INDEX. Naam voorv Voornaam Datum Tijdslot

Transcriptie

1 ABSTRACTS INDEX Naam voorv Voornaam Datum Tijdslot Aarts Ronald donderdag 3 november Beers van Wilma donderdag 3 november Benoist Linda vrijdag 4 november Bollen Pauline donderdag 3 november Boudewyns An donderdag 3 november Dijk Derkjan donderdag 3 november Dijk Derkjan donderdag 3 november Donjacour Claire vrijdag 4 november Fronczek Rolf vrijdag 4 november Geerdink Moniek donderdag 3 november Hamburger Hans vrijdag 4 november Hamburger Hans donderdag 3 november Hertenstein Elisabeth donderdag 3 november Hoekema Aarnoud vrijdag 4 november Hofstra Wytske vrijdag 4 november Horst van der Els donderdag 3 november Janssen Hennie donderdag 3 november Javaheri Shahrokh vrijdag 4 november Kalsbeek Dries donderdag 3 november Kamphuis Jeanine vrijdag 4 november Lancee Jaap donderdag 3 november Lancel Marike vrijdag 4 november Lancel Marike vrijdag 4 november Lobezzoo Frank vrijdag 4 november Mariman An donderdag 3 november Meerlo Peter donderdag 3 november Opp Mark donderdag 3 november Overeem Sebastiaan vrijdag 4 november Overeem Sebastiaan vrijdag 4 november Peeters Els vrijdag 4 november

2 Pevernagie Dirk donderdag 3 november Pillen Sigrid vrijdag 4 november Pillen Sigrid donderdag 3 november Poirrier Robert donderdag 3 november Quaedackers Laury donderdag 3 november Raaff de Christel donderdag 3 november Ravesloot Madeline donderdag 3 november Rijsman Lyne vrijdag 4 november Ruiter de Maurits vrijdag 4 november Schimsheimer Robert Jan vrijdag 4 november Siclari Francesca donderdag 3 november Simons Pieter Jan vrijdag 4 november Teeuwen Ans vrijdag 4 november Tiemeier Henning donderdag 3 november Vandenbussche Nele donderdag 3 november Verbeek Ingrid donderdag 3 november Verbraecken Johan donderdag 3 november Vogels Oscar donderdag 3 november Vries de Nico vrijdag 4 november Werf van der Ysbrand donderdag 3 november Wijkstra Peter donderdag 3 november Wolters Nicole donderdag 3 november Zerbini Giulia vrijdag 4 november

3 ABSTRACTS Donderdag 3 november uur Keynote sessie Prof. Dr. D. Dijk, fysioloog, University of Surrey, Guildford UK Abstract: Van Basaal naar kliniek, veroudering, cognitie uur Symposium slaapregulatie en functie Dr. F. Siclari, neuroloog, CHUV Lausanne Abstract :The neural correlates of consciousness in sleep Dreaming is a form of consciousness that occurs during sleep, while we are disconnected from the environment. It varies considerably in the course of the night, ranging from its near-absence soon after falling asleep to the vivid, hallucinatory experiences that are typical of REM-sleep dreams. Because sleep is a physiological, every-night phenomenon, it offers an excellent opportunity to study how changes in consciousness relate to changes in brain activity. In a recent study, we aimed to investigate what determines the level of consciousness during sleep. To this aim we specifically developed a serial awakening paradigm that was used in combination with high-density EEG. Over 1000 awakenings were performed to systematically assess the presence and the content of sleep consciousness. Among the results, I will present how EEG activity preceding awakenings with conscious experiences differs from awakenings associated with unconsciousness during both REM (rapid eye movement) sleep and Non-REM sleep. I will also show how EEG activity relates to specific contents that are experiences in dreams. Siclari F, LaRocque JJ, Bernardi G, Postle BR and Tononi G. The neural correlates of consciousness in sleep: a no-task within-state paradigm. BioRxiv Siclari F, Larocque JJ, Postle BR, Tononi G. Assessing sleep consciousness within subjects using a serial awakening paradigm. Front Psychol 2013;4:542. 3

4 Dr. P. Meerlo, bioloog, Rijksuniversiteit Groningen Abstract: The neurobiological consequences of chronic sleep loss Sleep problems are a common complaint in our modern society. While sleep complaints were traditionally seen as a symptom of mood disorders, accumulating evidence suggests that in many cases the relationship may be reverse as well. Longitudinal studies show that sleep complaints often precede the onset of depression and are an independent risk factor for the development of the disorder. Additionally, experimental studies in animals show that chronically restricted or disrupted sleep may gradually induce neurobiological changes that are very similar to what has been reported for depressed patients. The mechanisms through which insufficient sleep increases the risk for depression are poorly understood but may include effects of sleep disturbance on serotonergic neurotransmission and various interacting signaling pathways involved in the regulation of neuronal. Because sleep plays an important role in regulating neuronal plasticity and synaptic strength, chronically insufficient sleep may contribute to depression through an impairment of these plasticity processes leading to altered connectivity and communication within and between brain regions involved in the regulation of mood. Dr. Y. van der Werf, psycholoog, bioloog, NIN Prof. Dr. M. Opp, anesthesioloog, University of Washington Seattle uur Chronobiologie Slaap en Maatschappij Prof. Dr. H. Tiemeier, arts, epidemioloog, Erasmus MC Rotterdam Prof. Dr. D. Dijk, fysioloog, University of Surrey, Guildford UK L. Quaedackers, neuropsycholoog, Kempenhaeghe, Heeze Abstract: De behandeling van DSPS bij pubers met comorbiditeit Het vertraagd slaapfase syndroom komt veel voor bij jongeren met prevalentie cijfers tot wel 16%, en zelfs hoger in specifieke groepen, zoals jongeren met ADHD. In theorie is de aanpak eenvoudig: met structurering van de bedtijden, aanpassing van de lichtexposure (minder licht in de avond en lichttherapie in de ochtend) en goed getimede en gedoseerde melatonine kan het slaapwaakritme weer genormaliseerd worden. De praktijk is echter weerbarstiger. Hoewel veel jongeren initieel baat hebben bij deze behandeling, is de kans op een terugval groot. Hier is geen eenduidige verklaring voor te geven maar er lijken wel een aantal zaken van belang. Om een vertraagd slaapfase syndroom goed te behandelen is het van belang dat gedragspatronen blijvend doorbroken worden. Juist in een jonge populatie waar de verleidingen in de avonduren groot zijn is dit een grote uitdaging. Een andere reden van terugval of het niet slagen van behandeling kan zijn dat de initiële diagnose DSPS niet terecht was of dat er een co-morbide insomnie (bijvoorbeeld bij ADHD, autisme of depressie) of een - al dan niet secundaire - psychofysiologische insomnie is ontstaan. Maar ook andere aspecten zoals verslaving of systeemproblematiek kunnen de resultaten van de behandeling op een negatieve manier beïnvloeden. In deze presentatie zal aan de hand van casuïstiek worden besproken dat het ook bij een duidelijke DSPS diagnose essentieel is om alle aspecten van de slaap tot in detail in kaart te brengen, met speciale aandacht voor detectie en behandeling van een bijkomende psychofysiologische insomnie of co-morbide insomnie. Een op maat gemaakte behandeling met speciale aandacht voor het systeem en voor eventuele psychiatrische comorbiditeit is een vereiste om ook op de lange termijn een optimaal resultaat te behalen. 4

5 uur Slaapgerelateerde Ademhalingsstoornissen Prof. Dr. D. Pevernagie, longarts, Kempenhaeghe, Heeze Prof. Dr. J. Verbraecken, longarts, Universitair Ziekenhuis Antwerpen Abstract: CSA als gevolg van stroke Obstructief slaapapneu (OSA) en stroke kennen een innige relatie en werden grondig onderzocht. Het verband tussen stroke en centraal slaapapneu (CSA) blijft daarentegen onderbelicht. In het bijzonder Cheyne-Stokes ademhaling (CSB) wordt gezien als een typische sequel van een uitgebreid cerebro-vasculair infarct als ook als een teken van dreigende dood [1]. Meerdere studies rapporteren een verhoogde incidentie van CSB onmiddellijk na een beroerte terwijl CSB uitgesproken afneemt na 3 tot 6 maanden herstelperiode. Afhankelijk van de methodologie van de slaaponderzoeken en de tijd die verlopen is sedert het acute event wordt een incidentie gerapporteerd tussen 3 en 72% [2 4]. Anderzijds is CSB niet goed gedefinieerd en wordt CSB op verschillende manieren gekwantificeerd. In tegenstelling tot patiënten met hartfalen en CSB is de pathofysiologie betrokken in het ontstaan van CSB bij stroke weinig onderzocht en begrepen. De invloed van CSB op het herstel van stroke patiënten is onduidelijk, terwijl CPAP voor CSB of voor OSA slechts in een minderheid der patiënten wordt verdragen [5]. Anderzijds lijdt menig stroke patient aan een klinisch relevante OSA. OSA lijkt een risicofactor voor zowel het optreden van een eerste stroke als voor een recidief stroke. OSA verslechtert vaak na stroke, maar verbetert echter tijdens het neurologisch herstel. CPAP therapie voor OSA is geassocieerd met een beter neurologisch en functioneel herstel en vermindert mogelijk het risico op een recidief stroke en andere cardiovasculaire gebeurtenissen. De langetermijns therapietrouw in deze groep is echter twijfelachtig [6]. References 1 Brack T, Randerath W, Bloch KE. Cheyne-Stokes respiration in patients with heart failure: prevalence, causes, consequences and treatments. Respiration 2012; 83: Johnson KG, Johnson DC. Frequency of sleep apnea in stroke and TIA patients: a metaanalysis. J Clin Sleep Med 2010; 6: Nachtmann A, Siebler M, Rose G, Sitzer M, Steinmetz H. Cheyne-Stokes respiration in ischemic stroke. Neurology 1995; 45: Siccoli MM, Valko PO, Hermann DM, Bassetti CL. Central periodic breathing during sleep in 74 patients with acute ischemic stroke - neurogenic and cardiogenic factors. J. Neurol. 2008; 255: Lipford MC, Park JG, Ramar K. Sleep-disordered breathing and stroke: therapeutic approaches. Curr Neurol Neurosci Rep 2014; 14: Randerath W*, Verbraecken J* (equal first authors), Andreas S, et al. An ERS Task Force Report. Definition, discrimination, diagnosis, and treatment of central breathing disturbances during sleep. Eur Respir J 2017; in press. Dr. H. Janssen, longarts, Kempenhaeghe, Heeze Abstract: Positioneel Centraal Slaap Apneu Het is algemeen bekend dat slaappositie van invloed kan zijn op de ernst van obstructief slaap apneu (OSA). In het bijzonder in geval van mild tot matig ernstig obstructief slaap apneu blijkt er in meer dan 50% van de gevallen sprake van positie afhankelijkheid. Positioneel slaap apneu wordt gedefinieerd als een AHI in ruglig > 2 x AHI in andere houdingen. Indien een strengere definitie wordt gehanteerd, dient daarbij de AHI in zijlig/buiklig < 5/u te zijn. In dat geval kan positietherapie als monotherapie zeker worden overwogen in de behandeling van positioneel OSA. De rol van slaappositie in de ernst van centraal slaap apneu is veel minder duidelijk. Er zijn case reports en enkele kleine studies beschikbaar. Vergelijking van resultaten wordt bovendien gehinderd door de diverse fenotypen van centraal slaap apneu. Op basis van de beschikbare studies lijkt in ongeveer 40% van de gevallen slaappositie van invloed op de ernst van het centraal slaap apneu. In de afgelopen periode is er, naar aanleiding van de resultaten van de Serve-HF 5

6 studie, veel discussie geweest over de noodzaak van behandeling van centraal slaap apneu en de wijze waarop. In deze presentatie worden de relevantie van slaappositie in centraal slaap apneu, onderliggende pathofysiologische mechanismen en de implicatie voor de klinische praktijk besproken uur Slaapapneu bij kinderen; niet altijd evident Prof. Dr. R. Poirrier, neuroloog, C.H.U. Sart Tilman, Luik Abstract: Craniofaciale afwijkingen bij mensen met OSAS, van kindertijd tot volwassenheid. Craniofacial abnormalities in people with OSAS, from childhood to adulthood. Authors: Robert Poirrier, MD PhD and Annick Bruwier Dentist, Orthodontist. Clinical Sleep Center, Neurology, Radiology and Orthodontics Departments; University of Liège and University Hospital Sart Tilman, Liège. The Cone beam computed tomography (CBCT) is a new medical imaging technique consisting of X-ray computed tomography where the X-rays are divergent, forming a cone. Its clinical interests and properties of X-ray emissions (from 30 to 1073 µsv, mean 90 µsv) are between the oro-facial scanner(from 280 to 1410 µsv, mean 880 µsv) and the classic cephalometry (<6 µsv). It provides a precise quantitative determination of the cranio-facial bones, in the 3 dimensions of space. This refinement in the capacities of quantifying the bone participation to adult OSAS is particularly useful in appreciating the role of the tissues enclosing their upper airway. This role is probably as important as the increase in soft tissues in the upper airway or the functional causes (neurological diseases, tobacco, alcohol, and aging). We studied by the technique of CBCT, the upper airway, in a lying down and awake condition, of 154 patients (mean age: 51, ranging from 22 to 78 years. 97 male patients i.e.63% and 57 female patients i.e. 37% of the sample), admitted to the sleep disorder center. Among these patients, the clinical approach (anamnesis + clinical examination + questionnaires) and polysomnography, by univariate analysis, have identified 127 OSAS patients (AHI>10), and 27 non OSAS patients. The OSAS patients were divided, by multivariate analysis, on the basis of the AHI, in mild (AHI: 10-20), intermediate (AHI: 21-40), severe (AHI 40-80) cases. The CBCT showed up that 3 facial bones were likely to play a supportive role for OSAS: the ethmoid (a marginal role), the maxilla and mandible. The maxilla played the main role in predicting OSAS. Indeed its anteroposterior and transverse dimensions were reduced in a proportion corresponding to the AHI (classifying mild, intermediate, severe OSAS). The quantitative study of the diameter of the soft tissues of the upper airway showed that the narrowest area of the upper airway, was located at the oropharyngeal level. This study essentially demonstrates the contribution of the bony structures of the face to the anatomical narrowing of the upper airway. The ethmoid bone is a bone of the endocranium and its dimensions stop to increase early in life, for genetic causes, at birth or shortly after birth. The maxilla belongs to the desmocranium and its dimensions stop later (before 10 years of age). The growth of the bone depends much on the child's behavior (bottle feeding vs breastfeeding; hard vs soft food, oral or nasal breathing during sleep). The mandible is also essentially a part of the desmocranium and it has a growth potential which stops later. As for the maxilla, it also depends on the behavior. These data provide arguments for parental guidance towards behaviors preventing an underdevelopment of facial bones, favorable to the occurrence of OSAS among youth and adults. 6

7 An Boudewyns MD PhD, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen, België. Abstract: Obstructief slaapapnea syndroom (OSAS) bij Downsyndroom. Zowel bij kinderen als volwassenen met Down syndroom is er een sterk verhoogde prevalentie van obstructief slaapapnea syndroom (OSAS). Meer dan bij de normale populatie, is het voorkomen van OSAS hier multifactorieel bepaald: typische anatomie van de bovenste luchtwegen, obesitas, hypothyroidie, gestoorde immuniteit met accumulatie van secreties in de bovenste luchtweg en veralgemeende hypotonie. Bij kinderen met Down syndroom wordt geadviseerd om rond de leeftijd van 3-4 jaar een polysomnografie te verrichten (of eerder in functie van de kliniek). Ook bij volwassenen dient specifieke aandacht besteed te worden aan symptomen suggestief voor OSAS en dient men erg laagdrempelig te zijn voor het aanvragen van een polysomnografie. Door het multifactoriële karakter van OSAS bij kinderen met Down syndroom is de klassieke behandeling (adenotonsillectomie) vaak niet voldoende. De laatste jaren wordt daarom meer aandacht besteed aan de evaluatie van de bovenste luchtweg om het patroon van bovenste luchtweg collaps te documenteren voor een heelkundige ingreep of bij residueel OSAS na adenotonsillectomie. Een adekwate behandeling van OSAS bij zowel kinderen als volwassenen met Down syndroom kan potentieel bijdragen tot een verbetering van de levenskwaliteit zowel voor de patiënt als de omgeving en een reductie van de cardiovasculaire morbiditeit. W. van Beers, orthodontist Veghel Abstract: De rol van de orthodontist bij het kind met OSAS Volgens de richtlijn OSAS bij kinderen zijn orthodontische behandelingen niet geïndiceerd als primaire behandeling van OSAS. Bepaalde orthodontische behandelingen worden wel als secundaire interventie in de richtlijn beschreven. De rol van de orthodontist bij het kind met OSAS is daarbij evident. Achtereenvolgens komen aan de orde wat de mogelijkheden van de orthodontist zijn bij de screening, verwijzing en behandeling. 50% van de Nederlandse kinderen, met en zonder comorbiditeit worden door de orthodontist gezien. Screening op OSAS dient onderdeel uit te maken van elke orthodontische intake. Daarnaast zijn de gelaatsopbouw en cephalometrische waarden siginificant afwijkend van de controlegroep. Hierna kan verwijzing volgens de stroomdiagrammen van de richtlijn aan de orde zijn. Orthodontische behandelingen met RME(rapid maxillary expansion) of MRA kunnen passen in het totale plan van de OSAS behandeling mits opgenomen in het orthodontische traject en onderzocht en gevolgd in een multidisciplinair team. De MRA s die bij kinderen worden gebruikt zijn sterk vergelijkbaar met MRA s voor volwassenen. Bij kinderen worden echter grotere effecten op het gebit waargenomen waardoor frequentere controle door de orthodontist noodzakelijk is. Combinatiebehandelingen van adenotonsillectomie en RME worden momenteel onderzocht. Op het gebied van combinatiebehandelingen liggen onderzoeksuitdagingen voor de hand en worden verbeterde behandelresultaten verwacht. Tot slot worden nog mogelijke risico s voor toename van de OSAS ten gevolge van bepaalde orthodontische behandelingen genoemd. N. Vandenbussche, kinderarts, Kempenhaeghe, Heeze Abstract: CPAP compliance bij kinderen. Drs. N. Vandenbussche, kinderarts/somnoloog, centrum voor slaapgeneeskunde Kempenhaeghe Tijdens deze sessie worden de persoonlijke ervaringen van de spreker met het voorschrijven, opstarten en begeleiden van ncpap bij kinderen en mensen met een verstandelijke beperking met obstructief slaapapneu (OSA) besproken. Er wordt tevens ingegaan op de indicatiestelling, alternatieve behandelmethoden voor OSA en het belang van follow-up van de kinderen waarbij CPAP gestart werd. 7

8 uur Gedragsmatige slaapgeneeskunde A. Mariman MD, PhD, psychiater, Universitair Ziekenhuis Gent, België Abstract: Slaap in de chronisch vermoeide patiënt: overview en suggestie van behandeling Elke CVS-definitie omvat gestoorde slaap als mineur criterium. Deze beschrijvingen zijn evenwel sterk uiteenlopend en inconsistent. Niet-recuperatieve slaap is een prevalent mineur criterium in de meest gehanteerde Fukuda-definitie. Dit suggereert dat vermoeidheid een gevolg kan zijn van disfunctionele slaap. Nochtans is een dergelijke oorzaak-gevolg relatie niet aangetoond. Het ontbreekt dit concept aan een uniforme definitie, pathofysiologisch substraat en klinisch bruikbaar meetinstrument. Slechte slaapkwaliteit (PSQI) en toegenomen slaperigheid overdag (ESS) en insomniekenmerken komen frequent voor in deze patiëntengroep. Voorafgaandelijke literatuur kon geen duidelijke afwijkingen van de slaaparchitectuur objectiveren. Eigen onderzoek toont evenwel in een grote patiëntensample met CVS op PSG een insomnie fenotype met afname van TST en SE en toename van SL, WASO en ontwaakindex, zonder objectivering van hypersomnolentie op MSLT. Objectieve en subjectieve slaapparameters bleken slecht met elkaar te correleren. Systematische diagnostische evaluatie bij vermoeden van CVS resulteert in een waaier van diagnostische categorieën, met hoge prevalentie van vaak voorafgaandelijk onder- of nietgediagnosticeerde psychiatrische en slaapstoornissen. Obstructief slaapapneu is in deze groep even prevalent als in obesitas, atriumfibrillatie en hartfalen, waarbij PSG als standaardonderzoek aanbevolen wordt. Deze stoornissen kunnen effectief bijdragen tot disfunctioneren overdag. Derhalve blijft een diagnose van CVS enkel overeind bij blijvende symptomen na adequate behandeling van de primaire slaapstoornis. De herkenning van specifiek behandelbare primaire slaap- en psychiatrische stoornissen is van belang voor een op maat gemaakte therapie bij onverklaarbare chronische vermoeidheid (in een menu van CPAP, cognitieve gedragstherapie, psychofarmaca, progressieve aërobe reconditionering). Daarom moet systematische psychodiagnostische testing en psychiatrische screening enerzijds en objectief slaaponderzoek anderzijds sterk aanbevolen worden bij deze patiëntengroep. Dr. E. Hertenstein, psycholoog, Freiburg University Medical Center Abstract: Acceptance and Commitment Therapy for patients with insomnia Insomnia disorder is a major health problem worldwide, substantially reducing the quality of life of affected individuals. In addition, it is a risk factor for the de novo onset and maintenance of other disorders, including cardiovascular and affective disorders. Cognitive Behavioral Therapy for insomnia (CBT-I) is the most effective treatment according to current guidelines. However, with response rates of around 70% and remission rates of around 40%, many patients need additional treatment. The general aim our research is to improve behavioral treatment options for patients with insomnia who are non-responders or non-remitters to CBT-I, with a particular focus on quality of life. Our hypothesis is that Acceptance and Commitment Therapy (ACT) is effective for these patients. Current insomnia models emphasize the relevance of sleep effort, dysfunctional sleep-related beliefs, avoidance behavior, and hyperarousal for the pathophysiology of the disorder. ACT centers on the acceptance of inner experience, defusion from dysfunctional beliefs and the strengthening of value-based behavior, and might thus be particularly well suited to target critical components of the pathophysiology of insomnia. We recently demonstrated that ACT is feasible in and acceptable to patients with insomnia who are non-responders to cognitive behavior therapy and provided first evidence for the improvement of sleep-related quality of life. A current proposal aims at extending this preliminary work in form of a prospective randomized controlled trial comparing ACT with sleep education as an active control condition. In case of a positive result, ACT would represent the first treatment with proven efficacy for nonresponders/nonremitters to CBT-I. 8

9 Dr. I. Verbeek, bioloog, Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe, Heeze Abstract: Behandeling van Parasomnieën Parasomnieën zijn onwenselijke fysieke gebeurtenissen of gewaarwordingen die optreden bij het inslapen, tijdens het slapen of ontwaken uit slaap. Er wordt onderscheid gemaakt tussen parasomnieën die optreden vanuit NREM slaap (slaapwandelen, nachtelijke angst) en REM slaap (nachtmerries). NREM parasomnie De onderliggende pathofysiologie bij NREM parasomnie is een stadium-dissociatie waarbij de hersenen gedeeltelijk wakker zijn en gedeeltelijk in NREM slaap. Het resultaat van dit niet volledig ontwaken uit diepe slaap is complex gedrag waarvan men zich niet bewust is. Uitlokkende factoren voor het optreden van een NREM parasomnie zijn slaaptekort, stimulantia (cafeïne) en alcohol. Ook stress kan een uitlokkende factor zijn. Geruststellen en leefregeladviezen liggen aan de basis van de gedragsmatige behandeling. Hiermee bedoelen we uitleg geven over parasomnie, strikte slaap-waaktiming, het vermijden van provocatieve factoren (stimulantia, alcohol, slaapgebrek) en zo nodig beveiligen van de omgeving. De literatuur noemt ook psychotherapie, ontspanningstraining en hypnose. Er is weinig evidentie voor deze methoden. Onze klinische ervaring is dat stress management en acceptatie belangrijke onderdelen van de behandeling zijn. We introduceren daarmee de term cognitieve gedragstherapie voor NREM parasomnie (cgt-p). REM parasomnie Exposure en imagery rehearsal therapy (IRT) zijn de kernelementen van nachtmerrie therapie. Bij exposure wordt de nachtmerrie overdag ingebeeld tot de angst afneemt. Bij IRT is er sprake van cognitieve herstructureringstechniek ( veranderen van de nachtmerrie en een ander einde maken). Nachtmerrietherapie wordt niet toegepast bij posttraumatische nachtmerries. Deze lezing is zowel interessant voor artsen als gedragswetenschappers uur Chronobiologie Slaap en Maatschappij P. P. Bollen, science advisor, Chrono@work Groningen Abstract: Is de hoeveelheid Advanced Glycation End products, als marker voor het risico op het ontwikkelen van diabetes en hart- en vaatziekten, verhoogd in nachtdienstwerkers? Pauline P. Bollen 1, Marina C. Giménez 1,2, Maan van de Werken 1, Marijke C.M. Gordijn 1,2 1 Chrono@Work B.V. Groningen, 2 Chronobiologie, Gelifes, Rijksuniversiteit Groningen. Ploegendienstwerkers lopen een groter risico op het ontwikkelen van onder meer hart- en vaatziekten en diabetes dan dagwerkers. Een indicatie voor de gemiddelde glucometabole stress kan verkregen worden door de hoeveelheid Advanced Glycation End products (AGEs) in de huid te meten. Dit kan met de zogenaamde AgeReader (DiagnOptics) die gebruik maakt van de autofluorescentie-eigenschappen van bepaalde AGEs (AF-waarde). Bij 133 nachtwerkers en 145 dagwerkers werd de AF-waarde bepaald. De geselecteerde nachtwerkers ( 5 nachten per maand gedurende 3 jaar) zijn gemiddeld genomen iets ouder dan de groep dagwerkers (respectievelijk 48.7 ±11.0 en 44.5 ±8.7 jr, p< 0.01), hebben een hogere BMI (27.2 ±4.0 en 25.3 ±3.2, p< 0.001) en onder de nachtwerkers zijn meer rokers (28% tegenover 12%, X2 =11.5, p<0.01) dan onder de dagwerkers. Gecorrigeerd voor de voor leeftijd geschatte AF waarde met behulp van de curve van Koetsier et al (2010), is de AF-waarde van nachtwerkers significant hoger (+0.12 ± 0.4) dan die van dagwerkers (-0.02 ± 0.3) (p<0.01). Multi-level regressieanalyse met leeftijd, roken, BMI en gezondheid als cofactoren laat een klein maar significant effect zien van de interactie tussen dag/nachtwerk en leeftijd op de AF-waarde (ß = 0.009, p < 0.05). Hoewel op basis van de vergelijking van AF-waarden het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatklachten bij nachtdienstwerkers gemiddeld niet ernstig verhoogd lijkt, blijkt dat 65% van de nachtwerkers een relatief hoge AF-waarde heeft tegenover 35% van de dagwerkers. Vervolgonderzoek zal zich richten op het vinden van predictoren van verhoogd risico, en het zoeken en testen van gepersonaliseerde adviezen om het risico te beperken. 9

10 Prof. Dr. A. Kalsbeek, neuroendocrinoloog, Academisch Medisch Centrum (AMC), Amsterdam Abstract: Slaap, de biologische klok en metabole stoornissen Wakker worden is een belangrijk onderdeel van het slaap proces en een duidelijk voorbeeld van een gebeurtenis waarbij een interne (biologische) klok van groot belang is. In samenlevingen waar het dagelijks leven vooral door de klok en niet door de dagelijkse afwisseling van licht en donker wordt bepaald, is opstaan vaak een van de meest markante gebeurtenissen op een dag. De fysiologische stress van wakker worden en opstaan wordt veroorzaakt door de noodzakelijke grote verandering in homeostase: van een inactieve, rustende en horizontale positie, naar een staande, alerte en actieve conditie. In mijn presentatie zal ik een aantal belangrijke neurale mechanismen bespreken die de biologische klok in de suprachiasmatische nucleus (SCN) gebruikt om te zorgen dat we efficiënt en gecoördineerd wakker worden en opstaan. Een voorbeeld hiervan is het mechanisme waarmee de biologische klok zijn dagelijkse ritme oplegt aan de hypothalamus-hypofyse-bijnierschors-as, via projecties naar neuro-endocriene en pre-autonome neuronen in de hypothalamus. Ook bespreek ik hoe de biologische klok het dagelijks ritme in de plasma glucose concentratie reguleert. De orexine producerende neuronen in de laterale hypothalamus lijken voor het proces van wakker worden een belangrijke spin in het web te vormen. In het tweede deel van mijn presentatie zal ik het verstorende effect van nachtelijke licht blootstelling op het glucose metabolisme bespreken. Hoewel de meeste data gebaseerd zijn op de resultaten van dier-experimenteel onderzoek zal ik ook een aantal voorbeelden laten zien van onze experimenten met gezonden vrijwilligers en patiënten met type 2 diabetes. M. Geerdink, chronobioloog, Rijksuniversiteit Groningen Abstract: Lichttherapie voor het verbeteren van slaaptiming & slaapkwaliteit (M. Geerdink, D.G.M. Beersma, M.C.M. Gordijn Licht is niet alleen van cruciaal belang voor het gezichtsvermogen, maar ook voor andere aspecten zoals de fysiologie en het gedrag. Een goed bestudeerd effect van licht is het effect op onze biologische klok, die belangrijk is voor de timing van slapen. Toch is het effect van licht overdag op de nachtelijke slaap zelf bij mensen nauwelijks onderzocht. In onze thuisstudie werd onderzocht of de slaap met behulp van lichttherapie kan worden verschoven. Het protocol bestond uit 30 dagen: 14 dagen zonder beperkingen (baseline), 9 dagen behandeling met ofwel 30-min blauwe lichtpulsen ofwel 30-min oranje lichtpulsen (placebo) in de ochtend samen met een verschuiving van de slaap, en daarna 7 dagen na-metingen zonder beperkingen. Slaap werd geregistreerd door middel van een activiteitshorloge. Met oranje licht werd de slaapkwaliteit tijdens de behandeling minder t.o.v. baseline. Dit bleef stabiel met blauw licht. Na de behandeling werden deelnemers in de blauwe groep eerder wakker t.o.v. de deelnemers in de oranje groep. In ons laboratoriumonderzoek stond het het effect van extra licht overdag op de slaap tijdens de nacht centraal. Deelnemers ondergingen 3 verschillende condities: een dag met een matige lichtintensiteit 'kantoor licht', een dag met een hoge intensiteit fel licht en een dag met extra blauw licht toegevoegd aan kantoor licht. We quantificeerden de invloed van het extra licht op de slaapconsolidatie en slaaphomeostase aan de hand van EEG-metingen. Na een dag fel licht bleek zowel de slaapconsolidatie als de slaaphomeostase hoger ten op zichte van na een dag kantoor licht. Na extra blauw licht gold dit alleen voor de slaaphomeostase. 10

11 uur Slaapgerelateerde Ademhalingsstoornissen Dr. P. Wijkstra, longarts, UMCG Groningen Abstract:Slaapapneu bij neurologische aandoeningen : hoe behandel je dat? Slaap gerelateerde ademhalingsstoornis is een regelmatig voorkomend probleem bij neurologische patienten. Een recente meta-analyse laat zien dat bij ongeveer 7% van de mensen met een CVA er een slaapapneu is vast te stellen. Overwegend een CSA wordt beschreven bij patienten met een neurodegeneratieve aandoening, bijvoorbeeld bij Parkinson. Bij patiënten met een neuromusculaire ziekte, zoals Amyotrofische lateraals sclerose (ALS), Duchenne spierdystrofie en myopathieen zijn ook zeker slaap gerelateerde ademhalingsstoornissen aanwezig. Zwakte van de ademhalingsspieren, apneus en hypopneus, verminderde ventilatoire drive zijn allemaal potentiële veroorzakers van een nachtelijke desaturatie en slaapstoornissen, zelfs voordat er overdag sprake is respiratoire insufficiëntie. Patiënten met een ernstige respiratoire spierzwakte klagen dan vaak over een niet-verkwikkende slaap, slaperigheid overdag, hoofdpijn en vermoeidheid. Dit alles ten gevolge van de nachtelijke hypoventilatie en gestoorde slaap. Het is belangrijk alert te zijn indien deze klachten ontstaan omdat gebleken is dat de behandeling middels chronische ademhalingsondersteuning zeer effectief kan zijn. In mijn lezing zal ik de volgende vragen trachten te beantwoorden: 1) Wat is de prevalentie van de Slaapapneu bij neurologische aandoeningen zoals CVA en Parkinson. 2) Wat zijn de ademhalingsproblemen tijdens de slaap bij neuromusculaire aandoeningen zoals bijvoorbeeld ALS? 3) Wat is de behandeling van slaapapneu bij bovengenoemde aandoeningen? C. de Raaff, chirurg, OLVG Amsterdam Abstract: Bariatrie en OSAS: welke OSAS patiënt moet dit ondergaan? Wat is het effect? Bariatrische chirurgie wordt steeds meer toegepast als lange termijn behandeling van morbide obesitas. De selectie criteria voor bariatrische chirurgie zijn een body mass index 40kg/m 2, mislukte conservatieve behandelingen, motivatie om leefstijl te veranderen en leeftijd jaar. Per jaar worden er wereldwijd meer dan ingrepen verricht. Een van de meest voorkomende comorbiditeiten bij deze populatie is obstructief slaap apneu (OSA), wat voor komt bij 60-70%. Bij een-derde van de bariatrie patiënten blijkt er bij preoperatieve screening sprake te zijn van een matige of ernstige vorm van OSA, ofwel een apneu-hypopneu-index (AHI) 15/uur. Deze patiënten worden preoperatief naar de longarts verwezen voor continuous positive airway pressure (CPAP) therapie. Na een bariatrische ingreep verliezen patiënten gemiddeld 60-80% van hun overtollig gewicht. Als gevolg hiervan is er bij 80% van de bariatrie patiënten OSA verbetering opgetreden. Een postoperatieve AHI < 5/uur werd bereikt bij respectievelijk 54%, 25% en 18% van de preoperatieve milde, matige en ernstige OSA patiënten. Daarnaast bereikt 74% van de patiënten met een preoperatieve AHI 15/uur een AHI < 15/uur na operatie. Dit impliceert dat circa driekwart van de CPAP patiënten geen CPAP indicatie meer heeft na adequaat gewichtsverlies als gevolg van een bariatrische ingreep. Voorspellende factoren voor dit succes zijn leeftijd < 50 jaar, preoperatieve AHI < 30/uur, 60% verlies van overtollig gewicht en afwezigheid van hypertensie. Concluderend kan bariatrische chirurgie OSA verbeteren of zelfs genezen bij morbide obese patiënten en lange termijn behandeling met bijvoorbeeld CPAP voorkomen. 11

12 Dr. M.J.L. Ravesloot, KNO arts, OLVG Amsterdam Abstract: Drug Induced Sleep Endoscopy: moet dit altijd in de work-up van de patiënt toegepast worden? Drug-induced sleep endoscopy (DISE) werd voor het eerst geïntroduceerd door Croft en Pringle in 1991 en is na verloop van tijd toegenomen in populariteit en wordt wereldwijd toegepast. Deze diagnostiche modaliteit vereist farmacologische inductie van sedatie en flexibele laryngoscopie om obstructie en/of snurken in de bovenste luchtweg te visualiseren. DISE biedt niet alleen een dynamische evaluatie van de bovenste luchtweg tijdens omstandigheden die de natuurlijke slaap nabootsen maar maakt ook visualisatie van de specifieke structuren die bijdragen tot bovenste luchtwegobstructie mogelijk. Tijdens deze presentatie zullen de verschillende indicaties, diverse methodes, aanvullende manoeuvres, validiteit en literatuur aangaande DISE besproken worden uur Peuters aan de boemel Dr. S. Pillen, neuropediater, Kempenhaeghe, Heeze E.J.F. van der Horst, GZ-psycholoog K & J, Kempenhaeghe, Heeze N. Wolters, kinderarts, ZGT ALmelo Abstract: Peuters aan de boemel: Multidisciplinaire interactieve sessie over doorslaapproblemen bij jonge kinderen En, slaapt-ie al een beetje door? is meestal één van de eerste vragen die gesteld wordt aan kersverse ouders. Een goede nachtrust is van essentieel belang, daar kan iedereen over meepraten. Iedere ouder houdt rekening met gebroken nachten in de eerste weken tot maanden, maar verwacht dat het daarna beter zal gaan. Helaas houdt 30% van de jonge kinderen in periodes moeite met in- en/of doorslapen, iets wat voor het kind vervelend is, maar vooral bij de ouders tot veel stress en slaapgebrek kan zorgen. Van de insomnieklachten bij jonge kinderen zijn doorslaapproblemen het meest belastend voor ouders en voor behandelaren het meest uitdagend om aan te pakken. Er zijn legio tekstboeken waarin staat beschreven hoe slapeloosheid bij peuters veroorzaakt wordt door een gedragsinsomnie van de kinderleeftijd met sleep onset associations en/of limit setting kenmerken. Gedragsmatige behandeling hiervan kenmerkt zich door het hanteren van een vaste structuur en herkenbare routines, limit setting en extinctiemethodes. Hoewel dit bij veel peuters tot goed resultaat leidt, geldt dit niet voor alle kinderen. En dan? Gewoon nog wat langer laten huilen? In deze interactieve sessie laten we, aan de hand van casuïstiek uit de dagelijkse praktijk, zien dat een gestructureerde aanpak volgens geëigende slaapgeneeskundige principes ook bij deze jonge leeftijdsgroep mogelijk is. Allereerst is het ook in deze leeftijdsgroep belangrijk om lichamelijke ongemakken en organische slaapstoornissen uit te sluiten, zoals rusteloze benen of een obstructief slaapapneu syndroom. Vervolgens wordt nagegaan of er voldoende homeostatische slaapdruk is en of het circadiane ritme van de peuter afgestemd is op het gekozen slaap-waakritme. Er wordt daarnaast gekeken of er sprake is van hyperarousability. Op deze leeftijd niet direct vanwege stress of emoties zoals bij volwassenen, maar veelal door overprikkeling. Naast het diagnostische traject zal ruimschoots aandacht besteed worden aan de specifieke aanpak van dit uitdagende probleem, dat onbehandeld cq niet erkend grote gevolgen kan hebben voor het hele gezin. 12

13 uur Waarde en applicaties van wearables en apps in diagnostiek en behandeling van slap- en waakstoornissen Dr. O. Vogels, neuroloog, Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Abstract : Vallen medische apps en wearables onder medische technologie, en zoja, voldoen deze nieuwe producten aan de wettelijke eisen van kwaliteit, veiligheid en certificering? Een kort overzicht. Prof.dr. Ronald M. Aarts, Philips Research/TUe/Eindhoven Abstract Hartritme variabiliteit tijdens slaap Om een gezonde geestelijke en lichamelijke conditie te hebben zouden mensen de mogelijkheid moeten hebben om op een eenvoudige manier en zonder daarmee hun slaap te verstoren hun slaapkwaliteit of slaapproblemen vast te kunnen stellen en hun slaapgewoontes daaraan aan te passen. Gangbare slaapregistratiemethodes, bekend als polysomnografie (PSG), worden toegepast in een slaaplaboratorium met dure faciliteiten. Hoewel PSG nu de gouden standaard is en de gangbare praktijk is voor slaapregistratie, is het ongeschikt voor dagelijks thuisgebruik door mensen zonder speciale opleiding en zal het ongewenst slaapverstoringen introduceren. Dit heeft het onderzoek naar alternatieve sensoren en methodes gemotiveerd die het meten zonder deze problemen mogelijk maken, bij voorkeur niet duur en zonder speciale opleiding te gebruiken. In de afgelopen tientallen jaren hebben cardiaal-respiratoiresignalen meer en meer aandacht gekregen bij het vaststellen van slaapfases en de classificatie van slaap. Cardiaal-respiratoire activiteit blijkt gerelateerd te zijn aan slaapfases door de regulatie van het autonome zenuwstelsel en de signalen kunnen, nog belangrijker, verkregen worden zonder daar hinder van te hebben, b.v. door het meten van hart ritme variabiliteit (HRV). Daarom is het onderzoek naar cardiaal-respiratoirekarakteristieken van verschillende slaapfases belangrijk om een betrouwbare slaapclassificatie te verkrijgen, waarmee een betere slaapbeoordeling mogelijk wordt. De eigenschappen van cardiaalrespiratoire activiteit en hun interactie tijdens slaap, gebruikmakend van signaalanalysemethodes zullen worden besproken. Dit zijn: adaptieve filters voor hartslag, dynamische tijd-frequentiewarping en uniforme schaling (meten van zelf-ongelijkheid) voor ademhaling, analyse van ademhalingsdiepte en -volume, en zichtbaarheidsgrafiek analyse van complexe netwerken voor cardiaal-respiratoire interactie. Dr. H. Hamburger, neuroloog, Amsterdam Slaap Centrum in Boerhaave MC Abstract: App s en Wearables in diagnostiek en behandeling van slaap- en waakstoornissen Hebben App s en wearables enig nut bij de diagnostiek en behandeling van slaapstoornissen? Dat is de vraag die vrijwel wekelijks gesteld wordt in de spreekkamer en in de media. Vrijwel wekelijks verschijnen er wel App s om de gezondheid te verbeteren, de slaap te monitoren of afwijkingen in de slaap de detecteren. Er zijn ca.86 miljoen hits voor Slaap App s en hits voor Slaap wearables. Er is een enorm aanbod in de Appstore en velen hechten geloof en waarde aan die programma s en veronderstellen de juiste werking. Het gebruik van deze App s en wearables (A&W) kunnen in verschillende categorieën worden ingedeeld: 1. A&W voor onderzoek van bv slapeloosheid 2. A&W voor onderzoek van slaap-ademhaling-stoornissen 3. A&W voor detectie van geluiden/spraak enz 4. A&W voor behandeling van slaapstoornissen 1. De A&W voor meten van slaapkwaliteit en slapeloosheid. Kort samengevat kan met een App in telefoon, tablet of pc geen slaapkwaliteit worden gemeten. Verbonden met een wearable kan een App wel, net als een actigraaf, een indruk geven over beweging en onrust tijdens de slaap. Uit onderzoek blijkt dat sommige wearables net zo goed zijn als een actigraaf. Ook blijkt dat een telefoon alleen, dus zonder wearable, geen waarde heeft voor diagnostiek. Vrijwel alle bandjes die te koop zijn met prijzen variërend tussen 35 en 200 beloven dat ze het slaappatroon kunnen 13

14 meten. Dit is onzin! Van de onderzochte modellen die zijn vergeleken met actigrafie of PSG blijken de Fitbit en Jawbone UP de meest betrouwbare. Echter aan de software om de gegevens weer te geven moet nog veel verbeteren wil men er in de praktijk van een slaapcentrum gebruik van kunnen maken. 2.A&W voor OSAS diagnostiek en monitoring van behandeling. De AASM heeft in augustus 2016 (1,2) twee belangrijke documenten gepresenteerd waarin de waarde van vragenlijsten, onbewaakte PSG en Home Sleep Apneu Testing werden vergeleken met de gouden standaard de bewaakte PSG. Hieruit blijkt dat voor vaststellen van OSAS één systeem goed voldoet bij ongecompliceerde OSAS. Dit is een systeem gebaseerd op meting van PAT signaal (pletysmo- Arterial-Tone) in combinatie met O2-Saturatie, Actigrafie, houding en snurkgeluid (Watch-PAT200- U). Bij ernstige cardio-vasculaire aandoeningen werkt het systeem minder goed omdat de sensor voor vaststellen van het centrale slaap apneu syndroom ten tijde van de testfase nog niet voldoende was ontwikkeld. Het systeem bestaat uit een draagbaar horloge achtig apparaat met 1 sensor voor snurkgeluid en houding en een vingerdop voor saturatie, hartritme en PAT signaal. Er is nu redelijk veel literatuur waaruit blijkt dat voor screening van grote groepen patiënten met verdenking op OSAS dergelijk systeem voldoende adequaat werkt. Voor monitoring van ongecompliceerd gebruik van CPAP of MRA kan hetzelfde systeem goed worden gebruikt. Bij klachten van co-morbiditeit zoals RLS, insomnie of andere slaapaandoeningen dient een volledig bewaakte PSG te worden verricht. Door gebruik van dit systeem kan fors worden bezuinigd op mankracht en dure diagnostiek dmv PSG in of buiten het ziekenhuis. Plakken en beoordelen van een PSG kost tussen de 3-4 uur, een opname is duur. Onderzoek met de WP geschiedt thuis. Instructie aan de patient is kan in 5-10 min verricht, het uitwerken en maken van een verslag duurt maximaal minuten, een besparing van uren mankracht welke kan worden aangewend voor de ook noodzakelijke uitgebreide PSG s. Bij 100 onderzoeken 2000 min = 33,3 uur voor onderzoek met WP, vergelijk met 400 man-uur voor verrichten van PSG s, een verschil van 366,7uur is 1,2 fulltime laboranten dag per week of aanstelling van 0,25 Fte Laborant. Smartphone App s verbonden met wearables zijn nog niet waardevol voor OSAS diagnostiek, maar worden binnen enkele jaren wel hiervoor geschikt gemaakt. 3.A&W voor meting van geluiden zijn relatief nuttig. Deze applicaties gaan automatisch aan als er geluid is boven een bepaalde drempelwaarde die men echter niet kan beïnvloeden. Deze App s zijn dus nuttig in een relatief stille slaapkamer waar mensen zelf willen opnemen wat ze snachts al dan niet in slaap zeggen. Ook kan een indruk worden verkregen over snurken en de luidheid daarvan van eigen persoon of bedpartner. Dat onderscheid is niet te maken. Omdat de slaap zelf niet kan worden onderzocht is dmv dergelijke metingen niet vast te stellen of de verschijnselen tijdens waak of slaap en NR- of Rslaap optreden. 4.Er zijn inmiddels ook App s voor behandeling van slapeloosheid. De meeste App s werken alleen als ervoor betaald wordt. De best geteste App is Sleepio ontworpen door Collin Espie. Deze App geeft de gebruiker goed advies mbt slaaphygiene en kan de CGT-i redelijk vervangen. Echter zoals blijkt uit onderzoek van Jaap Lancee, contact met een echte hulpverlener verhoogt de kans op succes. Andere App s zijn GoToSlaap en CBT-i coach. Deze laatste geeft de mogelijkheid een slaap-logboek bij te houden en heeft vele tools om de slaap te verbeteren. Dr. J. Lancee, psycholoog, Universiteit van Amsterdam Abstract: e-health bij insomnie Chronische slapeloosheid (insomnie) is een veelvoorkomend probleem dat ongeveer 10% van de Nederlandse bevolking treft. De meest effectieve behandeling voor insomnie is Cognitieve gedragstherapie (CGTi). Het probleem is dat er slechts een beperkt budget is voor het bieden van dergelijke behandelingen en dat er simpelweg niet genoeg therapeuten beschikbaar zijn. Een optie om zowel de kosten te drukken als de behandelaars te ontzien is het aanbieden van CGTi via het internet. Bij online CGTi kunnen mensen in hun eigen tijd via het internet de behandeling doorlopen. Deze behandeling wordt over het algemeen via de ondersteunt door een coach. Er zijn verschillende studies gedaan naar online behandelingen voor insomnie en deze laten over het algemeen goede effecten zien. Tijdens deze presentatie ga ik in op deze effecten en bespreek ik in hoeverre online CGTi gelijkwaardig is aan gesprekstherapie. 14

15 ABSTRACTS Vrijdag 4 november uur Keynote sessie Prof. Dr. S. Javaheri MD, Sleep physician Bethesda North, Cincinnati Ohio, University of Cincinnati USA Abstract: HF/CSA and SERVE-HF and beyond The recent publication of SERVE-HF, a trial that evaluated the effect of treating Hunter-Cheyne Stokes breathing with central sleep apnea (CSA) in patients with heart failure and reduced ejection fraction (HFrEF), has raised serious concerns about the safety of adaptive servo-ventilation (ASV) in this population. 1 In addition to having no effect on the primary composite endpoint, post-hoc analysis revealed an unexpected association between ASV and excess cardiovascular mortality. The authors did not provide much-needed supplementary analysis of the data that might have explained this finding, further clarified the particular groups at risk, or identified factors predicting negative outcomes. Instead, they speculated that 1) CSA might represent a compensatory mechanism with protective effects in HFrEF patients and 2) excess positive intrathoracic pressure caused by ASV might have had adverse cardiovascular consequences. In our opinion the former hypothesis has little scientific basis and lacks any experimental support. In contrast, much experimental evidence exists that hypoxia, arousals and increased sympathetic activity consequent to CSA have adverse cardiovascular effects that are reversed with positive airway pressure therapy, including CAP, ASV and oxygen Careful reading of the paper (1) and its online supplement reveal important information that in part might explain the results. Among these issues are 1) Patient enrollment and protocol adherence, 2) Intervention methodology and ASV. In regards to the latter, the ASV used was the old generation device with major shortcomings in the algorithm, no more manufactured. This might have resulted in adverse consequences. Further subgroup analyses may shed light in our proposed and assumed points which I will discuss in my presentation uur Slaap en neurologie Dr. R.M. Rijsman, neuroloog, MC Haaglanden Den Haag Abstract: Wat is de achtergrond van PLM's en is therapie nodig? Periodieke been bewegingen tijdens slaap (PLMS) zijn repetitieve contracties van de m. tibialis anterior die vooral optreden tijdens NREM lichte slaap. De PLMS kunnen middels een 15

16 polysomnografie gemeten worden wat en standaard procedure is in de geaccrediteerde slaaplaboratoria. PLMS worden frequent gezien bij patienten met het Restless Legs Syndroom (RLS) en komen bij een aanzienlijk proportie van patienten voor met andere slaapstoornissen. PLMS komen ook bij gezonde mensen met een toenemende frequentie bij vorderende leeftijd. De sterkste associatie is echter bij RLS (80-90%) en PLMS zijn daarom een ondersteund criterium geworden voor de diagnose RLS. Bij de presentatie zullen veranderende inzichten besproken worden over de aangenomen rol van PLMS in RLS. De presentatie zal zich richten op de relatie van PLMS met corticale arousals, medicatie effecten op PLMS en de relatie tussen PLMS, transiente autonome systeem activatie en veronderstelde cardiovasculair risico. E. Peeters, kinderneuroloog, HMC Westeinde Den Haag Abstract: Narcolepsie: klinische update bij kinderen Narcolepsie type 1( met kataplexie) en type 2 ( zonder kataplexie) zijn twee zeldzame neurologische aandoeningen die worden geclassificeerd bij hypersomnie. Narcolepsie manifesteert zich in een derde van de gevallen voor het vijftiende levensjaar. De incidentie heeft een forse toename laten zien in de jaren 2009/2010 ten tijde van de H1N1 vaccinatie. Dit kwam zowel in Europa als in China voor en het blijft onduidelijk of de toename verklaard kan worden door het vaccin, de influenza zelf of door een combinatie van beiden. De symptomen van overmatige slaperigheid overdag, hypnagoge hallucinaties, slaapparalyse en gefragmenteerde slaap zijn bij kinderen soms moeilijker te herkennen. De kataplexie bij kinderen kan specifieke vormen aannemen die niet bij volwassenen worden gezien en vooral de buccofaciale spieren betreffen ( cataplectic face). Er is vooralsnog geen genezing mogelijk en het betreft een levenslange aandoening. Begeleiding bestaat enerzijds uit adviezen ten aanzien van gedrag en leefstijl: regelmatige bedtijden, geplande dutjes overdag en regelmatig fysieke inspanning en beweging. Ook voeding zou een rol kunnen spelen; van een koolhydraat arm dieet zou men zich fitter voelen. Daarnaast zijn de kinderen bijna altijd aangewezen op medicamenteuze behandeling. Voor de overmatige slaperigheid overdag betreffen dit methylfenidaat, modafinil, sodium oxybaat,dextroamfetamine en atomoxetine. Voor de kataplexie kan gestart worden met sodiumoxybaat, clomipramine,venlafaxine, fluoxetine, sertraline of citalopram. De aandacht dient ook uit te gaan naar de comorbiditeit die kan bestaan uit slaapgerelateerde problemen zoals OSAS, RLS en parasomnieen. Bij kinderen komt ook obesitas voor, pubertas praecox en steeds duidelijker wordt de psychiatrische comorbiditeit zoals angst, depressie, ADHD en oppositioneel gedrag. Al met al heeft narcolepsie veel invloed op het dagelijks functioneren en is een multidisciplinaire aanpak belangrijk voor deze kinderen. Het LWOE (Landelijk Werkverband Onderwijs en Epilepsie) heeft een aparte begeleidingsgroep voor kinderen met narcolepsie wat een enorme aanwinst voor de scholen, kinderen en ouders is. Hoopgevend zijn de ontwikkelingen op gebied van nieuwe medicatie zoals pitolisant en van hypocretine vervangende therapie. Dr. C. Donjacour, neuroloog, SEIN Zwolle Abstract: Narcolepsie; Update Klinische Aspecten Volwassenen Narcolepsie kenmerkt zich door onder andere overmatige slaperigheid overdag, kataplexie, hypnagoge hallucinaties, slaapparalyse en een gestoorde nachtslaap. Vóór het digitale tijdperk was de diagnose narcolepsie vrijwel zeker wanneer een patiënt op het spreekuur kwam met overmatige slaperigheid en spierverslapping bij emoties. Tegenwoordig is er steeds meer informatie beschikbaar over de aandoening en bezoeken patiënten sneller een slaap polikliniek met de vraag of zij narcolepsie hebben. Een atypische anamnese en een soms vals-positieve MSLT maken het diagnostisch proces dan moeizaam. Tijdens deze lezing zal besproken worden wat typische kataplexie is, hoe je slaperigheid bij narcolepsie onderscheidt van de meest voorkomende oorzaak van slaperigheid, en welke kenmerken de diagnose narcolepsie aannemelijker maken. 16