Onderzoek naar kamsalamander, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn in de Oeverlanden langs de Linge

Transcriptie

1 Onderzoek naar kamsalamander, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn in de Oeverlanden langs de Linge REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2 Onderzoek naar kamsalamander, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn in de Oeverlanden langs de Linge Een rapportage van RAVON in opdracht van de provincie Gelderland J.E. Herder april 2007 m.m.v. J. Janse STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

3 Colofon 2007 Stichting RAVON, Nijmegen Rapprtnummer: Tekst: Jelger Herder Fotografie: Jelger Herder ( Met medewerking van: Jöran Janse In opdracht van: Provincie Gelderland Foto omslag: Jelger Herder, mannetje kamsalamander onder water. Wijze van citeren: Herder, J.E., Onderzoek naar kamsalamander, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn in de Oeverlanden langs de Linge. Stichting RAVON, Nijmegen.

4

5 INLEIDING: OVER DE OPDRACHT Doel van dit onderzoek Het onderzoek heeft tot doel het voorkomen van de kamsalamander, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn in de Oeverlanden beter in kaart te brengen. Het onderzoek richtte zich op de Oeverlanden langs de Linge, vanaf de snelweg A15 bij Gorinchem tot aan de brug bij voormalig fort Asperen. Het onderzoek beperkte zich tot de buitendijkse gebieden. Methode Er zijn in totaal 4 veldbezoeken gebracht aan het gebied, daarnaast is er gebruik gemaakt van historische data uit de RAVON-databank. Tijdens twee avondronden op 6 en 7 maart is er vanuit een langzaam rijdende auto op de dijk gezocht naar migrerende kamsalamanders. Aan de hand van deze gegevens zijn er locaties geselecteerd waar op 19 en 20 april tijdens 2 veldbezoeken buitendijks gezocht is naar volwassen kamsalamanders en eitjes van kamsalamanders. Aanvullend op de bemonstering met het schepnet zijn er 18 amfibieënfuiken op 19 april op geschikte locaties in het water geplaatst en op 20 april gecontroleerd. De drie vissoorten zijn bemonsterd met behulp van schepnetten en een draagbaar elektrovisapparaat. Deze bevissingen zijn gelijktijdig uitgevoerd met het kamsalamander onderzoek op 19 en 20 april. Daarnaast zijn ook de amfibieënfuiken geschikt om met name grote modderkruipers aan te tonen. Herkomst verspreidingsgegevens RAVON-database De verspreidingsgegevens die bij Stichting RAVON in beheer zijn, komen uit verschillende bronnen. De voornaamste bronnen zijn waarnemingen verzameld door vrijwilligers en uit onderzoek door betaalde krachten. Deze gegevens worden volgens standaardmethoden voor inventarisatie van reptielen en amfibieën (van Diepenbeek & van Delft 2006) en vissen (Spikmans & de Jong 2006) verzameld. Daarnaast zijn in de databank gegevens opgenomen die volgens de standaard monitoringsmethodiek voor amfibieën (Groenveld & Smit, 2001) en reptielen (Smit & Zuiderwijk, 2003) verzameld zijn. Tot slot worden gegevens door middel van gegevensuitwisselingen met andere organisaties verzameld. Alle gegevens worden bewerkt en gecontroleerd op onjuistheden voor deze in de databank worden opgenomen. 3

6 RESULTATEN Een volledig overzicht van alle waarnemingen vindt u in het bijgeleverde Excel bestand. Kamsalamander De weersomstandigheden tijdens de 2 avondronden in maart waren ideaal voor amfibieëntrek: regenachtig/vochtig met een redelijke hoge temperatuur 8-10 C. Tijdens deze twee avondronden zijn er 11 migrerende kamsalamanders op de dijk gevonden. De trekrichting van de dieren was helaas vaak moeilijk te bepalen omdat 9 van de 11 dieren waren doodgereden. De migrerende kamsalamanders werden op 6 verschillende plaatsen aangetroffen (zie de rode stippen in figuur 1). Op basis van deze resultaten zijn er op deze 6 locaties wateren geselecteerd om te bemonsteren. Daarnaast zijn er aanvullend potentieel geschikte wateren geselecteerd en bemonsterd. Tijdens de twee veldbezoeken in april is er op maar liefst 4 locaties met zekerheid voortplanting vastgesteld (eitjes gevonden) en zijn er op een 5 e locatie adulten in een fuik gevangen maar geen eitjes aangetroffen. Daarnaast is er nog een persoonlijke mededeling van een bewoner die in zijn vijver binnendijks kamsalamanders had gezien in oktober november Hieronder worden kort de locaties waar adulten en/of eitjes van de kamsalamander in het water zijn aangetroffen stuk voor stuk besproken: Locatie 1 Een mooie plas, waarschijnlijk een kleiput, vol met waterviolier in het westelijke deel van het onderzoeksgebied. Hier zijn zeer veel eitjes van kamsalamander gevonden afgezet op waterviolier. Ook is er 1 volwassen dier gevangen met het schepnet. Foto 1 poel nabij Gorinchem 4

7 Locatie 2 Een groot buitendijks gelegen water tussen Arkel en Rietveld dat in particulier bezit is. Hier werden na kort zoeken eitjes van kamsalamander aangetroffen. De eigenaar die binnendijks woont vertelde dat hij in zijn vijver in oktober/november 2006 kamsalamanders had waargenomen. Foto 2 buitendijks gelegen water tussen Arkel en Rietveld Locatie 3 Deze locatie nabij Rietveld was geselecteerd omdat er hier op de dijk 5 migrerende kamsalamanders waren aangetroffen tijdens de avondronden in maart. Hier werden twee kamsalamanders (mannetje en vrouwtje) gevangen in een fuik. Aanvullend zoeken naar eitjes leverde geen resultaat op maar daar er zeer weinig geschikte planten aanwezig waren om in te zoeken en vooral veel dood bladmateriaal is het zeker niet uit te sluiten dat de kamsalamanders zich op deze locatie voortplanten. Foto 3 buitendijks gelegen water nabij Rietveld 5

8 Binnendijks lagen twee poelen die er zeer geschikt uit zagen. Ondanks een redelijke inspanning (schepnet + eitjes zoeken) zijn hier echter geen kamsalamanders aangetroffen. Het lijkt erop dat het buitendijkse gebied hier het belangrijkste voortplantingsgebied is. Locatie 4 In dit buitendijkse gebied tussen Rietveld en Kedichem nabij het gemaal/sluisje zijn in een fuik twee volwassen kamsalamanders gevangen (mannetje en vrouwtje). Aanvullend zoeken naar eieren leverde ook hier snel resultaat op. De eitjes waren afgezet op watermunt. Foto 4 buitendijks gelegen water tussen Rietveld en Kedichem Locatie 5 In het buitendijkse gebied nabij Heukelum waren tijdens de avondronden 2 migrerende kamsalamanders aangetroffen. Daar de nabijgelegen kolk/plas te groot leek als geschikt Foto 5 sloot in buitendijks gebied nabij Heukelum 6

9 voortplantingswater (waarschijnlijk te veel vis) werd er gekeken in een paar sloten langs een industrieterrein. Ondanks dat de sloot machinaal geschoond was en daarbij de watervegetatie voor het grootste deel was verwijderd troffen we hier eitjes van kamsalamanders aan afgezet op watermunt en penningkruid. Aanvullend onderzoek met 2 fuiken leverde ook nog 3 volwassen exemplaren op (2 mannetjes en 1 vrouwtje). Overzicht waarnemingen kamsalamander In figuur 1 staat een overzicht van de waarnemingen van de kamsalamander. De rode stippen zijn migrerende dieren op de dijk aangetroffen tijdens de twee avondronden, de blauwe stippen zijn de eitjes en/of adulten die in het water zijn aangetroffen tijdens de twee veldbezoeken en de groene stippen zijn historische waarnemingen uit de periode uit de RAVON database. Uit het oostelijke deel van het onderzoeksgebied zijn geen historische waarnemingen van kamsalamander in de RAVON-database, de soort is er tijdens dit onderzoek ook niet aangetroffen Figuur 1: Verspreiding van de kamsalamander in de Oeverlanden. Rode stippen zijn waarnemingen van migrerende kamsalamanders tijdens de twee avondronden in maart. Blauwe stippen zijn waarnemingen van eieren en/of volwassen dieren in het water tijdens de twee veldbezoeken in april (de nummers komen overeen met de locaties in de tekst). Groene stippen zijn historische waarnemingen tussen 1990 en 2005 uit de RAVON-database (groene cirkels zijn waarnemingen op km-hok niveau). Kleine modderkruiper De kleine modderkruiper is bemonsterd met behulp van het schepnet. Tijdens het onderzoek is de kleine modderkruiper slechts op twee locaties in de Oeverlanden gevangen. De vangstkans bij schepnetbemonstering is erg hoog indien kleine modderkruipers aanwezig zijn. Dat de soort slechts op twee locaties gevangen is zou erop kunnen duiden dat de kleine modderkruiper niet algemeen is in de Oeverlanden. Er zijn in de RAVON-database slechts enkele historische waarnemingen uit de periode uit de Oeverlanden. Kantekening hierbij is dat de Oeverlanden voor het grootste deel niet vrij toegankelijk zijn en het de vraag is hoe vaak de Oeverlanden bezocht zijn door onze vrijwilligers. De eerste locatie betrof de natuurijsbaan aan de Zuidkant van de Linge nabij Spijk. De tweede locatie betrof het water bij het gemaal/sluis tussen Kedichem en Rietveld. Dit water staat in open verbinding met de Linge. Zie foto 6 voor een indruk van de tweede locatie. 7

10 Foto 6 water bij gemaal/sluis nabij Kedichem Figuur 2 geeft een overzicht van de waarnemingen van kleine modderkruipers in de Oeverlanden. Op basis van de huidige waarnemingen lijkt de soort diffuus verspreid voor te komen in de Oeverlanden. 2 1 Figuur 2: Verspreiding van de kleine modderkruiper in de Oeverlanden. Rode stippen zijn waarnemingen gedaan tijdens het onderzoek in 2007 (de nummers komen overeen met de locaties in de tekst). Groene stippen zijn historische waarnemingen tussen 1990 en 2005 uit de RAVON-database (groene cirkels zijn waarnemingen op km-hok niveau). 8

11 Grote modderkruiper De grote modderkruiper is een zeer lastig te inventariseren soort door zijn verborgen levenswijze en de eigenschap bij verstoring diep in de modder weg te kruipen. Tijdens dit onderzoek is de grote modderkruiper bemonsterd met behulp van het schepnet, fuiken en een draagbaar elektrovis-apparaat. De grote modderkruiper is slechts op 1 locatie aangetroffen in het buitendijkse gebied nabij Kedichem. Hier werden 2 volwassen exemplaren gevangen met behulp van het schepnet in een verlandende sloot. In de fuiken werden geen grote modderkruipers gevangen, ook niet in de twee fuiken die geplaatst waren in de sloot waar met schepnet wel grote modderkruipers werden gevangen. Figuur 3 geeft een overzicht van de waarnemingen van grote modderkruipers. De soort is tot op heden slechts op 1 locatie aangetroffen in de Oeverlanden. Foto 7 water in de Oeverlanden bij Kedichem 1 Figuur 3: Verspreiding van de grote modderkruiper in de Oeverlanden. Rode stippen zijn waarnemingen gedaan tijdens het onderzoek in Groene stippen zijn historische waarnemingen tussen 1990 en 2005 uit de RAVON-database (groene cirkels zijn waarnemingen op km-hok niveau). 9

12 Bittervoorn De bittervoorn is bemonsterd met behulp van het schepnet en het draagbaar elektrovis-apparaat. Daarnaast is er ook een bittervoorn gevangen in één van de fuiken. Tijdens het onderzoek is de bittervoorn op 5 locaties aangetroffen. Daarnaast is de soort tijdens een RAVON-excursie op 9 maart 2007 ook nog gevangen nabij de natuurijsbaan van Kedichem. Verder zijn er bij de natuurijsbaan nabij Spijk zoetwatermosselen aangetroffen en is de ijsbaan daarmee potentieel geschikt leefgebied voor de bittervoorn. Hieronder worden de locaties kort besproken: Locatie 1 In het buitendijkse water tussen Kedichem en Rietveld is 1 bittervoorn gevangen in een amfibieënfuik. Zie foto 4 voor een indruk van de deze locatie. Locatie 2 De tweede locatie betrof het water bij het gemaal/sluis nabij Kedichem. Dit water staat in open verbinding met de Linge. Zie foto 6 voor een indruk van deze locatie. Locatie 3 De derde locatie betrof een grotendeels beschaduwde poel in de Oeverlanden tussen Spijk en Vogelswerf. Van deze locatie is geen foto gemaakt. Locatie 4 De vierde locatie betrof een water nabij het Kasteel ten noordoosten van Heukelum. Dit water staat in open verbinding met de Linge. Op deze locatie werden ook zeer veel zoetwatermosselen in het water aangetroffen. Zie foto 8 voor een indruk van deze locatie. Foto 8 water nabij kasteel ten noordoosten van Heukelum 10

13 Locatie 5 De vijfde locatie betrof de Oeverlanden nabij Kedichem waar de bittervoorn samen met grote modderkruiper werd gevangen. Zie foto 7 voor een indruk van deze locatie. Locatie 6 Tijdens een RAVON excursie in het kader van de inhaalslag zijn er in maart 2007 twee bittervoorns gevangen achter de IJsbaan bij Kedichem in een kleine inham van de Linge waar enkele boten lagen. Figuur 4 geeft een overzicht van de waarnemingen van bittervoorn in de Oeverlanden. Op basis van de huidige waarnemingen lijkt de bittervoorn wijd verspreid voor te komen in de Oeverlanden langs de Linge Figuur 4: Verspreiding van de bittervoorn in de Oeverlanden. Rode stippen zijn waarnemingen gedaan tijdens het onderzoek in 2007 (de nummers komen overeen met de locaties in de tekst). Groene stippen zijn historische waarnemingen tussen 1990 en 2005 uit de RAVON-database (groene cirkels zijn waarnemingen op km-hok i ) 11

14 DISCUSSIE Tijdens dit onderzoek is er voortplanting van kamsalamander vastgesteld in 4 buitendijkse wateren langs de Linge. Voor de migrerende kamsalamanders die op de dijk zijn aangetroffen kan worden aangenomen dat ze migreren tussen het binnendijkse en buitendijkse gebied voor voortplanting en overwintering. Kanttekening hierbij is dat kamsalamanders vaak in dijken overwinteren en het dus niet is uit te sluiten dat sommige exemplaren overwinteren in de dijk zonder gebruik te maken van de buitendijkse gebieden. De vondst van kamsalamanders en hun eitjes in meerdere buitendijks gelegen spreekt dit echter tegen. Het buitendijkse gebied lijkt dan ook een belangrijke rol te spelen voor de aanwezige kamsalamander populaties. In een rapportage uit 2006 concludeert Bureau Waardenburg dat de buitendijkse wateren in 2005 geen rol van betekenis speelden als voortplantingswater voor de kamsalamander (van Eekelen et al., 2006). De onderzoeksmethode die zij hebben toegepast wijkt af van de methode die in dit onderzoek is toegepast. Er is later in het seizoen, zonder succes, gezocht naar larven van de kamsalamander. In dit onderzoek is aangetoond dat de kamsalamander zich voortplant in de uiterwaarden maar mogelijk gaan door predatie door vis veel larven verloren waardoor de voortplanting uiteindelijk niet succesvol is. Een groot aantal wateren waarin tijdens dit onderzoek eitjes zijn gevonden bevatte ook vis (met name stekelbaarzen). Dit zou kunnen verklaren waarom er tijdens dit onderzoek wel op veel plaatsen eitjes zijn gevonden maar tijdens het onderzoek door Bureau Waardenburg geen larven zijn aangetroffen. Een andere mogelijkheid is dat er tijdens dit onderzoek veel meer en ook andere wateren bezocht zijn waardoor een beter beeld van de verspreiding is verkregen. Een lage dynamiek (overstromingsfrequentie) is van belang voor goede voortplantingswateren voor de kamsalamander. In laag dynamische wateren kan zich een soortenrijke water- en oevervegetatie ontwikkelen. Deze vegetaties zijn van belang als schuilmogelijkheid voor met name de larven en eitjes. Laag dynamische wateren zijn veelal helder en bevatten daarnaast vaak lagere dichtheden vis en door de goed ontwikkelde vegetatie goede mogelijkheden voor de kamsalamanders om aan predatie te ontkomen (Creemers, 1994). De in dit onderzoek gevonden voortplantingswateren hebben bijna allemaal een goed ontwikkelde water en oevervegetatie (sommige met brede rietkragen), uitzondering hierop was locatie 5 waar de sloot recent geschoond was en er nauwelijks vegetatie aanwezig was. AANBEVELINGEN Het wordt aanbevolen om een vervolgonderzoek te doen naar het succes van de voortplanting op de locaties waar eitjes zijn aangetroffen. Dit kan gedaan worden door later in het seizoen te zoeken naar larven op deze locaties. 12

15 LITERATUURLIJST Creemers, C.M Amfibieen in uiterwaarden voortplantingsplaatsen van amfibieën in uiterwaarden. Werkgroep Dieroecologie, Radbout Universiteit Nijmegen. Diepenbeek, A. van & J. van Delft, Het waarnemen van amfibieën en reptielen. Stichting RAVON, Nijmegen. Eekelen, R. D.M. Soes, G.C. Pellikaan en L.S.A. Anema, Kruipers in de polder Inventarisatie en soortbeschermingsmaatregelen kamsalamander, rugstreeppad, heikikker en grote modderkruiper in Ablasserwaard en Vijfheerenlanden. Bureau Waardenburg. Groenveld, A. & G. Smit, Handleiding voor het Monitoren van Amfibieën in Nederland. RAVON Werkgroep Monitoring, Amsterdam. Smit, G. & A. Zuiderwijk, Handleiding voor het Monitoren van Reptielen in Nederland. RAVON Werkgroep Monitoring, Amsterdam. Spikmans, F & T. de Jong, Het waarnemen van zoetwatervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. 13