M De senior ondernemer in de zilveren economie. Over het belang van senioren als beginnende ondernemers. dr. J.M.P. de Kok drs. M.E.

Transcriptie

1 M De senior ondernemer in de zilveren economie Over het belang van senioren als beginnende ondernemers dr. J.M.P. de Kok drs. M.E. Winnubst Zoetermeer, juli 2007

2 De senior ondernemer in de zilveren economie Vergrijzing en ondernemerschap zijn twee actuele thema s in de Nederlandse economie. Er is echter relatief weinig aandacht voor het snijvlak van deze twee thema s: senior ondernemerschap, en dan met name beginnende senior ondernemers. Dit zijn mensen die op latere leeftijd besluiten ondernemer worden. Ondernemer worden kan op twee manieren: door zelf een nieuw bedrijf te starten of door een bestaand bedrijf over te nemen. Voor beide manieren geldt dat ongeveer 1 op de 5 beginnende ondernemers 45 jaar of ouder is. Over ondernemers die zelf een nieuw bedrijf starten (de starters ) is al een en ander bekend. Zo weten we dat voor alle starters de uitdaging van het ondernemer zijn de belangrijkste reden is om een nieuw bedrijf te starten. Dit geldt voor zowel de jongere starters als de senior starters. Tegelijkertijd geldt dat senior starters iets minder ambitieus lijken dan jongere starters. Wellicht komt dit omdat ambitieuze senioren vaker een bestaand bedrijf overnemen in plaats van starter te worden. 1 Inleiding Doel Via dit rapport willen we de discussie over senior ondernemerschap stimuleren, door cijfers en inzichten over beginnende senior ondernemers te presenteren. We definiëren een beginnende senior ondernemer hierbij als iemand die 45 jaar of ouder is op het moment dat hij of zij ondernemer wordt. Opzet In het volgende hoofdstuk geven we aan waarom het belangrijk is om aandacht te schenken aan senior ondernemerschap en beginnende senior ondernemers. In hoofdstuk 3 laten we zien dat ongeveer 1 op de 5 beginnende ondernemers als senior (45 jaar of ouder) gezien kan worden. Elke beginnende ondernemer staat voor dezelfde keuze: start ik een nieuw bedrijf, of neem ik een bestaand bedrijf over? Zoals we in hoofdstuk 4 beargumenteren, hangt deze keuze waarschijnlijk samen met de leeftijd van de ondernemer. Over beginnende ondernemers die besluiten een bestaand bedrijf over te nemen, is weinig tot niets bekend. Over beginnende ondernemers die een nieuw bedrijf starten, is gelukkig wel het een en ander bekend. In het laatste hoofdstuk gaan we in op persoonskenmerken, ambities, motieven en er- 2

3 varen knelpunten van senior starters. We vergelijken de senior starters hierbij steeds met hun jongere tegenhangers. Het starterspanel van EIM: een rijke bron van gegevens De gepresenteerde cijfers over (junior en senior) starters zijn gebaseerd op het starterspanel van EIM. Dit starterspanel bestaat uit vier jaargangen van beginnende ondernemers (1998, 1999, 2000 en 2003). In elk van deze jaren zijn ongeveer 500 beginnende ondernemers in het panel ingestroomd. Bij de instroom hebben deze starters diverse vragen beantwoord over o.a. de tijd die ze in hun nieuwe bedrijf steken, de belangrijkste motieven om een nieuw bedrijf te starten en knelpunten waar ze in de praktijk tegenaan lopen. Deze beginnende ondernemers worden vervolgens gedurende een aantal jaren gevolgd. Voor dit onderzoek hebben we gebruik gemaakt van de eerste drie jaargangen van het starterspanel (1998, 1999 en 2000). Beginnende ondernemers kunnen geclassificeerd worden naar leeftijd en naar wijze van starten: naar leeftijd onderscheiden we beginnende junior ondernemers (jonger dan 45 op moment dat hij of zij ondernemer wordt) en beginnende senior ondernemers (45 jaar of ouder op moment dat hij of zij ondernemer wordt); naar wijze van starten onderscheiden we starters (starten van een nieuw bedrijf) en overnemers (overnemen van een bestaand bedrijf). Deze classificaties kunnen ook gecombineerd worden. De beginnende senior ondernemers worden dan in senior starters en senior overnemers onderverdeeld. 2 Senior burgers en de zilveren economie 2.1 De zilveren economie kondigt zich aan Door vergrijzing en ontgroening neemt het aandeel van ouderen in de totale bevolking toe. Zowel het aandeel van de mensen van 45 tot en met 65 jaar als het aandeel 65-plussers is de afgelopen jaren gestegen, en zal de komende jaren blijven stijgen. In de media wordt vaak gewezen op de bedreigingen van deze ontwikkeling voor de Nederlandse economie. De zorguitgaven zouden de pan uitrijzen, pensioenen zouden onbetaalbaar worden, er zou een groot tekort aan werknemers ontstaan, et cetera. Vergrijzing biedt echter ook economische kansen. De toenemende krapte op de arbeidsmarkt biedt bijvoorbeeld nieuwe kansen voor mensen die anders langs de zijlijn zouden blijven staan (allochtonen, langdurig werklozen en mensen met een beperking). Zeker zo belangrijk is het toegenomen economisch belang van de oudere burgers zelf. 3

4 De gezondheid van ouderen is beter dan ooit 1 en ze hebben meer geld dan ooit te besteden. Niet voor niets wordt steeds vaker over senioren gesproken in plaats van ouderen: op deze manier worden de negatieve associaties vermeden die vaak aan het woord ouderen worden gekoppeld. Ook nieuw is het gebruik van de term silver economy. Deze term is geïntroduceerd om de economische kansen te benadrukken die de huidige en toekomstige generaties van senioren bieden. Senior burger ondernemender dan ooit De term zilveren economie richt de aandacht op het economische belang van senioren als consument en als werknemer. Met name ondernemers zouden zich meer bewust moeten worden van deze kansen: waar liggen mogelijkheden om nieuwe producten en diensten te ontwikkelen, en hoe kan beter gebruik gemaakt worden van de kennis en ervaring van senior werknemers? maar senior ondernemerschap lijkt onderbelicht Er is echter nog maar weinig aandacht voor de rol van de senior ondernemers in de zilveren economie. En in het bijzonder de beginnende senior ondernemer. 2.2 Het economisch belang van beginnende senior ondernemers Voor senioren zelf kan ondernemerschap vervulling geven aan een lang gekoesterde ambitie of wens om een nieuwe uitdaging aan te gaan. Maar daarnaast kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren aan de Nederlandse economie. Ondernemerschap stimuleert economische groei Ondernemerschap heeft een positieve invloed op de economische groei. Uit een recent onderzoek van Verheul en Van Stel (EIM, 2007) blijkt dat dit ook geldt voor beginnende ondernemers. Volgens dit onderzoek hangt de economische groei van een land positief samen met het aandeel beginnende ondernemers 2. ook als het senior ondernemerschap betreft Wat dit onderzoek extra interessant maakt, is dat er ook gekeken is naar de leeftijd van de starters. Voor de economische groei blijkt het niet uit te maken of relatief veel beginnende ondernemers op jongere leeftijd starten (25 tot 45 jaar) of als ze wat ouder zijn (45 tot 65 jaar). Met andere woorden: beginnende senior ondernemers zijn even belangrijk voor de economische 1 In de periode is zowel de totale levensverwachting als de levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen significant gestegen. Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen (bron: het Nationaal Kompas Volksgezondheid van RIVM, te vinden op 2 Verheul, I. en A. van Stel, Entrepeneurial diversity and economic growth, EIM, Zoetermeer,

5 groei van een land als beginnende ondernemers die op jongere leeftijd starten (25 tot 45 jaar). Senior ondernemerschap stimuleert arbeidsparticipatie Door ondernemerschap te stimuleren kan ook de arbeidsparticipatie worden verhoogd. Het verhogen van de arbeidsparticipatie van de senior burger is een belangrijk onderdeel van de beleidsagenda van de overheid. De overheid wil dit stimuleren door bestaande wet- en regelgeving te wijzigen, maar ook via gerichte voorlichting en kennisdeling aan werknemers en werkgevers. Een voorbeeld hiervan is de website Het doel van deze website 1 is om te stimuleren dat zo veel mogelijk mensen tot hun 65 e doorwerken. Deze website richt zich vooral op werknemers (en hun werkgevers), maar er wordt ook zijdelings aandacht besteed aan ondernemerschap. Er bestaan ook diverse initiatieven die zich specifiek richten op het stimuleren van ondernemerschap onder senioren. Zo heeft de gemeente Tilburg het project 'Duurzaam van start' 2. De gemeente biedt mensen van 45 jaar en ouder met een uitkering een (intensief) traject aan om deze groep te ondersteunen in het realiseren van het zelfstandig ondernemerschap. 3 Over hoeveel ondernemers hebben we het nu? Als je als ondernemer wilt starten, heb je in principe twee opties: je start een nieuw bedrijf, of je neemt een bestaand bedrijf over. Zo zijn er van 1999 tot en met 2002 gemiddeld ruim nieuwe ondernemingen per jaar gestart 3 en ondernemingen succesvol overgedragen 4. Voor beide opties geldt dat ongeveer 1 op elke 5 beginnende ondernemers tot de beginnende senior ondernemers gerekend kan worden. Om precies te zijn 5 : van de personen die in een nieuw bedrijf begonnen, was 22% 45 jaar of ouder; dit betreft ongeveer nieuwe bedrijven; van de personen die in een bestaand bedrijf overnamen, was 19% 45 jaar of ouder; dit betreft ongeveer overgenomen bedrijven. Dit suggereert dat een groot deel van de huidige ondernemers indertijd als starter begonnen is. Dit blijkt echter niet het geval te zijn. Als we de nulbedrijven buiten beschouwing laten 6, dan zijn er momenteel iets meer ondernemers actief die hun bedrijf hebben overgenomen dan ondernemers die 1 Deze website is opgezet door de Regiegroep GrijsWerkt, die op haar beurt door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in het leven is geroepen. 2 Zie 3 Bangma, K.L., Kleinschalig Ondernemen 2002, EIM, Zoetermeer, Meijaard, J. en B.J. Diephuis, Bedrijfsoverdracht in het MKB, EIM, Zoetermeer, Bron: EIM starterspanel Van de groep ondernemers zonder personeel is niet bekend in welke mate ze als starter of overnemer zijn begonnen. 5

6 zelf begonnen zijn 1. Waarschijnlijk komt dit doordat de overlevingskans van overnemers hoger is dan die van starters. Voor starters geldt dat na 10 jaar 65% van de startende bedrijven niet meer bestaat, en dit percentage kan voor overnemers beduidend lager zijn. Internationaal perspectief De Global Entrepreneurship Monitor (GEM) is een jaarlijks onderzoek dat onder ruim 35 landen wordt gehouden. Via deze monitor wordt het nieuw ondernemerschap gemeten. Dit zijn ondernemers die bezig zijn met het opzetten van een eigen onderneming en ondernemers die minder dan 3,5 jaar geleden met de onderneming zijn gestart. Volgens deze monitor was in 2002 gemiddeld 26,4% van alle beginnende ondernemers 45 jaar of ouder. Voor Nederland was dit 23,8%. Dit is een iets hoger percentage dan volgens het starterspanel van EIM, maar het verschil is erg klein. 4 Wat wordt het: starten of overnemen? Iemand die besluit om ondernemer te worden, kan kiezen voor het zelf starten van een eigen bedrijf of voor het overnemen van een bestaand bedrijf. We vermoeden dat deze keuze sterk samenhangt met de leeftijd van de beginnende ondernemer. Dit geldt vooral voor beginnende ondernemers met de ambitie om werknemers in dienst te nemen en te groeien. Beginnende senior ondernemers worden met andere mogelijkheden en beperkingen geconfronteerd dan jongere beginnende ondernemers. Om met de beperkingen te beginnen: de belangrijkste beperking is dat hoe ouder je bent wanneer je als ondernemer begint, hoe minder tijd je hebt om als ondernemer actief te zijn. Als je de ambitie hebt om uiteindelijk eigenaar van een groot bedrijf te worden, dan heeft een beginnende senior ondernemer minder tijd om dat te realiseren dan iemand die op jongere leeftijd als ondernemer begint. Dit kan voor senioren een motief zijn om een bestaand bedrijf over te nemen (senior overnemer) in plaats van een nieuw bedrijf te starten (senior starter). Beginnende senior ondernemers lijken ook meer financiële mogelijkheden te hebben om een bestaand bedrijf over te nemen. Voor het overnemen van een bestaand bedrijf is gemiddeld meer kapitaal vereist dan voor het starten van een nieuw bedrijf. Beginnende senior ondernemers zullen gemiddeld over meer kapitaal beschikken dan hun jongere collega s. Dit geldt zeker voor potentiële ondernemers die hun capaciteiten al bewezen hebben en een goede baan in loondienst hebben. Beschikbare cijfers van het CBS over het vermogen van huishoudens lijken dit te bevestigen: het gemiddelde ver- 1 Hiermee wordt niet alleen overname van zelfstandige rechtspersonen bedoeld (bijvoorbeeld door alle aandelen van een BV te kopen), maar ook overname van activa en activiteiten (op deze manier kan bijvoorbeeld het bedrijf van een zelfstandig ondernemer overgenomen worden). Bron: Kok, J. de, C.M. van Praag en J. van der Sluis, Dat loont!, EIM, Zoetermeer,

7 mogen neemt toe met de leeftijd 1. Ook zal de bewezen ervaring van de beginnende senior ondernemer het verkrijgen van externe financiering voor de overname vergemakkelijken. Een bestaand bedrijf kan alleen maar worden overgenomen als de huidige eigenaren daarmee instemmen. Dit is niet onderzocht, maar wij vermoeden dat huidige eigenaren van bestaande bedrijven hun bedrijf eerder aan een wat oudere en ervaren overnamekandidaat zullen overdragen dan aan een jongere kandidaat. Ook dit vergroot de mogelijkheden van beginnende senior ondernemers (ten opzichte van beginnende junior ondernemers) om een bestaand bedrijf over te nemen. 5 Enkele cijfers over senior starters 5.1 Kenmerken Beginnende senior ondernemers kunnen ervoor kiezen om senior starter te worden of senior overnemer. Over senior overnemers zijn vrijwel geen cijfers beschikbaar, maar over senior starters is inmiddels wel enig cijfermateriaal beschikbaar. We beginnen dit hoofdstuk met een korte beschrijving van senior starters (ten opzichte van junior starters) in termen van geslacht, opleiding en sector. Senior starters zijn vaak mannen... Mannen starten vaker een eigen bedrijf dan vrouwen: twee derde van alle starters is man. Voor senior starters is dit verschil nog groter. Van deze groep is driekwart van het mannelijke geslacht 2....met een hogere opleiding... Meer dan de helft van de senior starters heeft een hogere opleiding (hbo of wo). Dit is meer dan bij de junior starters, waar ruim een derde een hogere opleiding heeft (zie tabel 1)....die starten in de financiële en zakelijke dienstverlening Ook in de sectorkeuze zijn er enkele opvallende verschillen. Senior starters hebben, in vergelijking met junior starters, een voorkeur voor financiële en zakelijke dienstverlening, terwijl ze minder vaak kiezen voor de bouw (zie tabel 2). De sectorkeuze hangt niet alleen samen met de leeftijd, maar ook met het opleidingsniveau van de desbetreffende persoon. Zo hebben starters in de 1 In 2000 had 24% tot 28% van de huishoudens in de leeftijdsklasse jaar (leeftijd hoofdkostwinner) een vermogen van minstens ,-. Voor de jongere leeftijdsklassen was dit aandeel beduidend lager (Bron: CBS Statline). 2 Snel, D. en A. Bruins, Oudere versus jongere starters, EIM, Zoetermeer,

8 financiële en zakelijke dienstverlening vaker een hogere opleiding dan starters in de bouw. Tabel 1 Opleidingsniveau van ondernemers die een nieuw bedrijf opstarten, in procenten senior starters junior starters totaal LO/LBO/leerlingstelsel MAVO HAVO/VWO MBO HBO Universiteit totaal Bron: EIM starterspanel Tabel 2 Sector waarin ondernemers een nieuw bedrijf opstarten, in procenten senior starters junior starters Industrie 3 3 Bouw Handel Horeca, reparatie en vervoer 3 6 Financiële en zakelijke dienstverlening Overige dienstverlening totaal Bron: EIM starterspanel Geleidelijke start populair, groeiambities beperkt Langzaam starten... Het starten van een eigen bedrijf begint vaak geleidelijk en op kleine schaal. Ruim 40% van de senior starters werkt bij de start minder dan 20 uur per week in het eigen bedrijf (zie tabel 3). De geleidelijke start blijkt ook uit het feit dat de meeste bedrijven zonder personeel starten. Een minderheid van 5% van alle senior starters heeft vanaf het begin werknemers in dienst (bij junior starters is dit 8,3%). 8

9 Tabel 3 Aantal uren per week werkzaam in het bedrijf, bij de start van het bedrijf, in procenten senior starters junior starters minder dan 20 uur/week tot 40 uur/week uur/week of meer totaal Bron: EIM starterspanel Niet iedere starter is even afhankelijk van de inkomsten van zijn of haar nieuwe onderneming. Aan de ene kant geldt dat ruim een kwart van de starters voor zijn of haar inkomsten volledig van de nieuwe onderneming afhankelijk is; aan de andere kant is 36% van de starters in financieel opzicht (zo goed als) niet afhankelijk van de nieuwe onderneming 1. Ook hierbij speelt leeftijd een rol. Zo blijkt 43% van de senior starters zo goed als niet afhankelijk te zijn van de inkomsten van de nieuwe onderneming. Voor junior starters is dit 34%.... en groeien hoeft ook niet altijd Niet alleen beginnen de meeste ondernemers erg geleidelijk, maar de meeste ondernemers hebben ook maar beperkte groeiambities. Ongeveer één op de drie senior starters streeft bij de start naar omzetvergroting (voor junior starters is dit 47%). Verder heeft maar 5% van de senior starters als (één van de) doelstelling(en) bij de start om te groeien qua personeel (voor junior starters is dit 20%). Niet alle beginnende senior ondernemers zijn senior starters De zojuist besproken cijfers laten zien dat senior starters minder ambitieus zijn dan junior starters. Wat zegt dit nu over het ambitieniveau van de groep van beginnende senior ondernemers als geheel? Niet zo gek veel. Beginnende ondernemers hebben de keuze om starter of overnemer te worden. Beginnende senior ondernemers hebben hierbij andere mogelijkheden en beperkingen dan jongere beginnende ondernemers (zie hoofdstuk 3). In het bijzonder verwachten we dat beginnende senior ondernemers met groeiambities relatief vaak zullen besluiten om een bestaand bedrijf over te nemen. Jongere beginnende ondernemers met groeiambities zullen er relatief vaak voor kiezen om zelf een nieuw bedrijf te starten. Het logische gevolg hiervan is dat de groep van starters relatief weinig senior starters met groeiambities zal bevatten. Dit blijkt ook uit de cijfers van dit rapport. Het relatief lage ambitieniveau van senior starters dat we gevonden hebben, kan dus het gevolg zijn van een selectie-effect. Het zegt daarom niets over het ambitieniveau van de groep van beginnende senior ondernemers als geheel ten opzichte van de groep van jongere beginnende ondernemers. 1 Oudmaijer, S.C., Kenmerken van overnemers versus ondernemers, EIM, Zoetermeer,

10 5.3 Uitdaging van ondernemerschap is belangrijkste motief Wat zijn belangrijke motieven om voor jezelf te beginnen? We brengen dit in kaart voor starters die bij de start van hun bedrijf 20 uur of meer werken 1. De meest genoemde motieven om zelf een nieuw bedrijf te beginnen, zijn de uitdaging ervan, het eigen baas willen zijn en de wens om specifieke werkzaamheden uit te kunnen voeren (zie figuur 1). Zowel voor senior starters als voor junior starters zijn dit de meest genoemde motieven. Ontevredenheid over huidige baan wordt ook vaak genoemd. Wat opvalt, is dat over het algemeen senior starters minder verschillende motieven opgeven dan junior starters. Wellicht weten senior starters beter dan junior starters waarom ze voor zichzelf beginnen. Figuur 1 Belangrijke motieven om eigen bedrijf te starten, in procenten van totaal aantal (junior en senior) starters die bij start minstens 20 uur/week werken (meerdere antwoorden mogelijk) Dreigende werkloosheid Uit noodzaak Betere combinatie werk - zorg gezin Werkloosheid Ondekken gat in de markt Mogelijkheid om meer geld te verdienen Vanzelf ingegroeid Ontevreden over baan in loondienst Specifieke werkzaamheden kunnen doen Eigen baas willen zijn Uitdaging Junior starters Senior starters Bron: EIM starterspanel Volgens recent onderzoek van de Kamer van Koophandel wil maar 19% van de parttime ondernemers in de toekomst fulltime ondernemer worden ( Onderzoek naar flexondernemers, Kamer van Koophandel Nederland, 2006). We laten deze groep daarom verder buiten beschouwing. 10

11 Senioren meer last van werkloosheid Er zijn drie motieven die vaker door senior starters dan door junior starters worden genoemd: uit noodzaak 1, werkloosheid of dreigende werkloosheid. Opvallend genoeg zijn dit alledrie negatieve motieven: er wordt voor ondernemerschap gekozen, omdat werken in loondienst niet meer haalbaar lijkt. Dit kan verklaard worden door de slechtere arbeidsmarktpositie van senioren. Hierbij lijkt vooral de langdurige werkloosheid een rol te spelen. De kans dat een werkloze langdurig werkloos blijft is voor senioren hoger dan voor jongere werklozen. Zo stond in % van de geregistreerde werklozen van 25 tot 45 jaar langer dan een jaar ingeschreven 2. Voor de senioren was dit 65%. Dit slechtere toekomstperspectief kan verklaren waarom werkloze senioren eerder besluiten om voor zichzelf te beginnen dan junior werklozen. De verschillen in langdurige werkloosheid zijn veel groter dan de verschillen in totale werkloosheid. De werkloosheid onder senioren is ongeveer gelijk aan de werkloosheid onder de bevolkingsgroep van 25- tot 44-jarigen 3. Dit komt voor een deel omdat een relatief groot deel van de senioren zichzelf niet tot de beroepsbevolking rekent. De participatiegraad onder vrouwen is lager en een deel van de senioren is met de VUT of maakt gebruik van een prepensioenregeling. 5.4 Concurrentie is belangrijkste knelpunt In het starterspanel van EIM is een reeks aan mogelijke knelpunten voorgelegd aan ondernemers (zie figuur 2). Als we kijken naar knelpunten waar minstens een kwart van de senior starters last van heeft, dan zijn dit grotendeels knelpunten over hun positie ten opzichte van de markt (concurrentie, ontwikkelen afzetmarkt, prijsstelling, betalingsgedrag klanten). Twee andere knelpunten zijn financiële administratie en rendement onderneming. Ook voor junior starters zijn dit de meest genoemde knelpunten. Wat dit betreft zijn verschillen tussen junior en senior starters dus klein. Senior starters ervaren gemiddeld genomen minder knelpunten dan junior starters. Wellicht komt dit omdat ze meer ervaring hebben. Het kan ook komen omdat ze gemiddeld genomen kleiner beginnen en minder vaak groei nastreven, en daardoor tegen minder knelpunten aanlopen. 1 Het is niet bekend is wat de noodzaak precies is. 2 De beschikbare cijfers over senior starters hebben betrekking op de jaren Om een goede vergelijking te kunnen maken presenteren we werkloosheidscijfers over In 1999 was de geregistreerde werkloosheid 3,1% voor de leeftijdsgroep en 3,0% voor de leeftijdsgroep Voor de werkloze beroepsbevolking (een ruimer begrip dan geregistreerde werkloosheid) waren deze percentages 3,9% respectievelijk 3,6%. 11

12 Figuur 2 Belangrijke knelpunten, in procenten van totaal aantal (junior en senior) starters die bij start minstens 20 uur/week werken (meerdere antwoorden mogelijk) Geen Arbeidsregelgeving Milieuregelgeving (Re)organiseren bedrijf Aantrekken gekwalificeerd personeel Problemen (toe)leveranciers Gemeentelijk beleid Tekort aan personeel Houding bank/financiers Vestigingspunt Liquiditeitspositie Tekort eigen kennis Prijsstelling Rendement onderneming Financiële administratie Tijdige betaling door klanten Ontwikkelen van afzetgebied Concurrentie Junior starters Senior starters Bron: EIM starterspanel