijgen in 2014 een vervolg. De workshops zijn opgezet en georganiseerd als onderdeel van een programma van stichting Bargerveen, EIS-NL, FLORON, Radboud Universiteit, RAVON, Sovon, Vlinderstichting, Wildernistrek en Zoogdierverenging in het kader van de Regeling Draagvlak Natuur. Het programma is afgesloten met een drukbezocht symposium op de Radboud Universiteit. RAVON was de projectleider van dit programma. 27

28 Jaarverslag THEMA INTERNATIONAAL RAVON speelt een steeds actievere rol in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Europa. Dit realiseren wij door meer samen te werken met internationale partners en bijdragen te leveren aan congressen en symposia. 8.1 SEH European Congress of Herpetology in Hongarije door Raymond Creemers RAVON was goed vertegenwoordigd op het Europese herpetologencongres (september 2013 Ballaton-meer, Hongarije). Er waren inhoudelijke bijdragen over prioriteiten in Europese herpetofauna bescherming, de effecten van begrazing op hagedissen, amfibieën in rioolputten, early-warning systemen voor exoten, RANAvirus en natuurlijk ook meerdere bijdragen over het edna werk van RAVON en over de vuursalamander. De publicatie van het baanbrekende artikel over de salamanderziekte was helaas net 2 weken na het congres, waardoor het grote nieuws nog onder embargo stond. Het congres werd door de Nederlandse en Vlaamse deelnemers afgesloten met een uiterst succesvolle veldexcursie, waarbij in anderhalve dag vrijwel de gehele Hongaarse herpetofauna werd waargenomen. Lezing door Jeroen van Delft over het 'Early warning system' op het SEH congres. 28

29 Stichting RAVON 9 OVERIG 9.1 Financiën - door Rob van Westrienen 9.2 Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners - door Wilma Roerink Onze dank gaat uit naar alle vrijwilligers die ons op enigerlei wijze hebben ondersteund! Wij zijn onze opdrachtgevers, opdrachtnemers, subsidiegevers en samenwerkingspartners zeer erkentelijk voor het in RAVON gestelde vertrouwen en de prettige samenwerking. ACO, Alterra, ARCADIS Nederland BV, Arfman Hekwerk B.V., ASR Vastgoed B.V., Bosgroep, Bureau Waardenburg B.V., BV Landgoed de Moeren, De Vlinderstichting, DHV B.V., DLG centraal, Dunea, DWHC, Eco- Niche, EIS-NL, Flora van Nederland, Gegevensautoriteit Natuur, GEM Meerstad CV, Gemeente Deventer, Gemeente Gouda, Gemeente Haarlem, Gemeente Leusden, Gemeente Nijmegen, Gemeente Noord-Oostpolder, Gemeente Peel en Maas,Gemeente Tilburg, Gemeente Veghel, GHV Commissie Haagse Wateren, Groene 11, Haskoning Nederland B.V., Het Bosschap, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Rijnland, K3 Delta, Kroondomein Het Loo, Landschap Noord-Holland, Landschap Overijssel, Ministerie van Economische Zaken, Team Invasieve Exoten, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Movaris Nederland B.V., Natuurbalans-Limes Divergens B.V., Natuurmonumenten, Naturalis Biodiversity Center, Nederlandse Vereniging van Boseigenaren, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren, Nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit, Prins Bernhard Cultuurfonds, ProRail, Provincie Noord-Brabant, Provincie Drenthe, Dienst Landelijk Gebied, Provincie Gelderland, Provincie Limburg, Provincie Noord-Brabant, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Provincie Zuid-Holland, Radboud Universiteit, Faculteit NWI, Regeling Draagvlak Natuur, Rijkswaterstaat, Soortbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Sportvisserij Nederland, Spygen, Staatsbosbeheer, VZZ, Stichting Bargerveen, Stichting Boomkikkerfonds, Stichting FLORON, Stichting Gooisch Natuurreservaat, Stichting Herpetofauna, Stichting Kenniscentrum Dierplagen, Stichting RIONED, St. Zeeuws Landschap, Velo Beheer, VIVARA, Waternet, WATERPROEF, Waterschap de Dommel, Waterschap Hollandse Delta, Waterschap Hunze en AA s, Waterschap Noorderzijlvest, Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Rijn en IJssel, Waterschap Rivierenland, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Veluwe, Wereld Natuur Fonds, W.F.C. Vullings. 29

30 Jaarverslag

31 Stichting RAVON BIJLAGE 1 PUBLICATIELIJST 2012 In deze lijst is alle ons bekende informatie opgenomen. INHOUDSOPGAVE 1. Artikelen 2. Rapporten 3. Stagerapporten 4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken 5. RAVON uitgaven 6. RAVON stand 7. Radio en televisie 8. Tijdschriften en kranten 9. Digitale nieuwssites 10. Cursussen en workshops 11. Excursies 12. Presentaties en lezingen 13. Natuurplaza activiteiten 14. Overig 1. ARTIKELEN Creemers, R. & A. Spitzen Zoektocht naar het onbekende, de ontdekking van chytrid 2.0. RAVON 50 jg. 15 (4): Creemers, R., A. Spitzen & W. Bosman Freek, Sjeng, Bernhard & Matt: allemaal doen ze mee. RAVON 50 jg. 15(4): Delft, J. van, B. Odé, V. Dijkstra & R. Creemers, Wel of niet bestrijden? Natura 110(2): Delft, J. van, A. de Bruin & P. Frigge, Waarnemingenoverzicht RAVON 15(5): Diepenbeek, A. van.& R. Creemers, Straatkolken: valkuilen voor amfibieën. RAVON 15(5): Herder, J.E., Exoten opsporen met DNA. Natura 110(2): 11. Herder, J.E., J. van Delft, E. Bellemain & A. Valentini, Environmental DNA krachtig gereedschap voor het monitoren van fauna. De Levende Natuur 114(3): Herder, J.E., D. Bekker, R. Koelman & E. Bellemain, Noordse woelmuis en waterspitsmuis beter in beeld - Met edna op het goede spoor. Zoogdier 24(2): Herder, J.E., J. Kranenbarg, A. de Bruin & A. Valentini, Op jacht naar DNA - Effectief zoeken naar grote modderkruipers. Herder, J.E., T. Termaat & A. Valentini, Environmental DNA als inventarisatiemethode voor libellen. Vlinders 2013(2): Herder, J.E, Environmental DNA zet de knoflookpad terug op de kaart. Schubben & Slijm 15: 15. Lammers, W. & J. van Delft, Vijf veelgestelde vragen over exoten. Natura 110(2): 16. Ode,B. et al, Species richness declines and biotic homogenisation have slowed down for NW-European pollinators and plants. Ecology Letters 16: Spikmans, F., T. van Tongeren, T. van Alen, G. van der Velde & H.J.M. op den Camp, High prevalence of the parasite Sphaerothecum destruens in the invasive topmouth gudgeon Pseudorasbora parva in the Netherlands, a potential threat to native freshwater fish. Aquatic Invasions 8: Spitzen-van der Sluijs, A., F. Pasmans & A. Martel, 2013 Nieuwe schimmel veroorzaakt massale sterfte onder vuursalamanders. Archaeopteryx Veterinaris 21(3): Spitzen, A. R. Creemers & W. Bosman. Vuursalamanders nog niet verloren. RAVON 50 jg. 15(4):

32 Jaarverslag 2013 Stumpel, A.H.P., 2013 Conservation and declines of amphibians in The Netherlands. In H. Heatwole & J.W. Wilkinson (eds): Amphibian Biology, Volume 11 Status of conservation and decline of amphibians: Eastern hemisphere, Part 3 Western Europe, pp Exeter, Pelagic Publishing. ISBN Vries, W. de, A. Marco, E. Goverse Educative and participative amphibian monitoring for a wider and more effective conservation Froglog 21(1):55-57 Wallis de Vries, M., J. Noordijk, J. Smit, H. Sierdsema, R. Zollinger, J. van Delft & M. Nijssen, Slim begrazen voor de heidefauna! Vakblad Natuur Bos Landschap 10(99): 4-7. Martel, A., C. Adriaensen, M. Sharifian-Fard, A. Spitzen-van der Sluijs, G. Louette, K. Baert, B. Crombaghs, J. Dewulf & F. Pasmans, The absence of zoonotic agents in invasive bullfrogs (Lithobates catesbeianus) in Belgium and the Netherlands. Ecohealth okt RAPPORTEN Devisscher, S., T. Adriaens, A. De Vocht, S. Descamps, M. Hoogewijs, R. Jooris, J. van Delft & G. Louette, Beheer van de stierkikker in Vlaanderen en Nederland. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2012 (52). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. Bosman, W. & M. Scheepens, Monitoring van amfibieën en met name de knoflookpad in het leefgebied te Gastel in Onderzoek uitgevoerd in het kader van het project knoflookpad Strijper Aa. Stichting RAVON en Waterschap de Dommel. 19 p. Bosman, W. & F. Spikmans, Monitoring knoflookpad en kamsalamander in het leefgebied bij Barvoorde-Dakhorst Onderzoek uitgevoerd in het kader van een nieuwe waterwinning door Vitens. Stichting RAVON, Nijmegen. Bosman, W. & R.P.J.H. Struijk & T. Woeltjes, Monitoring van amfibieën en met name de knoflookpad, kamsalamander en poelkikker in een leefgebied bij Ewijk in Onderzoek uitgevoerd in het kader van het project A50 Ewijk - Valburg. Stichting RAVON, Nijmegen. Creemers, R. & J. Janse, Nulmeting amfibieën en vissen in de Velperwaarden Stichting RAVON rapportnr Delft, J.J.C.W. van, Eindrapportage Signaleringsproject Exoten VOFF in opdracht van Team Invasieve Exoten van De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit van het Ministerie van Economische Zaken. VOFF, Nijmegen. Delft, J.J.C.W. van & R.C.M. Creemers, Early Warning System en effectmonitoring Amerikaanse brulkikker in Baarlo en Noord-Brabant, Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling en Onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten en Gegevensautoriteit Natuur. Delft, J. van, R. Creemers & J. Kranenbarg, Controle database Effectmonitor met betrekking tot vissen, amfibieën en reptielen. Oplevering geannoteerde database. Delft, J.J.C.W. van, J.E. Herder & J. Janse, edna-primerontwikkeling en bemonstering van wateren ten behoeve van het vaststellen van de Italiaanse kamsalamander. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling & onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten. Rapportnr Delft, J. van, E. Colijn, G.-J. van Duinen, H. Huitema, H. van Kleef, R. Koelman, R. Lenders, R. Leuven, J. Noordijk, B. Odé, H. Sierdsema, J.T. Smit, E. van Uchelen, G. van der Velde, K. Veling, J. Vogels & S. Vreugdenhil, Handleiding Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen. RAVON, European Invertebrate Survey - Nederland, FLORON, afdeling Milieukunde Radboud Universiteit, Sovon, Stichting Bargerveen, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging. Dijkhuis, E., Nul-monitoring Drijvende waterweegbree en kranswieren in de deelgebieden Vlijmens ven en De Maij. Stichting RAVON i.o.v. Waterschap Aa en Maas. Rapportnr. FL