Bedrijfsoverdracht Parkstad

Transcriptie

1 Hogeschool Zuyd Bedrijfsoverdracht Parkstad Lectoraat Innovatief ondernemen en Risicomanagement Opdrachtgever: Uitvoerders: Parkstad gemeenten Yvonne Slots, Loek Swelsen Datum: Sittard, november 2010

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Bedrijfsoverdracht Parkstad inleiding 5 Hoofdstuk 1 Oriëntatie rondom thema bedrijfsoverdracht Wat is bedrijfsoverdracht, waarom die interesse? Knelpunten Economische schade Factoren van invloed op de mate van succes na overdracht Feiten over bedrijfsoverdracht Initiatieven 13 Hoofdstuk 2 Kwantitatieve resultaten Parkstad 15 Hoofdstuk 3 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 26 Bijalge 1 Structuurschets 27 Bijlage 2 Omzetting van SBI-codes naar branches 28 Bijlage 3 Partijen bij bedrijfsoverdracht 29 Bijlage 4 MKB definitie 30 Bijlage 5 Internetsites voor bedrijfsoverdracht 31 Bijlage 6 Fasering overdrachtsproces voor de verkoper van een onderneming 32 Bijlage 7 De resultaten per deelgemeente 33 Bijlage 8 Starters 66 2

3 Samenvatting De Parkstadgemeenten verwachten de komende jaren een forse toename van het aantal bedrijfsoverdrachten, voornamelijk veroorzaakt door de sterke vergrijzing in de Parkstadregio. Onder bedrijfsoverdracht wordt in dit onderzoek verstaan: een overdracht van het eigendom van een onderneming aan een of meer personen of een andere onderneming die de commerciële activiteit van de onderneming voortzet met de intentie de continuïteit te waarborgen. Het is onzeker of ondernemers die hun onderneming willen overdragen (binnen redelijke termijn) een overnamekandidaat kunnen vinden en of het hen lukt hun bedrijf te verkopen. De Parkstadgemeenten willen met dit onderzoek de problematiek rondom bedrijfsoverdracht in hun gemeenten concreet in kaart gebracht krijgen. De probleemstelling is: In hoeverre zijn er nu al problemen met betrekking tot bedrijfsoverdracht in de Parkstadgemeenten? Hoe urgent is het probleem of hoe ernstig gaat het probleem worden? Is er een taak voor de gemeenten? Uit het onderzoek blijkt dat het probleem heden ten dage al groot is. 29,1% Van alle ondernemers in parkstad is 55 jaar of ouder. 16,9% Is zelfs 60 jaar of ouder. De groep ondernemers van 55 jaar of ouder zijn goed voor arbeidsplaatsen in Parkstad. Gevolg van het mislukken van bedrijfsoverdracht(en) zou kunnen zijn dat er veel werkgelegenheid en kennis in de regio verloren gaat met alle negatieve gevolgen van dien. Leegstand dreigt, wat de leefbaarheid van wijken, winkelcentra en industrieterreinen zal aantasten. Andere economische schade die kan ontstaan zijn extra kosten voor afnemers, het verdampen van de oudedagsvoorziening van de ondernemer, waardedaling van onroerend goed, verlies van omzet bij leveranciers, minder innovatie en achterblijven van productiviteit. In Parkstad zijn er veel relatief kleine ondernemingen. Er zijn ondernemingen die 5 of minder mensen in dienst hebben (van in totaal ongeveer ondernemers). Wanneer één kleiner bedrijf moet stoppen bij gebrek aan een overnamekandidaat valt de economische schade nogal mee. Echter wanneer grote aantallen ondernemers geen opvolger vinden zal er toch sprake zijn van grote economische schade. Het is niet zo dat het probleem van het vinden van een opvolger met de bijkomende schade zich alleen de komende 10 jaar voor doet. Ook over 20 jaar is het probleem nog actueel. De grootste problemen met betrekking tot bedrijfsoverdracht doen zich voor of gaan zich voordoen in de bouw, de detailhandel, de groothandel en de industrie. Accountants geven aan dat met name in de detailhandel en in de bouw het nu al voor ondernemers lastig is een overnamekandidaat te vinden. Ook in zakelijke dienstverlening en bij financiële instellingen zijn relatief veel oudere ondernemers actief. In die sectoren is het wel zo dat ondernemers vaak op latere leeftijd een onderneming starten en hun bedrijf pas op latere leeftijd van de hand willen doen. Bij het overdrachtsproces worden in de vakliteratuur 6 knelpunten onderkend. Het betreft de waardering van de onderneming, het vinden van een wederpartij, emotionele factoren, een informatieachterstand bij een potentiële koper, de fiscale afhandeling en de financiering door de koper. Daarnaast spelen vaak ook structurele factoren in de economie, in de branche of in de onderneming een grote rol bij de kans op het vinden van een opvolger. 3

4 Te denken valt aan een tekort aan ondernemerskwaliteiten, kinderen die niet het leven van hun ouders willen leiden en afzien van opvolging van hun ouders, het verdwijnen van business naar lagelonen-landen, tekort aan technisch opgeleide mensen, onvoldoende aandacht bij starters om een bestaand bedrijf over te nemen, bereidheid van banken om risicodragend vermogen te verstrekken, een verkeerde ligging van het ondernemingspand of de schaalgrootte van de onderneming. Ook in Parkstad spelen deze factoren een belangrijke rol. Naast het voorkomen van economische schade heeft het slagen van bedrijfsoverdrachten ook een positieve invloed op innovatie en productiviteit in de betrokken ondernemingen. Op 150 ondernemingen na, vallen alle ondernemingen in Parkstad onder de rechtsvormen eenmanszaak, VOF of BV. Juist bij deze rechtsvormen is de continuïteit van de onderneming sterk afhankelijk van de ondernemer zelf. In deze groep doen zich de meeste problemen voor om een bedrijf over te dragen. In 2009 en 2010 zijn er in Parkstad beduidend meer faillissementen geregistreerd dan in de periode daarvoor (bron: Jo Mulders BDO), vooral in bouw en vervoer. Exacte cijfers ontbreken. Er ontbreken ook exacte cijfers over het aantal bedrijven dat stopt en in welke branches de stoppers actief waren. Wel is bekend dat er in 2008 en 2009 elk jaar ongeveer 1200 starters uit Parkstad ingeschreven worden bij de KvK. Dat lijkt veel, afgezet tegen ongeveer 1300 ondernemers die per jaar in heel Limburg hun bedrijf willen overdragen. Volgens de intermediairs en de ondernemers waarmee gesproken is, zouden gemeenten een positieve invloed kunnen uitoefenen op het proces van bedrijfsoverdracht door te stimuleren en te faciliteren. Genoemd worden eenvoudigere regels, meer flexibiliteit met betrekking tot bestemmingsplannen, regels niet te star toepassen, meer rekening houden met ondernemers bij wegwerkzaamheden, meer kopen bij locale ondernemers, vragen van ondernemers positiever benaderen (wat kan wel; i.p.v. wat mag niet), bewustwording van de problematiek, naast subsidies voor starters en aantrekken van nieuwe bedrijven ook subsidies voor overnemers, huren van Avantis verlagen, locale ondernemers vaker in het zonnetje zetten, financiële tegemoetkomingen voor ondernemers die willen overnemen of starten. De nationale overheid zou ook fiscale maatregelen kunnen nemen die positief werken voor bedrijfsoverdracht. Heel belangrijk in deze tijd van terughoudendheid bij banken om financiering te bieden zijn faciliteiten die dat proces vergemakkelijken (borgstelling). In de volgende fase van het onderzoek zal dieper ingegaan worden op hoe de individuele ondernemer het overdrachtsproces doorloopt, welke specifieke knelpunten hij of zij tegenkomt, waar de benodigde informatie vandaan gehaald wordt, welke hulp er ingeschakeld wordt en waar het volgens de ondernemers nog aan schort om overdrachten soepeler en met meer kans op succes te laten verlopen. 4

5 Bedrijfsoverdracht Parkstad: Inleiding Aanleiding project De komende jaren wordt een toename van het aantal bedrijfsoverdrachten verwacht. In Limburg is door FutureForum in 2006 al een aantal van ongeveer 1300 overdrachten per jaar voorspeld. Dit komt op de eerste plaats door de groei van het zelfstandig ondernemerschap, ten tweede door de vergrijzing van de bevolking. Ten derde door de opkomst van het serieel 1 ondernemerschap en ten vierde door een inhaaleffect van overdrachten die in de periode van laagconjunctuur zijn uitgesteld (Langman, Lugt 2005). Deze paper is geschreven in opdracht van de Parkstadgemeenten. Als gevolg van vergrijzing en ontgroening en zelfs ook teruglopende inwonersaantallen dreigt er werkgelegenheid verloren te gaan in de regio Parkstad. Het gevolg hiervan zou kunnen zijn dat de economische bedrijvigheid terugloopt. De regio zou daardoor in een neerwaartse spiraal terecht kunnen komen. De doelstelling van dit onderzoek: Concretisering van de problematiek rondom bedrijfsoverdracht in de Parkstad Gemeenten. De centrale onderzoeksvraag luidt als volgt: In hoeverre zijn er nu al problemen met betrekking tot bedrijfsopvolging in de Parkstadgemeenten? Hoe urgent is het probleem of hoe ernstig gaat het probleem worden? Is er een taak voor de gemeenten met betrekking tot bedrijfsoverdracht? Om de probleemstelling op te lossen is dit onderzoek opgedeeld in 2 kernhoofdstukken, afgesloten met hoofdstuk 3: conclusies en aanbevelingen. Voor het onderzoek is gestart is er een structuurschets opgesteld. Deze is terug te vinden in de bijlagen en is de basis van hoofdstuk 1. Kort gezegd heeft dat hoofdstuk tot doel de lezer achtergrondinformatie aan te reiken over het onderwerp bedrijfsoverdracht. Hoofdstuk 2 biedt een overzicht van de opbouw van de ondernemerspopulatie in Parkstad. De leeftijdsopbouw van de ondernemers in Parkstad wordt onderzocht en er wordt een verdeling gemaakt over branches. Hierbij wordt gelet op het aantal werkzame personen die eventueel betrokken zijn bij een overdracht of het stoppen van een onderneming. Methode van onderzoek: Desk-research: De volgende bronnen zijn geraadpleegd: Internet, Literatuur, KvK Fieldresearch: Delphi-onderzoek, diepte-interviews met Hans Wolting (MKB-Limburg; MKB-Parkstad; Accountant) Ad van Ginneken (Syntens) Peter Terhorst (Open Universiteit Nederland) Ernest Drijkoningen (Ontwikkelingsmaatschappij Parkstad Limburg) Mario Nefkens (KvK) Louis Palmen (KvK) Wiel Kousen (bedrijfsadviseur, ex-accountant) Jo Mulders BDO (accountant) 1 Serieel ondernemerschap is het verschijnsel dat ondernemers, gedurende hun werkzame leven, meerdere ondernemingen opstarten, ontwikkelen, overnemen en overdragen. 5

6 In de volgende fasen van het onderzoek zullen ook diepte-interviews plaats vinden met ondernemers die hun onderneming overgedragen hebben of daar mee bezig zijn en met ondernemers die een onderneming overgenomen hebben. Afbakening Onder een bedrijfsoverdracht wordt in dit onderzoek verstaan: een overdracht van het eigendom van een onderneming aan een of meer personen of een andere onderneming die de commerciële activiteit van de onderneming voortzet met de intentie de continuïteit te waarborgen (Langman, Lugt 2005). MKB: Het onderzoek richt zich met name op ondernemingen met de rechtsvorm Besloten Vennootschap (BV), Eenmanszaak en Vennootschap Onder Firma (VOF) in het MKB (ondernemingen met minder dan 250 werknemers; zie bijlage 4). Parkstad: Onder Parkstad wordt verstaan de gemeenten: Brunssum, Heerlen, Kerkrade, Landgraaf, Nuth, Onderbanken, Simpelveld en Voerendaal. 6

7 Hoofdstuk 1 Oriëntatie rondom thema bedrijfsoverdracht In dit hoofdstuk komt achtereenvolgens aan de orde: - Waarom die interesse voor bedrijfsoverdracht? - Welke knelpunten doen zich voor bij bedrijfsoverdracht? - Structurele factoren die een rol spelen bij bedrijfsoverdracht - Economische schade bij mislukken overdracht - Welke factoren hebben invloed op de mate van succes van de onderneming na overdracht? - Feiten over bedrijfsoverdracht - Initiatieven op gebied van bedrijfsoverdracht 1.1 Wat is bedrijfsoverdracht, waarom die interesse? Wanneer er in de literatuur gezocht wordt naar informatie rondom het thema wordt het al snel vrij duidelijk dat het thema al een lange tijd onder de aandacht is bij verschillende partijen en organisaties. Het EIM voorzag al in 2005 de problematiek heden ten dage. De tendens die destijds zichtbaar was, namelijk dat vanaf 2005 tot 2010 er ondernemers in Nederland de pensioengerechtigde leeftijd zouden bereiken, vroeg om beleidsmatige aandacht. Deze ontwikkeling, in combinatie met het feit dat er in Nederland minder ondernemingen starten en doorgroeien in vergelijking met andere landen, kan er voor zorgen dat er veel bedrijvigheid verloren gaat. Gemiddeld kan men rekenen op ongeveer tot bedrijfsoverdrachten per jaar. 2 Ondanks deze cijfers zijn er ook veel onderzoeken die aangeven dat er geen eenduidige cijfers zijn, als het gaat over bedrijfsoverdrachten in Nederland. Binnen deze onderzoeken wordt vaak een toename van het aantal bedrijfsoverdrachten verwacht. Het EIM geeft daar een aantal redenen voor aan 3 : 1. Er is een groei van het zelfstandig ondernemerschap; 2. Door de vergrijzing van de bevolking en van het ondernemersbestand; 3. De opkomst van het serieel ondernemerschap ( een toename van het aantal ondernemers dat gedurende zijn werkzame leven verschillende ondernemingen opzet en ontwikkelt en verkoopt); 4. Door een inhaaleffect van overdrachten die in de periode van laagconjunctuur zijn uitgesteld. Uit onderzoek van de Kamers van Koophandel blijkt dat één op de twaalf Nederlanders wel eens heeft overwogen om een bedrijf over te nemen. Hierbij ging het in 20% van de gevallen om een bedrijf van een familielid, in 16% om een bedrijf van een vriend of kennis en in 13% om een bedrijf van een werkgever. 4 Uit onderzoek van MKB-Nederland blijkt dat 40% van de jonge ondernemers binnen twee jaar een bedrijf wil overnemen om door te groeien (Nota Groei door bedrijfsovername, MKB- Nederland, 2005). 2 EIM, voorbeeldig ondernemen 3 EIM, Bedrijfsoverdracht in het MKB, moeilijk of makkelijk? 4 EIM, Meer en beter ondernemerschap p104 7

8 Bedrijfsoverdracht kent vele verschillende definities. Fiscaal worden de volgende gebeurtenissen ook aangemerkt als bedrijfsoverdracht: Onderneming overbrengen in het buitenland; Overlijden; Verkopen; Scheiden; Schenken aan kinderen. 5 Dhr. Mulders (BDO) geeft aan dat in zijn beroepspraktijk het overbrengen naar het buitenland van een onderneming vrijwel niet voorkomt, dat geldt ook voor stoppen na overlijden, stoppen na echtscheiding of schenken van het bedrijf aan kinderen. Hij schat dit samen op 2 à 3 % van de gevallen van bedrijfsbeëindiging. Binnen dit onderzoek wordt de definitie beperkt tot: het overdragen van het eigendom van een onderneming aan een of meer natuurlijke personen of een andere onderneming die de commerciële activiteit van de onderneming voortzet met de intentie de continuïteit te waarborgen. 1.2 Knelpunten MKB Nederland onderzocht bedrijfsoverdrachten en constateerde zes knelpunten. Een opsomming met een korte toelichting volgt in dit hoofdstuk. Er is al veel onderzoek gedaan en geschreven over dit onderwerp. In het kader van het EU project TouriSME werd ook een subproject gestart, gericht op de problematiek rond de opvolging in het MKB. In het kader van dit project werd een Limburgse Peergroup samengesteld die een aantal kritische succesfactoren hebben benoemd voor het welslagen van een bedrijfsovername. De knelpunten zullen daarom worden aangevuld met aanbevelingen van deze Limburgse Peergroup (doel was om vanuit deze Group de dagelijkse ondernemerspraktijk aanbevelingen te laten opstellen die leiden tot een verbetering van de situatie van bedrijfsoverdrachten). 1. Waardering Veel ondernemers overschatten het winstpotentieel van hun onderneming en onderschatten de alternatieve mogelijkheden van potentiële overnemers. Het is van belang dat ondernemers een actuele exit-strategie hebben. Dit kan gerealiseerd worden door continue aandacht vanuit verschillende instellingen zoals bedrijfsschappen, belangenorganisaties en de kamers van koophandel. De waardebepaling zelf dient volgens de Group door accountants worden gedaan. Aan ondernemers de taak om vaker de waarde van hun bedrijf te laten vastleggen. 2. Wederpartij Ondernemers zetten hun bedrijf niet graag in de etalage, omdat dit onrust wekt bij werknemers en afnemers. Voor de ondernemer bemoeilijkt dat het vinden van een geschikte koper. Voor potentiële kopers bemoeilijkt dit het vinden van een geschikt bedrijf. De Group geeft aan dat er in Limburg veel meer aandacht moet worden geschonken aan grensoverschrijdende bedrijfsoverdrachten. Tevens geeft de Group aan dat het onderwijs veel meer aandacht moet schenken aan ondernemerschap. 5 KVK thema avond 8

9 3. Emotie Veel ondernemers beschouwen hun bedrijf als hun levenswerk. Dat maakt het moeilijk om zelf de nodige afstand te nemen. Die problematiek wordt nog versterkt door de belanghebbenden aan de zijlijn: niet-overnemende kinderen bij een familieoverdracht en niet-overnemende werknemers bij een management buy-out. Het is van belang dat de verkoper niet bijdraagt aan de financiering van de verkoopsom en het is van belang dat de onderhandelingen plaatsvinden door onafhankelijke specialisten. Gezien het feit dat het inschakelen van een gespecialiseerde adviseur voor het MKB op onvermijdelijke financiële bezwaren stuit, pleit de Group voor een gestaffelde subsidieregeling. Hoe kleiner het bedrijf hoe groter de bijdrage aan een adviseur. Gezien het eminente belang van het MKB voor de economie vindt de Group deze kosten rechtvaardig. De Group geeft aan dat deze kosten terugverdiend worden door het behoud van bedrijven en de daarin aanwezige arbeidsplaatsen. Taken, bevoegdheden, verantwoordelijkheden Tijd Conflict Overnemer Verkoper Bovenstaande figuur (bron: Ad van Ginneken, Syntens) laat zien dat er in de loop van het overdrachtsproces conflicten kunnen ontstaan, als de overdrager meer en meer taken en bevoegdheden moet afstaan aan de overnemer. 4. Informatieachterstand Bij familieoverdrachten en management buy-outs kent de koper het bedrijf doorgaans van binnen en van buiten, hoewel ook dan verrassingen niet uit te sluiten zijn. Bij een management buy-in worden de onderhandelingen bemoeilijkt doordat de verkoper een veel beter beeld van de onderneming heeft dan de koper. Het is belangrijk om een verkoopmemorandum op te stellen en het is belangrijk om het personeel goed in te lichten. 9

10 5. Fiscus Vanuit fiscaal oogpunt is er een groot verschil tussen de overdracht van een eenmanszaak en een vennootschap (haar aandelen) of een activa verkoop van deze vennootschap. Het fiscale kostenplaatje heeft zeker haar invloed op de uiteindelijke prijs. 6 Dit alles kan de onderhandelingen bemoeilijken en soms zelfs een geslaagde overdracht in de weg staan. De Group pleit voor dezelfde fiscale faciliteiten voor overdragende bedrijven als voor startende ondernemingen en een vereenvoudiging van de fiscale regelgeving. 6. Financiering De kopende ondernemer moet financiering vinden voor de overnamesom. Het gaat daarbij vaak om inbreng van risicodragend vermogen, waarvoor banken zoveel mogelijk zekerheden wensen te verkrijgen. Vooral voor starters kan dit problemen opleveren. Hierop kunnen de overdrachten uiteindelijk stranden (EIM). De Group steunt het plan van het Ministerie van Economische Zaken om de borgstellingregeling zo te herzien zodat het voor het MKB makkelijker wordt om financiering te krijgen. Naast genoemde knelpunten spelen ook vaak structurele factoren in de economie, in de branche of in de onderneming een belangrijke rol bij de kans om op een bepaald moment een opvolger / overnamekandidaat te vinden. Te denken valt onder meer aan: Een verkeerde ligging van het bedrijfspand Een tekort aan technisch geschoolde mensen Opkomst van zakendoen via het internet Bereidheid van banken / financiers om financiële middelen ter beschikking te stellen Verdwijnen van business naar lage-lonen-landen Uitgebleven investeringen in de onderneming (ook evt. in ICT) Onvoldoende aandacht voor bedrijfsovername i.p.v. starten nieuw bedrijf (kvk, onderwijs, ) Vooruitzichten in bouw en bouwgerelateerde bedrijfstakken blijven nog slecht Het hebben van een goed netwerk van samenwerkingspartners wordt steeds belangrijker Café s en discotheken hebben het erg moeilijk, onder meer door een overaanbod en daling van de bestedingen Ketenvorming, schaalvergroting Tekort aan ondernemerskwaliteit Gebrek aan onderscheidend vermogen Kinderen willen niet het leven van hun ouders over nemen. Zij willen geen 60-urige werkweek. (Bronnen: Delphi-onderzoek, ) 6 De capaciteitsgroep fiscale economie van de Erasmus Universiteit te Rotterdam signaleert 33 knelpunten en mogelijke oplossingen. 10

11 1.3 Economische schade Naast het verlies aan werkgelegenheid zijn er bij een mislukte bedrijfsoverdracht nog andere vormen van economische schade aan de orde. Die schade kan per geval verschillen. Uit gesprekken met deskundigen kwam naar voren: Verlies aan werkgelegenheid. Ondanks dat er veel meer bedrijven in Nederland worden gestart dan dat er bedrijfsoverdrachten plaatsvinden, zijn er veel meer arbeidsplaatsen gemoeid bij bedrijfsoverdrachten. Het aantal voltijdbanen dat wordt behouden door bedrijfsoverdrachten is gemiddeld drie maal zo groot als het aantal banen dat gecreëerd wordt door het opstarten van nieuwe bedrijven ( Minder opbrengst verkoop onderneming voor ondernemer = oudedagsvoorziening ondernemer Verlies aan kennis, vakmanschap Verlies / extra kosten voor klanten van ondernemer Verlies aan omzet voor leveranciers (ook van diensten) van ondernemer Leegstand drukt waarde zakelijk onroerend goed Leegstand maakt winkelgebieden minder aantrekkelijk voor klanten Bedrijfsoverdrachten zorgen naast het werkgelegenheidseffect ook voor meer innovatie. Volgens Bangma en Verhoeven zorgt een bedrijfsoverdracht er voor dat het bedrijf weer in een nieuwe levenscyclus terechtkomt. De nieuwe ondernemer ontwikkelt nieuwe producten en diensten en bedenkt nieuwe productiemethode en organisatievormen. Door deze innovaties kan het bedrijf teruggaan van de stagnatiefase naar de introductiefase. Innovatie neemt in het eerste en tweede jaar na de overdracht toe. ( Bangma & Verhoeven 2000, p ). Bedrijfsoverdrachten hebben een positieve invloed op de productiviteit; dit wordt veroorzaakt door een toename van de productiviteit en van de toegenomen innovativiteit na overname ( 11

12 1.4 Factoren van invloed op de mate van succes na overdracht Het Ministerie van Economische Zaken heeft onderzocht welke factoren van invloed zijn op de bedrijfsprestaties na de bedrijfsoverdracht. Men spreekt van een succesvolle overdracht als de prestaties van de onderneming, in termen van afzet, werkgelegenheid en productiviteit, na de overdracht beter zijn dan de prestaties voor de overdracht. De factoren die van invloed zijn op de bedrijfsprestaties na de overdracht lopen uiteen van planning tot kenmerken van het bedrijf en de opvolger (Meijaard e.a ). Het kennen van deze factoren is relevant om eventuele aanbevelingen te doen aan overdragers, kandidaat-overnemers of aan bemiddelaars. Ook zou dit richting kunnen geven aan een beleid van stimulering of facilitering door bijvoorbeeld een gemeente. Hieronder staan de belangrijkste factoren uit het onderzoek op een rij: Het opleidingsniveau en de werkervaring van de overnemer Het volgen van een managementtraining door de overnemer De kennis die de overnemer heeft van het bedrijf. Een insider (bijv. een werknemer) heeft meer kennis van het bedrijf dan een outsider (derde) doordat hij een aantal jaren in het bedrijf werkzaam is geweest. Het schrijven van een ondernemingsplan Het inschakelen van externe adviseurs bij de overdracht Tijdige planning van de overdracht Sprake van een familiebedrijf 1.5 Feiten over bedrijfsoverdracht de meeste bedrijfsovernames duren langer dan gepland en verwacht; intermediairs kunnen daar wellicht meer doen aan bewustwording van dit feit bij ondernemers In Nederland zijn er 3 keer zoveel nieuwe starters dan het aantal bedrijven dat wordt overgenomen ( 75 procent van de overnames mislukt gedurende de oriëntatiefase (zie bijlage 6), 20 tot 30% van alle bedrijfsovernames mislukt nadat een onderneming is overgenomen; een mislukte overname resulteert bij 40 tot 50% van de bedrijven die willen overdragen in een bedrijfsbeëindiging; waarvan 10% in een faillissement de meeste mensen, als ze de middelen zouden bezitten om een eigen bedrijf op te zetten, beginnen liever hun eigen bedrijf (65%) dan een bestaand bedrijf over te nemen (35%); bedrijfsoverdracht in het MKB is lastig vanwege beperkte transparantie van dit segment en de geringe liquiditeit van koop en verkoop voor investeerders een groot aantal ondernemingen (40 tot 50%) in het MKB, zijn (nog) niet of moeilijk overdraagbaar (onvoldoende winstgevend, beperkte vooruitzichten, achtergebleven investeringen) Bron: 12

13 1.6 Initiatieven Avans Hogeschool (in samenwerking met private sector en internationale partners) biedt een opleiding voor overnemen van een familiebedrijf ( Het resultaat is dat er een drietal onderzoeksrapporten zijn gepubliceerd. Welke opleiding/ training de overdrager nodig heeft. Een groenboek voor ondernemers en een pr- en communicatieplan. KvK heeft expert-groep voor familiebedrijven (ook voor overdracht). Tevens verzorgt de KvK informatie avonden, spreekuren en hebben zij allerlei brochures ontwikkelt om zo overnemers en overdragers in te lichten over het thema bedrijfsoverdracht. Min. EZ, MKB-Nederland, VNO-NCW, KvK hebben overdrachtspakket ontwikkeld, gericht op het verkopen van een bedrijf. De Baak (=managementcentrum VNO-NCW) heeft Opvolgersacademie ; een opleiding voor opvolgers in het familiebedrijf ( ). BOBB: Branche Organisatie Bedrijfsoverdracht Bemiddelaars. BOBB wil kwaliteitsbewaking op gebied van bemiddelen bij bedrijfsoverdracht, garanties bieden aan marktpartijen, bekendheid overdrachtsbemiddelaar vergroten, aanspreekpunt zijn voor politiek en stakeholders ( ). Business Transfer Programme ( )heeft een screeningstool ontwikkeld voor de voorbereidingsfase van een BO. (Onderdeel Leonardo da Vinci project; Oostenrijk). Dit project is afgesloten op Syntra Limburg (België) biedt training en begeleiding bij bedrijfsoverdracht ( ). De trainingen geven de belangrijkste elementen aan waarmee een ondernemer rekening moet houden en reikt tal van tips en technieken aan om de bedrijfsopvolging of - overdracht te optimaliseren. Er zijn ongeveer 1500 cursisten per jaar en 5 a 10 % van de studenten zijn Nederlandse Limburgers. Deze organisatie werkt niet met overdragers maar met studenten die willen overnemen. De studenten hebben een leeftijd van 18 tot en 55 jaar. Diverse kennisinstellingen in Europa (o.a. Avans Hogeschool en Syntra) zijn bezig met het ontwikkelen van en leergang bedrijfsoverdracht. Onderzoek Peter Terhorst (lector Avans Hogeschool), samen met kennisinstellingen uit 4 andere Europese landen naar best-practices op het gebied van bedrijfsoverdracht (loopt nog). en Bedrijf kopen, verkopen, vragen over BO, begeleiding). gespecialiseerd in de emotionele kant van bedrijfsoverdracht.. Voor opvolgers, nieuwe ondernemers, mensen die een bedrijf willen of kunnen overnemen, hebben zij een speciale opvolgeranalyse inclusief competentie-assesment en een geschiktheidskwalificatie ontwikkeld. Tevens verlenen zij advies en is er mogelijke opname in hun kwalitatieve databank mogelijk. Daarnaast werken zij samen met banken en venture capital inzake de financiering van bedrijfsopvolging, overname en overdracht in het MKB. biedt quick scan: Klaar voor bedrijfsoverdracht? biedt zelftest bedrijfsoverdracht. Centrum voor Bedrijfsopvolging ( ) adviseert en begeleidt ondernemers bij het overdragen en/of verkopen van hun bedrijf. KvK doet momenteel samen met universiteiten van Utrecht en Nijmegen onderzoek naar de hindernissen waar ondernemers die willen overdragen tegen aan lopen; met name op civiel en fiscaal gebied. overdracht/ NIVRA biedt registeraccountants actief in MKB meer inzicht in proces van bedrijfsoverdracht. ( _Brochure_Praktijkhandreiking_bedrijfsoverdracht.pdf ) 13

14 Ook andere accountants (o.a. BDO-Nederland) bieden diensten aan op het gebied van bedrijfsoverdracht. PricewaterhouseCoopers hebben o.a. een cd-rom ontwikkeld: De Opvolging. Ook banken adviseren en begeleiden hun cliёnten bij bedrijfsoverdracht. Syntens en Centrum van het familiebedrijf bieden workshops voor aspirant-opvolgers in het familiebedrijf. ( en ) Syntens voert project Take over uit, in opdracht van Provincie Limburg, in samenwerking met KvK-Limburg, Hogeschool Zuyd, Universiteit van Maastricht, provincie Limburg en LIOF. Het project richt zich op MKBbedrijven die binnen 2 jaar bedrijfsoverdracht geregeld willen zien en op personen die een bedrijf willen overnemen. Project richt zich vooral op de emotionele aspecten van bedrijfsoverdracht. In Friesland is het Venturi-project gestart, gefinancierd door gemeente Leeuwarden en de provincie Friesland. Er wordt getracht werkloze jongeren voor te bereiden op de overname van een onderneming die ter overname wordt aangeboden. Er wordt gebruik gemaakt van subsidies uit het Actieplan bestrijding jeugdwerkloosheid in Fryslan. Momenteel loopt het project met 6 jongeren en 6 ondernemers. Er zijn geen initiatieven bekend die zich specifiek richten op overdragen of overnemen over de grenzen heen in de Euregio. 14

15 2 Kwantitatieve gegevens Parkstad Nadat de kwalitatieve aspecten zijn geanalyseerd wordt er in dit hoofdstuk een beeld geschetst van de aard en de inhoud van de bedrijfsoverdrachtsproblematiek binnen Parkstad. In Parkstad zijn er personen als ondernemer bekend in het Handelsregister (26 augustus 2010, uur). Deze ondernemers zijn actief in ondernemingen (geselecteerd op handelsnaam). Van deze ondernemingen worden binnen dit onderzoek de ondernemingen met de rechtsvorm Vereniging, Kerkgenootschap of Stichting voor de verdere analyses buiten beschouwing gelaten. Dit resulteert in een nadere analyse van ondernemingen. Bij deze ondernemingen samen zijn personen in dienst. Aangetekend dient te worden dat er geen verplichting is voor ondernemers om het aantal werkzame personen in hun bedrijf te actualiseren in het Handelsregister. De werkelijke aantallen personeelsleden kunnen hiervan dus afwijken. Figuur 1. Leeftijden ondernemers Parkstad Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 476 3,2 3,2 60 tot ,8 17,0 55 tot ,3 29,3 50 tot ,2 43,5 40 tot ,4 74,9 tot ,1 100,0 Totaal ,0 In bovenstaande tabel is te zien dat bij 29,3% van de ondernemingen in Parkstad een ondernemer de leiding heeft die 55 jaar of ouder is. 17,0% Van de ondernemers is zelfs ouder dan 60 jaar. Duidelijk is dat over 10 en over 20 jaar het aantal ondernemers dat ouder dan 60 jaar is nog groter zal zijn. Bedrijfsoverdracht zal dus, naar verwachting, een belangrijke rol blijven spelen om de economische vitaliteit te behouden en te vergroten. Bekend is ( dat de leeftijd waarop een onderneming wordt overgedragen in Nederland gemiddeld ligt bij 62 jaar. In tijden van economische recessie is te verwachten dat die leeftijd naar boven opschuift. Ondernemers wachten dan om een betere opbrengst te genereren. Desondanks maken de cijfers duidelijk dat er in Parkstad grote aantallen bedrijven in de verkoop zullen staan. Dat zal over 10 en 20 jaar ook nog het geval zijn. Er is in Parkstad geen sprake van een gelijkmatige verdeling van ondernemers over de leeftijdsklassen: slechts 25,1% van alle ondernemers is jonger dan 40 jaar. 15

16 Figuur 2: Aantal ondernemingen in Parkstad met leeftijdscategorie van de ondernemer en aantal werkende personen in dienst. Leeftijd ondernemer Aantal werkende personen in dienst Totaal 70 en ouder tot tot tot tot tot Totaal In bovenstaande figuur is te zien dat ( =) ondernemingen zonder personeel een ondernemer aan het roer hebben van 55+. De overige 55+-ondernemers hebben samen ongeveer mensen in dienst 7 Samen met de ondernemers zelf is bij ondernemingen in Parkstad met een ondernemer van 55 jaar of ouder sprake van een werkgelegenheid van ongeveer mensen ( ). Aangezien de grootste groep ondernemers nu tussen 40 en 50 jaar oud is, is te verwachten dat over 10 tot 15 jaar de werkgelegenheid van nog veel meer mensen in gevaar komt als er geen opvolger voor de bedrijven gevonden wordt. In die groep werken ongeveer mensen. 7 (241*3 + 8*8 + 5*15 + 3* *3 + 51*8 +.) 16

17 Figuur 3: Leeftijdscategorie ondernemer en rechtsvorm 70 en ouder 60 tot tot tot tot 50 eenm ansza ak vof BV BV blijkens statute n structu urvenn ootsch ap NV Coop UA Rechtsvorm Coop BA onderli nge waarbo rgmij UA btl EGvennootsch met ondernemin g in NL btl op EGvennootsch lijkende vennootsch met onderneming in NL Totaal tot Totaal In Parkstad komen de rechtsvormen eenmanszaak, VOF en BV veruit het meest voor. Maar liefst van de ondernemingen (is 99,0%) hebben een van deze 3 rechtsvormen. Deze rechtsvormen komen in (nagenoeg) gelijke mate over de verschillende leeftijdsgroepen voor. Het zijn juist deze rechtsvormen die voor de continuïteit het meest afhankelijk zijn van de persoon van de ondernemer en van een geslaagde overdracht van de overneming (bron: E. Dreikoningen). 17

18 Figuur 4. Aantal ondernemers in Parkstad van 60 jaar of ouder naar branche en aantal werkzame personen Branche / Aantal personeel landbouw, bosb., visserij 87 Industrie 287 Bouw 600 Groothandel 602 detailhandel, garages 634 vervoer en opslag 229 Horeca 220 zakelijke dienstverlening 1005 overheid, gezondheids- zorg, onderwijs 272 cultuur, sport, recreatie 42 financiële instellingen 353 informatie en communicatie 26 Totaal 4357 Aantal werkzame personen Totaal

19 2.527 Ondernemers met een leeftijd van 60 jaar of ouder hebben samen mensen in dienst. Dit is 14,8% van de werkgelegenheid bij de onderzochte ondernemingen in Parkstad (4.357 van werknemers). Samen met de ondernemers zijn zij goed voor arbeidsplaatsen. Deze arbeidsplaatsen zijn, met een bedrijfsoverdracht die er op relatief korte termijn aan staat te komen, het meest in gevaar. Ver uit de grootste werkgever in deze groep is de zakelijke dienstverlening met mensen in dienst. Grotere aantallen personeel zijn eveneens te vinden in detailhandel en garages (634 banen), groothandel (602 banen) en de bouw (600 banen). De meeste ondernemers ouder dan 60 jaar zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (808 ondernemers) en bij financiële instellingen (511 ondernemers), onder hen zijn ook een grote groep ondernemers zonder personeel ( respectievelijk 293 en 353 ondernemers). In de volgende tabel ( figuur 5) wordt gelet op branche en aantal werkzame personen bij ondernemers tussen 50 en 60 jaar oud in Parkstad. Het betreft ondernemers van die leeftijd. Deze groep gaat, naar verwachting, later hun onderneming overdragen dan de groep van 60+-ondernemers uit de vorige tabel. Er zijn man personeel in dienst bij ondernemers met een leeftijd tussen 50 en 60 jaar. Dit is 32,1% van het totaal aantal werknemers in de onderzochte ondernemingen (9.445 van werknemers). Totale werkgelegenheid in bovengenoemde categorie ondernemingen banen. De meeste banen zijn te vinden in zakelijke dienstverlening banen (in deze groep 2 ondernemingen met samen meer dan man personeel), de industrie banen, financiële instellingen banen (hierin 2 grote werkgevers met 275 en 356 mensen in dienst). De meeste ondernemers in deze leeftijdsklasse zijn, ook hier, actief in zakelijke dienstverlening en financiële instellingen (respectievelijk 1203 en 641 ondernemers). Ook in detailhandel en garages (463) en overheid, gezondheidszorg en onderwijs (467) zijn veel oude ondernemers actief. 19

20 Figuur 5. Aantal ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Parkstad naar branche en aantal werkzame personen Branche Aantal personeel landbouw, bosb, visserij 55 Industrie 1672 Bouw 953 Groothandel 340 detailhandel, garages 971 vervoer en opslag 321 Horeca 500 zakelijke dienstverlening 2436 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 782 cultuur, sport, recreatie 148 Aantal werkzame personen Totaal financiële instellingen 1159 informatie en communicatie Totaal

21 Figuur 6. Aantal ondernemers tussen 40 en 50 jaar in Parkstad naar branche en aantal werkzame personen Branche Aantal personeel landb, bosb, visserij 122 Industrie 1396 Bouw 1516 Groothandel 744 detailhandel, garages 1215 vervoer en opslag 848 Horeca 592 zakelijke dienstverlening 3448 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 469 cultuur, sport, recreatie 287 financiële instellingen 553 informatie en communicatie 210 Totaal Aantal_werkzame personen Totaal

22 In de vorige figuur is het aantal ondernemers met een leeftijd tussen 40 en 50, de branche waarin zij actief zijn en het aantal werkzame personen in hun onderneming weergegeven. Het betreft ondernemers in Parkstad. Bij deze ondernemers tussen 40 en 50 jaar, die wellicht pas over 20 jaar hun onderneming willen overdragen, werken mensen naast de ondernemers zelf (dit is 38,7% van de werknemers bij de onderzochte ondernemers). Ver uit de meeste mensen in deze bedrijven werken in de zakelijke dienstverlening (3.448 mensen, dit is 30% van de werknemers in deze groep). In deze groep is één heel grote werkgever met personeelsleden. Daarnaast zijn er ook veel ondernemingen met slechta één of twee personeelsleden. Veel werkgelegenheid zit in de industrie (1.396 banen; 8 bedrijven hebben tussen 60 en 200 man personeel), de bouw (1.516 banen in veel kleine bedrijven) en in de detailhandel en garages (1.215 werknemers, veelal in kleine bedrijven). Geanalyseerd naar branche en aantal werkzame personen in alle ondernemingen (dus van ondernemers van alle leeftijdsgroepen) dan verschijnt onderstaand beeld: Figuur 7. Aantal werkzame personen per branche in Parkstad Branche Aantal werkzame personen Totaal landbouw, bosbouw, visserij Industrie Bouw Groothandel detailhandel,garages vervoer en opslag Horeca zakelijke dienstverlening overheid, gezondheidszorg, onderwijs cultuur, sport, recreatie financiële instellingen informatie en communicatie Totaal In bovenstaande tabel valt op dat er ruim ondernemers geen personeel hebben, voornamelijk in zakelijke dienstverlening en in financiële instellingen. In deze sectoren zijn veel oudere ondernemers actief. Reden hiervoor is dat men vaak pas op latere leeftijd (2 e carrière) een eigen bedrijf begint in de dienstensector. De speerpunten van Parkstad zijn met name gericht op de sectoren gezondheidszorg, wellness en toerisme. In dat kader zijn de belangrijkste trends in die sectoren in kaart gebracht in bijlage 8. De genoemde ontwikkelingen kunnen ook invloed hebben op het welslagen van bedrijfsoverdrachten. 22

23 Figuur 8. Starters in de deelgemeenten van Parkstad Gemeente Onderbanken Landgraaf Brunssum Heerlen Kerkrade Nuth Simpelveld Voerendaal Totaal In deze tabel is af te lezen dat er in Parkstad de afgelopen 2 jaar elk jaar ongeveer mensen een nieuwe onderneming gestart zijn. Dit lijkt veel, afgezet tegen ongeveer 1300 ondernemers die per jaar in heel Limburg hun bedrijf willen overdragen. In Limburg ligt dit aantal op ongeveer per jaar. Deze cijfers zijn moeilijk te interpreteren, omdat er geen onderverdeling is naar branches en omdat niet bekend is hoeveel bedrijfsbeëindigingen er paar jaar per branche zijn. Wel is bekend dat starten minder kans van slagen heeft en minder werkgelegenheid genereert dan een bedrijfsoverdracht. Wellicht zouden deze starters beter enthousiast gemaakt kunnen worden om een bedrijf over te nemen. In 2009 en 2010 zijn er in Parkstad beduidend meer faillissementen geregistreerd dan in de periode daarvoor (bron: Jo Mulders BDO), vooral in bouw en vervoer. Exacte cijfers ontbreken. Er ontbreken ook exacte cijfers over het aantal bedrijven dat stopt en in welke branches de stoppers actief waren. 23

24 3 Conclusies en aanbevelingen 3.1 Conclusies In Parkstad zijn ondernemers werkzaam. De ondernemers runnen een kleine ondernemingen Van hen zijn zelfs 60 jaar of ouder (16,9% van de ondernemers in Parkstad). Deze 60+-ondernemers bieden werk aan ongeveer mensen. Bij ondernemers die nu tussen 50 en 60 jaar oud zijn werken ongeveer 9500 mensen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat deze aantallen personeelsleden kunnen afwijken van de werkelijkheid, aangezien ondernemers niet verplicht zijn wisselingen in het personeelsbestand door te geven aan de KvK. Gelet op de branches kan vastgesteld worden dat de zakelijke dienstverlening en financiële instellingen het sterkst vergrijsd zijn. In deze sectoren zijn ook relatief veel personen werkzaam. Bij de ondernemers die nu 60 jaar of ouder zijn valt op dat veel werkgelegenheid te vinden is in de sectoren bouw, groothandel en detailhandel en garages (samen ongeveer 1800 banen). De bouw en de detailhandel worden ook met name genoemd door experts als sectoren met veel faillissementen in de afgelopen jaren en vaak moeilijk over te dragen. Er kan geconcludeerd worden dat bedrijfsopvolging een belangrijk issue is in ondernemingen. Veel ondernemers proberen hun bedrijf over te dragen of zijn van plan dat in de naaste toekomst te doen. Het is van belang voor ondernemers om hun bedrijf over te dragen omdat dit vaak hun enige oudedagvoorziening is. Daarbij is de werkgelegenheid van een groot aantal mensen in het geding. Over een periode van 10 tot 20 jaar zal dit ook nog het geval zijn. De vraag die heerste was of er veel economische schade zou zijn als de bedrijven niet overgenomen zouden worden. De economische schade is niet te kwantificeren. Toch kan er gesteld worden dat er sprake is van economische schade wanneer het bedrijf niet overgenomen wordt. Er dreigt veel kennis en ervaring verloren te gaan. Leegstand zal het gevolg zijn, wat de leefbaarheid van wijken, winkelcentra en industrieterreinen zal aantasten. Andere economische schade die kan ontstaan zijn extra kosten voor afnemers, het verdampen van de oudedagsvoorziening van de ondernemer, waardedaling van onroerend goed, verlies van omzet bij leveranciers, minder innovatie en achterblijven van productiviteit. Op 150 ondernemingen na, vallen alle ondernemingen in Parkstad onder de rechtsvormen eenmanszaak, VOF of BV. Juist bij deze rechtsvormen is de continuïteit van de onderneming sterk afhankelijk van de ondernemer zelf. In deze groep doen zich ook de meeste problemen voor om een bedrijf over te dragen. Gesprekken met deskundigen (ondernemersverenigingen, Syntens, wetenschappers, accountants, KvK) en ondernemers bevestigen het beeld dat ook in recente vakliteratuur wordt geschetst dat bedrijfsopvolging een probleem voor veel ondernemers is en dat het probleem in de naaste toekomst alleen maar groter wordt. Dit is niet alleen te wijten aan de leeftijd van de ondernemers. Er zijn namelijk ook structurele factoren die invloed hebben op de kans of een bedrijf wordt overgenomen. 24

25 3.2 Aanbevelingen Er kunnen instrumenten ontwikkeld worden die in pilot-projecten uitgetest kunnen worden en daarna ter beschikking gesteld kunnen worden aan de ondernemers. In Parkstad zijn er relatief veel kleine ondernemingen. Als een ondernemer zijn onderneming niet overgedragen krijgt is de economische schade relatief klein. Zijn er meerdere kleine ondernemingen die hun bedrijf niet overgedragen krijgen kan er gezegd worden dat de schade groot wordt. De gemeenten dienen vooral aandacht te schenken aan de thematiek bedrijfsoverdracht. Het is van belang dat de overheid bedrijfsoverdracht stimuleert en ook faciliteert. Een mogelijkheid is reeds aangegeven bij de knelpunten van overdracht namelijk het subsidieren van de mogelijkheid om een expert in te huren. In 2009 en 2010 zijn er in Parkstad beduidend meer faillissementen geregistreerd dan in de periode daarvoor (bron: Jo Mulders BDO), vooral in bouw en vervoer. Exacte cijfers ontbreken. Er ontbreken ook exacte cijfers over het aantal bedrijven dat stopt en in welke branches de stoppers actief waren. Wel is bekend dat er in 2008 en 2009 elk jaar ongeveer 1200 starters uit Parkstad ingeschreven worden bij de KvK. Dat lijkt veel, afgezet tegen ongeveer 1300 ondernemers die per jaar in heel Limburg hun bedrijf willen overdragen. Volgens de intermediairs en de ondernemers waarmee gesproken is, zouden gemeenten een positieve invloed kunnen uitoefenen op het proces van bedrijfsoverdracht door te stimuleren en te faciliteren. Genoemd worden eenvoudigere regels, meer flexibiliteit met betrekking tot bestemmingsplannen, regels niet te star toepassen, meer rekening houden met ondernemers bij wegwerkzaamheden, meer kopen bij locale ondernemers, vragen van ondernemers positiever benaderen (wat kan wel; i.p.v. wat mag niet), bewustwording van de problematiek, naast subsidies voor starters en aantrekken van nieuwe bedrijven ook subsidies voor overnemers, huren van Avantis verlagen, locale ondernemers vaker in het zonnetje zetten, financiële tegemoetkomingen voor ondernemers die willen overnemen of starten. De nationale overheid zou ook fiscale maatregelen kunnen nemen die positief werken voor bedrijfsoverdracht. Heel belangrijk in deze tijd van terughoudendheid bij banken om financiering te bieden zijn faciliteiten die dat proces vergemakkelijken (borgstelling). Onderzocht zou kunnen worden in hoeverre afgestudeerden van onderwijsinstellingen (b.v alumni van Hogeschool Zuyd) geïnteresseerd zijn of kunnen worden om een bedrijf over te nemen. Daarbij kan nagegaan worden of die alumni nog bepaalde trainingen of ander vormen van voorbereiding nodig hebben om een bedrijf te kunnen runnen. 25

26 Bijlagen Bijlage 1 Structuurschets Fase 1: Oriëntatie rondom thema bedrijfsoverdracht Middels deskresearch zal het thema bedrijfsoverdracht verder worden onderzocht. De deskresearch zal zich o.a. richten op de volgende vragen: - Wat is er vanuit de literatuur bekend over bedrijfsoverdracht? - Wanneer gaat het goed en waar liggen knelpunten bij bedrijfsoverdracht? - Best practices? - Initiatieven rondom bedrijfsoverdracht? - Welke partijen zijn betrokken bij bedrijfsoverdracht? - Waar gebeurt er al iets op gebied van bedrijfsoverdracht (landelijk/limburg)? Fase 2: Demografische inventarisatie Om te onderzoeken in hoeverre bedrijfsoverdracht nu of in de toekomst een probleem kan/gaat opleveren in de Parkstad Gemeenten wordt in fase 2 een demografische analyse uitgevoerd waarbij de volgende vraagstukken worden onderzocht: - Leeftijdsopbouw bedrijfseigenaren/directieleden (Parkstad gemeenten) vanuit de verschillende sectoren/branches. - Landelijke cijfers (Benchmark) - Localiseren knelpunten - Samenhang met speerpunten Parkstad Fase 3: Diepte-interviews - Localiseren van ondernemers /directieleden uit de doelgroep van ondernemers die onlangs hun bedrijf hebben overgedragen, een bedrijf overgenomen hebben of die nu met overdracht bezig zijn. - Kwalitatief onderzoek middels diepte-interviews met als doel motivatie, urgentie, aanpak, ervaren knelpunten, geraadpleegde instanties of tussenpersonen, ervaringen met betrekking tot de problematiek te achterhalen en te toetsen aan de literatuur en de mening van experts. Fase 4: Conclusies en aanbevelingen Op basis van voorgaande onderzoeksopzet wordt een voorstel uitgewerkt om de bedrijfsoverdrachtsproblematiek in de Parkstad Gemeenten te benaderen. In dit voorstel is het doel alumni van onderwijsinstellingen te benaderen en eventueel als overnamekandidaten te laten functioneren. 26

27 Bijlage 2 Omzetting van SBI-codes naar branches: Begincodes SBI Branche Code Landbouw, bosbouw, visserij A Industrie B Bouw C 46 Groothandel D 44, 46 Detailhandel, autoreparatie E Vervoer en opslag F Horeca G 68 82, Zakelijke dienstverlening H Overheid, gezondheidszorg, onderwijs J Financiёle instellingen K Informatie en communicatie L 27

28 Bijlage 3 Partijen 8 8 Auteurs: Remco Peeters en Didier Boekraad, studenten Commercieel Management. 28

29 Bijlage 4: MKB definitie Categorie onderneming Werknemers Jaaromzet of jaarlijks balanstotaal middelgroot < mln. 43 mln. klein < mln. 10 mln. micro < 10 2 mln. 2 mln. 29

30 Bijlage 5: Lijst internetsites voor bedrijfsovername (Bron: Overnamesite Kosten* Minimaal overnamebedrag BedrijfsovernameRegister 99 Nee Bedrijvendatabank 0 Nee Bedrijven kopen-verkopen 0 Nee Bedrijventekoop.nl 167 / 86 ** Brookz Business4sale 40 Nee Investeringsplein 0 Nee Koopmijnbedrijf.nl 0 Nee MKBase 188 / 210 ** (+ succesfee) Nee Omzetbeurs 0 Nee Ondernemingsbeurs 75 Nee Overnamebedrijven.nl 49 / 29 ** Nee Zaakovernemen.nl 0 Nee 30

31 Bijlage 6 : Fasering overdrachtsproces voor de verkoper van een onderneming Fasen Acties / stappen: 1. Bewustwording en oriëntatie A. informatie inwinnen B. seminars e.d. bijwonen C. oriënterende gesprekken met adviseurs voeren D. juiste juridische en fiscale structuur bepalen E. persoonlijke doelstellingen bepalen 2. Voorbereiding en communicatie A. emoties bespreekbaar maken B. juridische en fiscale structuur optimaliseren C. het bedrijf verkoopklaar maken (bedrijfsscan) 3. Planning A. een overdrachtsplan opstellen 4. Uitvoering van het plan A. waarde (en vraagprijs) van onderneming bepalen B. juridische aspecten (aansprakelijkheid) beoordelen C. informatiememorandum opstellen D. kandidaten inventariseren E. kandidaten benaderen F. met potentiële koper(s) kennismaken G. informatie verstrekken H. onderhandelingen voeren I. financieel toekomstplan opstellen (estate planning) 5. Feitelijke overdracht en het contract A. intentieverklaring bespreken en opstellen B. afgesproken prijs met fiscus afstemmen C. afspraken maken over betrokkenheid na afscheid D. afspraken maken over HRM-aspecten medewerkers E. due diligence onderzoek laten uitvoeren F. (juridische) koopovereenkomst op laten stellen G. personeel informeren H. contract(en) ondertekenen I. eventueel financieel toekomstplan bijstellen 6. Nazorg na het afscheid A. het afscheid van het bedrijf organiseren B. relaties informeren C. bewust invulling vrije tijd inhoud geven D. financieel plan concretiseren Gebaseerd op het overdrachtspakket van het Ministerie van Economische Zaken (2005). 31

32 Bijlage 7: De resultaten per deelgemeente 2.1 Heerlen In Heerlen is de analyse gebaseerd op ondernemingen. Bij deze ondernemingen zijn mensen in dienst. Figuur 9. Leeftijden ondernemers Heerlen Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 176 3,3 3,3 60 tot ,2 17,5 55 tot ,7 29,2 50 tot ,5 43,7 40 tot ,6 74,2 tot ,8 100,0 Totaal ,0 In Heerlen is 29,2 % van de ondernemers 55 jaar of ouder, 17,5 % is zelfs ouder dan 60 jaar. Uit het Delphi-onderzoek is gebleken dat ondernemers vanaf 55 jaar oud, met betrekking tot bedrijfsoverdracht tot de risico- en doelgroep horen. Het gaat dan met name om de rechtsvorm eenmanszaak, VOF of BV. In bovenstaande tabel blijkt het in Heerlen te gaan om 1536 ondernemingen. Gelet op het aantal werkzame personen dan valt het volgende op: In de leeftijdsgroep 55 of ouder hebben 535 ondernemers geen personeel. In de overige ondernemingen van 55+-ondernemers werken ongeveer 5700 werknemers. In totaal gaat het in de risicogroep om de werkgelegenheid van ongeveer 6250 mensen (alleen in Heerlen). Uit het bestand van de KvK is het moeilijk om te selecteren op branche. Het bestand geeft de activiteitencode. Hierin zitten teveel verschillende codes. De SBI-codes zijn daartoe teruggebracht tot 12 branches (zie bijlage 2). 32

33 Figuur 10. Aantal werknemers per branche bij ondernemers in Heerlen van 60 jaar of ouder Aantal werkzame personen Branche Aantal personeel totaal landb, bosb, visserij Industrie Bouw Groothandel detailhandel, garages 237 vervoer en opslag Horeca zakelijke dienstverlening 431 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 150 cultuur, sport, recreatie 16 financiële instellingen 188 informatie en communicatie 12 Totaal In bovenstaande tabel valt te zien dat er relatief veel oudere ondernemers (in de branches zakelijke dienstverlening (315 ondernemers) en financiële instellingen (207 ondernemers). Hierbij dient opgemerkt te worden dat in deze branches ondernemers vaak pas op latere leeftijd hun bedrijf starten. In deze branches speelt bedrijfsopvolging vaak pas op oudere leeftijd. 343 Ondernemers in deze leeftijdsgroep hebben geen personeel. Gelet op het aantal personeelsleden die werken bij een ondernemer van 60 jaar of ouder, is dat in Heerlen (1.885 van ), 13,8%. De meeste werkgelegenheid zit hier in zakelijke dienstverlening (431 banen), groothandel (322 banen, waarvan 116 bij Medtronic) en detailhandel (237 banen). Volgende groep van analyse is de groep ondernemingen in Heerlen met een ondernemer die tussen 50 en 60 jaar oud is. Het betreft ondernemingen met in totaal mensen in dienst. 33

34 Figuur 11. Ondernemers in Heerlen met leeftijd tussen 50 en 60 jaar naar branche en aantal werknemers Branche Personeel landb, bosb, visserij 14 Industrie 984 Bouw 160 Groothandel 117 detailhandel, garages 388 vervoer en opslag 111 Horeca 241 zakelijke dienstverlening 1575 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 357 cultuur, sport, recreatie 65 financiële instellingen 847 informatie en communicatie 34 Totaal 4893 Aantal werkzame personen Totaal Veel van deze ondernemers met een leeftijd tussen 50 en 60 jaar zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (433 ondernemers met mensen in dienst; hierbij 2 grote werkgevers (DSM en Loyalis) die samen mensen in dienst hebben), bij financiële instellingen (235 ondernemers met 847 mensen in dienst; daarbij 2 grote werkgevers Obvion met 275 en AZL met 356 werknemers) en detailhandel en garages (172 werkgevers met 388 personeelsleden, over het algemeen bedrijven met weinig personeel). Enkele grote werkgevers vinden we in deze groep in de industrie (met 204, resp. 170 werknemers) en in de horeca (met 98 werknemers). 410 Werkgevers tussen 50 en 60 jaar hebben geen personeel. Voornamelijk bij financiële instellingen en zakelijke dienstverlening. De volgende analyses hebben betrekking op ondernemers uit Heerlen die een leeftijd hebben tussen 40 en 50 jaar. Dit betreft ondernemingen met in totaal mensen in dienst. 34

35 Figuur 12. Ondernemers in Heerlen met leeftijd tussen 40 en 50 jaar naar branche en aantal personeelsleden Branche Personeel landb, bosb, visserij 122 Industrie 1396 Bouw 778 Groothandel 774 detailhandel, garages 1215 vervoer en opslag 848 Horeca 612 zakelijke dienstverlening 3448 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 469 cultuur, sport, recreatie 287 financiële instellingen 553 informatie en communicatie 210 Totaal Aantal werkzame personen Totaal Deze groep ondernemers zal waarschijnlijk pas over een periode van 15 tot 20 jaar hun bedrijf willen overdragen. Veel werkgelegenheid in deze groep bij zakelijke dienstverlening (3.448 banen, waarvan mensen werken bij één schoonmaakbedrijf), industrie (1396 banen, waarvan 190 bij één bedrijf) en de branche detailhandel en garages (1215 banen). Bij de groep ondernemers tussen 40 en 50 jaar valt op één onderneming in de branche vervoer en opslag met 563 banen (Medtronic) en één groothandel met 214 banen (Berner) Ondernemers hebben geen personeel. Ook valt op dat in deze groep ondernemingen relatief minder grote wekgevers te vinden zijn. Verklaring kan zijn de jongere leeftijd van de ondernemer. Aan het hoofd van grote bedrijven staan dus vaker oudere ondernemers. 35

36 Figuur 13. Aantal werkzame personen in Heerlen per branche Branche Aantal werkzame personen Totaal Landbouw, bosbouw, visserij Industrie Bouw Groothandel detailhandel, garages vervoer en opslag Horeca zakelijke dienstverlening overheid, gezondheidszorg, onderwijs cultuur, sport, recreatie financiële instellingen informatie en communicatie Totaal

37 2.2 Kerkrade In Kerkrade worden ondernemingen geanalyseerd. Bij deze ondernemingen werken mensen. Figuur 14 Leeftijden ondernemers Kerkrade Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 75 2,9 2,9 60 tot ,6 15,5 55 tot ,0 27,5 50 tot ,4 42,9 40 tot ,7 73,6 tot ,4 100,0 Totaal ,0 Onder de ondernemers in Kerkrade zijn er 714 mensen 55+ (27,5%). 37

38 In de volgende tabel is af te lezen in welke branches ondernemers in Kerkrade, die ouder zijn dan 60 jaar, actief zijn en hoeveel personeel zij hebben. Het gaat hier om 403 ondernemers met samen 670 mensen in dienst. Figuur 15. Ondernemers in Kerkrade ouder dan 60 jaar per branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 1 Industrie 51 Bouw 142 Groothandel 97 detailhandel, garages 82 vervoer en opslag 31 Horeca 37 zakelijke dienstverlening 151 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 28 cultuur, sport, recreatie 7 financiele instellingen 41 informatie en communicatie 2 Totaal 670 Aantal werkzame personen Totaal Op valt dat de meeste oudere ondernemers in deze leeftijdsklasse te vinden zijn in zakelijke dienstverlening (131 ondernemers met 151 personeelsleden) en financiële instellingen (65 ondernemers met 41 personeelsleden). In de bouw is de werkgelegenheid het grootst bij de ondernemers van 60 jaar of ouder: 142 Personeelsleden bij 28 ondernemers, waarbij alleen al 60 mensen werken bij één bouwbedrijf. 132 Ondernemers in deze leeftijdsgroep hebben geen personeel. In het algemeen valt te zeggen dat in deze categorie het voor het grootste deel gaat om ondernemingen met weinig personeel. 38

39 Volgende tabel geeft de analyse voor ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Kerkrade. Het gaat om 712 ondernemers met samen 1453 mensen in dienst. Figuur 16. Ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Kerkrade naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 1 Industrie 394 Bouw 208 Groothandel 79 detailhandel, garages 191 vervoer en opslag 44 Horeca 91 zakelijke dienstverlening 186 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 106 cultuur, sport, recreatie 22 financiële instellingen 118 informatie en communicatie 13 Totaal 1453 Aantal werkzame personen Totaal Ondernemers tussen 50 en 60 jaar hebben geen personeel. Dat betekent dat bij de overige 538 ondernemers in deze leeftijdsgroep 1453 mensen werken. Dat is gemiddeld 2,7 man personeel. Ook in deze groep dus vooral heel kleine bedrijven. Dit beeld wordt nog versterkt als rekening gehouden wordt met de grootste werkgevers: in de industrie zijn er 4 ondernemers die resp. 123, 88, 67 en 54 man personeel hebben. In de bouw heeft één bedrijf 90 man personeel. Samen hebben deze 5 grootste werkgevers 422 mensen in dienat. Dat betekent dat de overige 535 ondernemers slechts mensen werken (gemiddeld nog geen 2 werknemers!). 39

40 Voegen we de leeftijdsgroepen boven 60 jaar en tussen 50 en 60 jaar samen in Kerkrade dan kan gesteld worden deze ondernemers in de komende 15 jaar wellicht hun onderneming willen overdragen. Gelet op het aantal personeelsleden zouden de effecten, die zouden kunnen optreden als individuele ondernemers hun bedrijf niet kwijt komen, voor de werkgelegenheid meevallen, behalve wanneer dat zich voor doet bij de enkele grotere werkgevers. Dit beeld is natuurlijk ernstiger als grote groepen ondernemers hun bedrijf niet kwijt komen. Op langere termijn zullen ook ondernemers uit de leeftijdsgroep 40 tot 50 jaar hun bedrijf van de hand willen doen. In de volgende analyse gaat het om 798 ondernemers met samen personeelsleden. Zij zullen over 20 jaar hun bedrijf willen overdragen. 192 Ondernemers uit deze groep hebben geen personeel. Figuur 17. Ondernemers tussen 40 en 50 jaar in Kerkrade naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 1 Industrie 352 Bouw 137 Groothandel 81 detailhandel, garages 223 vervoer en opslag 47 Horeca 99 zakelijke dienstverlening 432 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 80 cultuur, sport, recreatie 128 financiële instellingen 77 informatie en communicatie 41 Totaal 1700 Aantal werkzame personen Totaal

41 Grootste werkgevers in deze leeftijdsgroep zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (432 banen, ver uit de meeste werkgevers hebben 1 tot 5 personeelsleden, slechts 6 ondernemingen hebben er meer), de industrie (352 banen, waarvan 100 en 95 bij de 2 grootste bedrijven) en in de detailhandel en garages (Hier werken 223 mensen in relatief kleine ondernemingen). 2.3 Brunssum Ondernemers in de analyse voor Brunssum. Zij hebben samen 2190 mensen in dienst. Figuur 18. Leeftijden ondernemers Brunssum Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 37 2,5 2,5 60 tot ,3 14,8 55 tot ,8 26,6 50 tot ,0 39,6 40 tot ,1 71,6 tot ,4 100,0 Totaal ,0 26,6 % Van de ondernemers is 55 jaar of ouder. Bijna 15 % is zelfs 60 jaar of ouder. In onderstaande tabel ondernemers van leeftijdscategorie 60 jaar en ouder voor Brunssum. Het betreft 220 ondernemers met samen 329 mensen in dienst. Dit betekent dat 15,0% van de werkgelegenheid in de geanalyseerde ondernemingen in Brunssum te vinden is bij ondernemers ouder dan 60 jaar. Van deze 220 ondernemers zijn er 99 actief in zakelijke dienstverlening en in financiële instellingen. In zakelijke dienstverlening zijn 119 mensen in dienst; ver uit de grootste werkgelegenheid in deze leeftijdsgroep ondernemers. Bij deze ondernemers gaat het vooral om kleine werkgevers; er is slechts één werkgever met meer dan 20 man personeel. Relatief veel werkgelegenheid in deze categorie is te vinden in detailhandel en garages: 65 banen. 73 Ondernemers hebben helemaal geen personeel; vooral in zakelijke dienstverlening en financiële instellingen. 41

42 Figuur 19. Ondernemers ouder dan 60 jaar in Brunssum naar branche en aantal werkzame personen Branche personeel Industrie 30 Bouw 23 Groothandel 13 detailhandel, garages 65 vervoer en opslag 2 Horeca 28 zakelijke dienstverlening 119 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 24 cultuur, sport, recreatie 2 financiële instellingen 19 informatie en communicatie 4 Totaal 329 Aantal werkzame personen Totaal

43 Analyse van ondernemers in Brunssum met een leeftijd tussen 50 en 60 jaar vinden we in onderstaande tabel: Figuur 20. Ondernemers in Brunssum naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 2 Industrie 14 Bouw 106 Groothandel 39 detailhandel, garages 109 vervoer en opslag 60 Horeca 31 zakelijke dienstverlening 115 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 59 cultuur, sport, recreatie 8 financiële instellingen 41 informatie en communicatie 29 Totaal 613 Aantal werkzame personen Totaal Mensen vinden een baan bij 370 werkgevers tussen 50 en 60 jaar. 108 Ondernemers hebben geen personeel. Bij de overige ondernemers werken veel mensen in zakelijke dienstverlening (115 banen in voornamelijk kleine bedrijven), detailhandel en garages (109 banen bij 47 detaillisten met personeel) en in de bouw (106 banen bij 31 bedrijven met personeel). In deze groep ondernemers tussen 50 en 60 jaar zijn geen ondernemers met 50 of meer man personeel, wel 4 met tussen 20 en 50 man personeel. De meeste oude ondernemers zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (113), financiële instellingen (59) en in de groep detailhandel en garages (53). Op valt dat in Brunssum veel oudere ondernemers te vinden zijn in de branche detailhandel en garages; namelijk 53 plus 33 is 86 ondernemers ouder dan 50 jaar. 43

44 Volgende tabel geeft de analyse voor ondernemers tussen 40 en 50 jaar. Het betreft 478 ondernemers met samen 770 mensen in dienst. Figuur 21. Ondernemers tussen 40 en 50 jaar in Brunssum naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 21 Industrie 86 Bouw 86 Groothandel 17 detailhandel, garages 95 vervoer en opslag 35 Horeca 73 zakelijke dienstverlening 232 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 37 cultuur, sport, recreatie 14 financiële instellingen 36 informatie en communicatie 38 Totaal 770 Aantal werkzame personen Totaal ondernemers hebben geen personeel, voornamelijk in zakelijke dienstverlening(48) en financiële instellingen(28). Onder deze ondernemers hebben er slechts 2 tussen 20 en 50 man personeel. Mochten deze ondernemers over een jaar of 20 hun bedrijf gaan overdragen en dat lukt individueel niet, zijn de economische effecten voor de gemeenschap beperkt. 44

45 2.4 Nuth In Nuth gaat het om ondernemingen. Zij hebben samen mensen in dienst. In Nuth is maar liefst 33,5% van de ondernemers ouder dan 55 jaar. 20,7% Is zelfs ouder dan 60 jaar! Figuur 22. Leeftijden ondernemers in Nuth Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 56 4,1 4,1 60 tot ,6 20,7 55 tot ,8 33,5 50 tot ,8 47,3 40 tot ,4 78,7 tot ,3 100,0 Totaal ,0 45

46 Gelet op het aantal mensen in dienst en de branche waarin de ondernemer actief is, is het beeld in de groep ondernemers ouder dan 60 jaar: Figuur 23. Ondernemers ouder dan 60 jaar in Nuth naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 34 Industrie 44 Bouw 185 Groothandel 45 detailhandel, garages 42 vervoer en opslag 20 Horeca 8 zakelijke dienstverlening 100 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 13 cultuur, sport, recreatie 4 financiële instellingen 45 informatie en communicatie 3 Totaal 543 Aantal werkzame personen Totaal In Nuth zijn 282 ondernemers van 60 jaar of ouder, 110 van hen hebben geen personeel, de overigen hebben samen 543 mensen in dienst. Opvallend is de grote werkgelegenheid in de bouw bij ondernemers ouder dan 60 jaar: er werken 185 mensen bij 13 bouwbedrijven met personeel. Hier vinden we dus enkele grote werkgevers, die wellicht in de nabije toekomst hun bedrijf willen overdragen. In vergelijking met Heerlen en Kerkrade zien we ook relatief veel werkgelegenheid in de landbouw. 145 mensen zijn actief in zakelijke dienstverlening en financiële instellingen, bij ondernemers ouder dan 60 jaar. 46

47 In de leeftijdscategorie tussen 50 en 60 jaar is de situatie in Nuth als volgt: Figuur 24. Ondernemers in Nuth tussen 50 en 60 jaar naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 3 Industrie 165 Bouw 63 Groothandel 33 detailhandel, garages 52 vervoer en opslag 30 Horeca 18 zakelijke dienstverlening 156 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 60 cultuur, sport, recreatie 18 financiële instellingen 47 informatie en communicatie 13 Totaal 658 Aantal werkzame personen Totaal Bij 362 ondernemers (waarvan er 122 geen personeel hebben) in deze leeftijdscategorie werken 658 mensen. Veel oudere ondernemers zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (106), financiële instellingen (70) en overheid / gezondheidszorg / onderwijs (55). Grootste werkgever in deze groep is Stelrad (Industrie) met 145 werknemers. Voor het overige gaat het vooral om ondernemers met weinig personeel; vrijwel allemaal tot en met 5 werknemers. Veel werkgelegenheid in zakelijke dienstverlening (156 jobs). Op valt dat de landbouw, in tegenstelling tot de groep ouder dan 60 jaar, bij de ondernemers tussen 50 en 60 jaar nauwelijks vertegenwoordigd is. 47

48 Op langere termijn zullen de ondernemers die nu tussen 40 en 50 jaar oud zijn hun bedrijf willen overdragen. Onderstaande tabel laat zien dat het gaat om 428 ondernemers met man personeel. Figuur 25. Ondernemers tussen 40 en 50 jaar in Nuth naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 36 Industrie 134 Bouw 99 Groothandel 146 detailhandel, garages 59 vervoer en opslag 53 Horeca 46 zakelijke dienstverlening 144 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 43 cultuur, sport, recreatie 13 financiële instellingen 57 informatie en communicatie 25 Totaal 2442 Aantal werkzame personen Totaal Ook in deze categorie in Nuth veel kleine werkgevers. De meeste ondernemers tusen 40 en 50 jaar zijn actief in zakelijke dienstverlening (144) en financiële instellingen (65). Veel banen bij deze ondernemers komen uit de groothandel (146 banen), zakeliijke dienstverlening (144) en de industrie (134 banen). 48

49 2.5 Landgraaf In Landgraaf worden 2018 ondernemers nader geanalyseerd. Figuur 26. Leeftijden ondernemers Landgraaf Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 58 2,9 2,9 60 tot ,0 15,9 55 tot ,2 30,0 50 tot ,6 42,7 40 tot ,8 75,5 tot ,5 100,0 Totaal ,0 30% van de ondernemers in Landgraaf is 55 jaar of ouder. Het gaat dan om 606 ondernemers ( ); 320 van hen zijn 60 jaar of ouder (15,9%). Er werken bij de geanalyseerde ondernemers personeelsleden. In volgende tabel zien we ondernemers uit Landgraaf die 60 jaar of ouder zijn. Het gaat om 320 ondernemers. 94 Van hen hebben geen personeel. Bij de anderen werken 555 mensen. Ver uit de meeste 60+ ondernemers zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (107 ondernemers), financiële instellingen (64) en detailhandel en garages ( 46). Voor de werkgelegenheid in deze groep is detailhandel en garages het meest van belang! Er werken daar 126 mensen bij een ondernemer die ouder dan 60 jaar is. Hier kunnen problemen rond bedrijfsopvolging zich op korte termijn al voordoen. 49

50 Figuur 27. Ondernemers ouder dan 60 jaar in Landgraaf naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 14 Industrie 14 Bouw 71 Groothandel 103 detailhandel, garages 126 vervoer en opslag 13 Horeca 10 zakelijke dienstverlening 118 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 34 cultuur, sport, recreatie 6 financiële instellingen 41 informatie en communicatie 5 Totaal 555 Aantal werkzame personen Totaal Ondernemers van 55 jaar of ouder hebben geen personeel. De overige 445 ondernemers van die leeftijdsgroep hebben ongeveer 1950 mensen in dienst. De totale werkgelegenheid in ondernemingen met een ondernemer ouder dan 55 jaar komt in Landgraaf daarmee op ongeveer 2550 banen. Ook in groothandel werken relatief veel mensen in deze groep: 103 mensen, waarvan er wel 85 werken bij één bedrijf. Het spreekt voor zich dat in dat bedrijf een goede opvolger van groot belang is. 50

51 Volgende groep van analyse is de groep ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Landgraaf. Figuur 28. Ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Landgraaf naar branche en aantal werkzame personen landb, bosb, visserij 5 Industrie 84 Bouw 311 Groothandel 28 detailhandel, garages 139 vervoer en opslag 65 Horeca 82 zakelijke dienstverlening 212 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 133 cultuur, sport, recreatie 19 financiële instellingen 57 informatie en communicatie 8 Totaal 1143 Aantal werkzame personen Totaal De meeste ondernemers tussen 50 en 60 jaar zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (180 ondernemers), Op afstand gevolgd door financiële instellingen (74), overheid, gezondheidszorg en onderwijs (66) en detailhandel en garages (66). 509 ondernemers hebben geen personeel; met name in zakelijke dienstverlening en financiële instellingen. De meeste werkgelegenheid bij deze ondernemers is te vinden in de bouw (311 banen, waarvan bij de grootste werkgever uit deze groep 214). Daarnaast in zakelijke dienstverlening (212 banen), detailhandel en garages (139 banen) en bij overheid, gezondheidszorg en onderwijs (133 banen). 51

52 In onderstaande tabel de groep ondernemers tussen 40 en 50 jaar uit Landgraaf: Figuur 29. Ondernemers tussen 40 en 50 jaar uit Landgraaf naar branche en aantal werkzame personen landb, bosb, visserij 5 Industrie 341 Bouw 132 Groothandel 349 detailhandel, garages 204 vervoer en opslag 23 Horeca 108 zakelijke dienstverlening 210 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 78 cultuur, sport, recreatie 29 financiële instellingen 72 informatie en communicatie 26 Totaal 1577 Aantal werkzame personen Totaal Het gaat om 662 ondernemers met samen 1577 mensen in dienst. 161 Ondernemers hebben geen personeel.grootste werkgevers in deze groep in de industrie een bedrijf met 190 man personeel en een groothandel met 214 man personeel. Meeste werkgelegenheid komt uit groothandel (349 banen), industrie (341), zakelijke dienstverlening (210) en detailhandel en garages (204 banen). De meeste ondernemers in deze leeftijdsgroep zijn te vinden in zakelijke dienstverlening (170 ondernemers) en in detailhandel en garages (101 ondernemers). 52

53 2.6 Onderbanken In Onderbanken horen 496 bedrijven tot onze onderzoeksdoelgroep. Zij hebben samen 517 mensen in dienst. Het is duidelijk dat de gemiddelde bedrijfsgrootte erg klein is. Figuur 30. Leeftijden ondernemers Onderbanken Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 13 2,6 2,6 60 tot ,9 12,5 55 tot ,9 27,4 50 tot ,9 43,3 40 tot ,1 75,4 tot ,6 100,0 Totaal ,0 136 Ondernemers zijn 55 jaar of ouder (27,4%). 62 Ondernemers zijn 60-plus; dat is 12,5% van de ondernemers in Onderbanken. Dit laatste percentage ligt lager dan in de andere Parkstadgemeenten. 53

54 Als eerst worden de ondernemers geanalyseerd met een leeftijd boven 60 jaar: Figuur 31. Ondernemers ouder dan 60 jaar in Onderbanken naar branche en aantal werkzame personen Branche personeel landb, bosb, visserij 1 Industrie 4 Bouw 10 Groothandel 1 detailhandel, garages 17 vervoer en opslag 14 Horeca 4 zakelijke dienstverlening 14 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 2 financiële instellingen 1 informatie en communicatie 0 Totaal 68 Aantal werkzame personen Totaal Het gaat in Onderbanken om 62 ondernemers met samen 68 mensen in dienst. Er zijn 22 ondernemers ouder dan 60 jaar die geen personeel hebben. 54

55 In de volgende tabel de analyse voor ondernemers tussen 50 en 60 jaar in Onderbanken. Het gaat om 153 ondernemers met 180 man personeel. Figuur 32. Ondernemers tussen 50 en 60 jaar oud in Onderbanken naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 10 Industrie 3 Bouw 14 Groothandel 27 detailhandel, garages 26 vervoer en opslag 1 Horeca 10 zakelijke dienstverlening 45 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 16 cultuur, sport, recreatie 10 financiële instellingen 13 informatie en communicatie 5 Totaal 180 Aantal werkzame personen Totaal Bij 40 ondernemers in de leeftijd van 50 tot 60 jaar is er geen personeel. Er is in Onderbanken in deze leeftijdsgroep slechts één onderneming met meer dan 10 personeelsleden. Het gaat hier gelet op personeel dus om kleine ondernemingen. 55

56 Volgende categorie wordt gevormd door ondernemers tussen 40 en 50 jaar: Figuur 33. Ondernemers in Onderbanken tussen 40 en 50 jaar naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 5 Industrie 4 Bouw 35 Groothandel 5 detailhandel, garages 16 vervoer en opslag 1 Horeca 20 zakelijke dienstverlening 33 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 19 cultuur, sport, recreatie 6 financiële instellingen 14 informatie en communicatie 1 Totaal 159 Aantal werkzame personen Totaal Het gaat in deze groep om 159 ondernemers met ook samen 159 mensen in dienst. 45 Ondernemers hebben geen personeel. Ook in deze leeftijdscategorie in Onderbanken gaat het om werkgevers met weinig personeel. Meeste personeel zit in bouw en zakelijke dienstverlening. 56

57 2.7 Simpelveld In Simpelveld gaat het in dit onderzoek om 631 ondernemingen. Figuur 34. Leeftijden ondernemers Simpelveld Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 19 3,0 3,0 60 tot ,2 16,2 55 tot ,8 26,9 50 tot ,2 40,1 40 tot ,5 75,6 tot ,4 100,0 Totaal ,0 Geconstateerd kan worden, dat in Simpelveld 170 ondernemers 55 jaar of ouder zijn ( =26,9%). 102 van hen zijn 60 jaar of ouder (16,2%). 57

58 Ondernemers ouder dan 60 jaar in Simpelveld en aantal personeelsleden: Figuur 35. Ondernemers ouder dan 60 jaar in Simpelveld naar branche en aantal werkzame personen landb, bosb, visserij 10 Industrie 4 Bouw 16 Groothandel 3 detailhandel, garages 28 vervoer en opslag 0 Horeca 14 zakelijke dienstverlening 33 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 9 cultuur, sport, recreatie 2 financiële instellingen 8 Totaal 127 Aantal werkzame personen Totaal Het gaat in deze groep om 102 ondernemers met samen 127 personeelsleden. 29 Ondernemers uit deze groep hebben geen personeel. De anderen, op één na, hebben allen minder dan 6 man personeel. Er is slechts één ondernemer met tussen 10 en 20 man personeel. Naast zakelijke dienstverlening zit de meeste werkgelegenheid in deze groep in de detailhandel. 58

59 Onderstaand de ondernemers uit Simpelveld tussen 50 en 60 jaar: Figuur 36. Ondernemers in Simpelveld tussen 50 en 60 jaar naar branche aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 8 Industrie 3 Bouw 22 Groothandel 6 detailhandel, garages 18 vervoer en opslag 2 Horeca 15 zakelijke dienstverlening 53 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 22 cultuur, sport, recreatie 1 financiële instellingen 8 informatie en communicatie 4 Totaal 162 Aantal werkzame personen Totaal In Simpelveld werken er 162 mensen bij een ondernemer tussen 50 en 60 jaar. In deze leeftijdscategorie zijn 151 ondernemers actief. De meeste ondernemers in deze groep zijn actief in zakelijke dienstverlening (44) en bij financiële instellingen (27). Meeste werkgelegenheid is te vinden in zakelijke dienstverlening (53 banen), overheid (22) en bouw (22). Geen enkele ondernemer in deze groep heeft meer dan 10 man personeel. 59

60 Ten slotte ondernemers tussen 40 en 50 jaar. Het gaat in Simpelveld om 224 ondernemers met 299 man personeel. Figuur 37. Ondernemers tussen 40 en 50 jaar in Simpelveld naar branche en aantal werkzame personen Branche Personen landb, bosb, visserij 9 Industrie 18 Bouw 19 Groothandel 24 detailhandel, garages 59 vervoer en opslag 25 Horeca 34 zakelijke dienstverlening 56 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 17 cultuur, sport, recreatie 9 financiële instellingen 20 informatie en communicatie 9 Totaal 299 Aantal werkzame personen Totaal De meeste werkgelegenheid komt in deze leeftijdsgroep uit detailhandel en garages (59 banen), zakelijke dienstverlening (56 banen; afkomstig van 46 ondernemers) en de horeca (34 banen). 60

61 2.8 Voerendaal In Voerendaal gaat het om 950 ondernemers. Figuur 38. Leeftijden ondernemers Voerendaal Frequency Percent Cumulative Percent 70 en ouder 42 4,4 4,4 60 tot ,7 21,2 55 tot ,6 33,8 50 tot ,6 48,4 40 tot ,8 79,3 tot ,7 100,0 Totaal ,0 In Voerendaal zijn maar liefst 321 ondernemers 55 jaar of ouder ( ). Dat is 33,8% van de ondernemers. 201 Van hen zijn zelfs 60 jaar of ouder (21,2%). Geconstateerd kan worden dat er in Voerendaal en Nuth, het meest vergrijsde ondernemerskorps is. 61

62 In onderstaande tabel zijn de ondernemers geselecteerd ouder dan 60 jaar. Het gaat in Voerendaal om 201 ondernemers, waarvan er 75 geen personeel hebben. In totaal werken er bij de ondernemers uit deze leeftijdsgroep 186 personen. Figuur39. Ondernemers in Voerendaal ouder dan 60 jaar naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 16 Industrie 5 Bouw 14 Groothandel 18 detailhandel, garages 37 vervoer en opslag 2 Horeca 10 zakelijke dienstverlening 57 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 12 cultuur, sport, recreatie 5 financiële instellingen 10 informatie en communicatie 0 Totaal 186 Aantal werkzame personen Totaal Geen enkel bedrijf heeft meer dan 5 mensen in dienst. De meeste werkgelegenheid komt uit zakelijke dienstverlening (57 banen) en detailhandel en garages (37 banen). Er zijn maar liefst 79 ondernemers uit deze leeftijdsgroep actief in zakelijke dienstverlening. 62

63 De volgende categorie is de groep tussen 50 en 60 jaar: Figuur 40. Ondernemers in Voerendaal tussen 50 en 60 jaar naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 12 Industrie 25 Bouw 45 Groothandel 11 detailhandel, garages 48 vervoer en opslag 8 Horeca 12 zakelijke dienstverlening 94 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 29 cultuur, sport, recreatie 5 financiële instellingen 28 informatie en communicatie 2 Totaal 319 Aantal werkzame personen Totaal

64 De laatste groep die geanalyseerd wordt zijn de ondernemers die tussen 40 en 50 jaar oud zijn: Figuur 41. Ondernemers in Voerendaal tussen 40 en 50 jaar naar branche en aantal werkzame personen Branche Personeel landb, bosb, visserij 17 Industrie 16 Bouw 31 Groothandel 12 detailhandel, garages 48 vervoer en opslag 39 Horeca 40 zakelijke dienstverlening 100 overheid, gezondheidszorg, onderwijs 20 cultuur, sport, recreatie 14 financiële instellingen 92 informatie en communicatie 8 Totaal 1114 Aantal werkzame personen Totaal Het gaat in deze leeftijdsgroep om 293 ondernemers met samen 1114 mensen in dienst. Onder deze ondernemers zijn er 3 die wat personeel betreft wat groter zijn. De meeste werkgelegenheid is te vinden in zakelijke dienstverlening (100 banen) en financiële instellingen (92 banen, waarvan 65 bij Schrijen-Lippertz). Relatief belangrijk voor de werkgelegenheid zijn ook detailhandel en garages (40 banen), horeca (40 banen) en vervoer en opslag (39 banen). 64

65 Bijlage 8 Cijfers en trends gezondheidszorg, wellness en toerisme De speerpunten van Parkstad zijn met name gericht op de sectoren gezondheidszorg, wellness en toerisme. In dat kader zijn de belangrijkste trends die eventueel invloed zouden kunnen hebben op bedrijfsoverdracht in kaart gebracht per branche. Gezondheidszorg De vergrijzingsgolf zal rond 2040 een hoogtepunt bereiken. Hierdoor neemt de vraag naar zorg toe. Dit heeft ook gevolgen voor het zorgaanbod. Arbeid in de zorg wordt steeds schaarser. Gereguleerde marktwerking in de zorgsector zet door, maar is een lange weg. In steeds meer zorgsectoren wordt de prestatiebekostiging doorgevoerd en werken zorginstellingen steeds vraaggerichter en efficiënter. De invloed van de economische ontwikkelingen op de gezondheidszorg is duidelijk merkbaar geworden. De vraag naar zorg en de kosten nemen toe, maar ook de druk op de budgetten wordt groter. Zeker als de overheid besluit om nog meer op het macrobudget van de zorg te gaan bezuinigen. De ontwikkeling van technologie in de zorg zet door en is hard nodig om de productiviteit te verhogen. Naast betere plannings- en beheersprocessen, verbetert ook de technologie op het gebied van domotica, radiologie en zelftesten voor preventie en screening. Dit levert ook nieuwe bedrijvigheid op in de sector. Wellness Toename van aantal (grote) wellnescentra en sauna s met veel voorzieningen en van hotels en bungalowparken met wellnessfaciliteiten. Noodzaak van onderscheidend vermogen en professionalisering door snelle groei aanbod. Opkomst van Quick wellness; consument is gehaast en wil in korte tijd onthaasten. Alles omtrent ontspanning, genot en een goed gevoel wint aan populariteit. De markt van preventieve wellness is groeiende. Toerisme Aanbod van horeca, recreatie en retail groeit naar elkaar toe. Kwaliteit van gastvrijheid wordt steeds belangrijker. Onderscheidende combinaties van vrijetijdsbestedingen worden belangrijker om klanten te trekken. Beleving en welbevinden spelen daarbij een steeds belangrijkere rol. Het gebruik van internet neemt toe bij het zoeken en boeken van vrijetijdsactiviteiten zoals logies, eet- en uitgaansgelegenheden. Dit maakt de markt transparanter en biedt de consument de gelegenheid om het vastleggen zo lang mogelijk uit te stellen. Immers via internet is snel het aanbod te traceren en te vergelijken. Opkomst Social Media zoals Twitter, Hyves, Linkedin, Facebook en Youtube. In een welvarende vergrijzende samenleving is er veel aandacht voor gezondheid en vitaliteit. De vraag naar verantwoord bewegen, goede en gezonde voeding en ontspanning neemt daardoor toe in Nederland. Bron: Cijfers en Trends (Rabobank) 65

66 Bijlage 8 Starters Door haar algemene aanspreekfunctie kent het StartersCentrum een grote variëteit aan klanten. De klanten (informatie aanvraag, seminars, gesprekken) worden geregistreerd in een CRM-systeem. Op basis van dit systeem zijn onderstaande gegevens samengesteld. Figuur 42: Klanten SSC naar geslacht Figuur 43: Klanten SSC naar opleiding 66