Ontwerp en arbeidsomstandigheden op de bouwplaats

Transcriptie

1 Stichting ARBO s tichting b ouw r esearch Ontwerp en arbeidsomstandigheden op de bouwplaats suggesties voor de ondersteuning en beoordeling van ontwerpkeuzen in het bo uwproces ter verbeteri ng van de arbeidsomst andigheden in de bouwnijverheid, mede in het licht van het Bouwprocesbesl uit Arbeidsomstandighedenwet 1994

2 VERANTWOORDING FOTO'S EN ILLUSTRATIES: pag. 27/28 Binnenstad Amsterdam, Ronaid Roozen, Amsterdam pag. 31 AZU: arch. buro EGM, Dordrecht Lloyds hoofdkantoor: Frans Klous, Haarlem pag. 33 Polystyreen bekisting: Th. Tiedink (VBI) Groessen Gietvloer: GYVCON, Gouda pag. 35 Verwerking asbest: Hendrikse Services, Weesp pag. 37 ANP-foto, Amsterdam pag. 39 'Sagrada Familia': Frans Klous, Haarlem Alle overige foto's en illustraties: GRID/DESIGN, Hoofddorp.

3 ONTWERPEN ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN OP DE BOUWPLAATS suggesties voor de ondersteuning en beoordeling van ontwerpkeuzen in het bouwproces ter verbetering van de arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid, mede in het licht van het Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet 1994 Rotterdam/Amsterdam, 1995 Stichting Bouwresearch / Stichting Arbouw 1

4 Stichting Bouwresearch Stichting Bouwresearch (SBR) verleent de bouwnijverheid hulp bij het voorkomen en het oplossen van knelpunten bij toepassing van nieuwe inzichten en ontwikkelingen gericht op verbetering van kwaliteit, produktiviteit, arbeidsomstandigheden en zorg voor de werkgelegenheid. Belangrijke doelstellingen zijn: Het verzamelen van knelpunten en het waarnemen van relevante ontwikkelingen voor de bouwnijverheid. Het stimuleren van de coördinatie van de programmering van onderzoek. Het leiding geven aan onderzoekprojecten. Het verspreiden en uitdragen van de resultaten naar alle geleidingen van de bedrijfstak. Stichting Arbouw De Stichting Arbouw, opgericht door werkgevers- en werknemersorganisaties in de bouw- en nevenbedrijven, heeft tot doel de verbetering van de arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid en het terugdringen van het daarmee samenhangende verzuim. De activiteiten die uitgevoerd worden door Arbouw ter verbetering van de arbeidsomstandigheden omvatten onder meer: - onderzoek naar risico's en verzuim; - het omzetten van onderzoeksresultaten in activiteiten die kunnen leiden tot verbetering van de arbeidsomstandigheden; - training en opleiding op het gebied van veilig en gezond werken van werkgevers, werknemers en andere betrokkenen uit de bouwnijverheid; - voorlichting ten belweve van het onderwijs in de bouwnijverheid; - het zorgdr<;lgen voor adequate bedrijfsgezondheidszorg, te weten het individu-gerichte pakket preventiezorg, uitgevoerd door bij de Arbo Unie Nederland aangesloten arbo- en bedrijfsgezondheidsdiensten; - de uitgifte van voorlichtingsmaterialen zoals brochures, folders, posters, films en het kwartaalblad Arbouw Journaal. Beide Stichtingen en degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - naar de laatste inzichten - van de in deze publikatie opgenomen gegevens. De mogelijkheid dat zich desondanks onjuistheden in deze publikatie kunnen bevinden kan niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatie gebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. Beide Stichtingen sluiten, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit deze publikatie. Niets uit deze uitgave mag wordim verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch. CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Wijk,M. Ontwerp en arbeidsomstandigheden op de bouwplaats: suggesties voor de ondersteuning en beoordeling van ontwerpkeuzen in het bouwproces ter verbetering van de arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid, mede in het licht van het Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet 1994 lm.wijkl Rotterdam: Stichting Bouwresearch.- (Stichting Bouwresearch: 236) 2e herziene druk 1995 Met lil. opg. ISBN NUGI833 Trefwoorden: arbeidsomstandigheden; bouwnijverheid / arbeidsomstandigheden en bouwkunde. 2

5 INHOUDSOPGAVE Woord vooraf Introductie 4 6 DEEL A: GEVAREN OP DE BOUWPLAATS A 1 A 2 A 3 Inleiding deel A Veiligheid Gezondheid Welzijn DEEL B : ONTWERPSUGGESTIES B 1 B 2 B 3 B 4 Inleiding deel B Initiatief Ontwerp Uitwerking Produktievoorbereiding en realisatie DEEL C : COÖRDINATIETAKEN IN DE ONTWERPFASE C 1 C 2 De ontwikkeling van een V&G-plan De ontwikkeling van een V&G-dossier BIJLAGE: ADRESSEN EN LITERATUUR 55 Stichting Bouwresearch / Stichting Arbouw 3

6 WOORD VOORAF Het toegenomen inzicht in de invloed van werkomgeving en arbeid op het welzijn en de gezondheid van werknemers is een belangrijke pijler onder het hedendaagse ARBO-beleid. Een beleid dat met name de afgelopen jaren vorm heeft gekregen in zowel Europese als nationale wetgeving. Met het Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet is in augustus 1994 de EG-richtlijn 'Tijdelijke en mobiele bouwplaatsen' in de Nederlandse wetgeving geïmplementeerd. Het Bouwprocesbesluit geeft een uitwerking van de taken en verantwoordelijkheden op het gebied van veiligheid en gezondheid voor de bij bouwprojecten betrokken partijen. Het Bouwprocesbesluit regelt dat de arbeidsomstandigheden, zoals die tijdens de realisatie van het bouwwerk te verwachten zijn, al in de ontwerpfase in beschouwing worden genomen. Daar waar risico's voor de veiligheid en gezondheid niet te vermijden zijn, moet de ontwerper deze in het zogenoemde V&G-plan beschrijven. Het Bouwprocesbesluit betekent een belangrijke verdere verbreding van de wettelijke zorg voor de arbeidsomstandigheden. Het behoeft geen nader betoog dat zonder aandacht in de ontwerpfase voor uitvoeringsaspecten een efficiënt en doelmatig bouwproces niet mogelijk is. De nieuwe regelgeving moet daarom worden gezien als een bevestiging van de belangrijke rol van de ontwerper in het bouwproces, ook als het gaat om de werkomstandigheden. Desondanks is een goede invulling van de nieuwe wettelijk vastgestelde taken niet eenvoudig en vereist het meer dan een oppervlakkig doorlezen van het Bouwprocesbesluit. Het is verheugend dat meerdere instanties initiatieven hebben ontplooid voor nascholing en ondersteuning. De voorliggende handleiding is een van die initiatieven. De ON RI heeft de ontwikkeling van deze handleiding met genoegen ondersteund. De handleiding moge bijdragen aan de beoogde functieinvulling door de ontwerper als het gaat om de zorg voor veiligheid en gezondheid van werknemers op de bouwplaats. De voorzitter van de ON RI ir P. van Rangelrooij 4

7 Voor u ligt de tweede, geheel herziene versie van de SBR-publikatie 236 'Ontwerp en Arbeidsomstandigheden'. Die herziening was hoognodig door het van kracht worden van het Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet. Daarin is nu voor het eerst de invloed van de ontwerper op de arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid ook in juridische zin onderkend. Het is algemeen bekend dat de BNA vindt dat de zorg voor arbeidsomstandigheden tot de vanzelfsprekende taken van de architect behoort. Mijn voorganger als BNA-voorzitter - Chris Knol - gaf in 1991 bij de presentatie van de eerste editie van deze uitgave aan, dat architecten op dit gebied mochten worden aangesproken op hun 'morele verantwoordelijkheid'. Door de komst van het Bouwprocesbesluit is het niet langer nodig een beroep te doen op dergelijke termen: het is gewoon verplicht, punt uit! Direct bij het van kracht worden van het Bouwprocesbesluit was er bij velen behoefte aan duidelijkheid over de precieze gevolgen daarvan voor de dagelijkse praktijk. De rapporteur en de SBR-studiecommissie die deze publikatie begeleid hebben, stonden dan ook onder grote (tijds)druk het project af te ronden. Nu het resultaat er ligt kunnen we vaststellen dat 'Ontwerp en Arbeidsomstandigheden', dat de afgelopen jaren al zijn waarde heeft bewezen als praktisch hulpmiddel, ruimschoots in die behoefte voorziet. Het boek bevat in principe alles wat de architect nodig heeft om op een verantwoorde manier om te gaan met het Bouwprocesbesluit. Het is een handleiding met veel aandachtspunten en ontwerptips, die goed aansluit op de bijgeleverde modellen voor het Kennisgevingsformulier, Veiligheidsen Gezondheidsplan en dossier, waaronder het op de ontwerpfase toegespitste BNA/ONRI-model. Trouwens goed dat de ON RI er deze keer ook bij betrokken is. Ik beveel iedere architect 'Ontwerp en Arbeidsomstandigheden' aan. B N A De voorzitter van de BNA Prof. ir C.J.M. Weeber Deze publikatie kwam tot stand op initiatief van de Stichting Bouwresearch en de Stichting Arbouw en is begeleid door een studiecommissie, bestaande uit: ir. A.J. Molendijk, BNA drs. M.A.J. Donekers, ONRI K. Heddes, Heddes Bouwgroep ir. G.W. Hoogeboom, architect BNA ir. P.W.M. ten Hoopen, Wiegerinck Architekten ir. I. Hulshof, Hulshof & Compagnons Architekten ir. M.T.P.J. Witlox, Stichting Arbouw drs. A.J. van Yperen, Ministerie van Sociale Zaken drs. V.E.M. Kicken, Stichting Bouwresearch ir. M. Wijk, EGM onderzoek bv voorzitter projectmanager rapporteur Stichting Bouwresearch / Stichting Arbouw 5

8 INTRODUCTIE Arbeidsomstandigheden: een punt van zorg Het is een avond in augustus, half acht, als in de binnenstad het indringende geratel van een pneumatische boormachine weerklinkt. Op de vijfde verdieping van een luxe appartementencomplex in aanbouw, staat een jonge man over de rand van een balkon gebogen. Hij boort gaten voor het bevestigen van de balustrade. Een hekwerk ontbreekt, de man heeft zich nergens aan vastgemaakt en oordoppen draagt hij evenmin. Kan deze levensgevaarlijke situatie volledig worden toegeschreven aan het roekeloze gedrag van de man in kwestie? Hij is toch zelf verantwoordelijk voor het gebruiken van persoonlijke beschermingsmiddelen en dient voorzichtig te zijn? Of is er meer aan de hand? Waarom was er bijvoorbeeld geen valbeveiliging aangebracht, waarom moest de man 's avonds nog werken en waarom was het nodig gaten te boren in een prefab balkonplaat op veertien meter boven de grond? Europees onderzoek toonde aan dat ongelukken in de bouw, zoals vallen, bedelving, beknelling, vergiftiging en elektrokutie, vaak mede zijn te wijten aan inadequate bouwkundige en/of organisatorische keuzen. Die keuzen worden in het ontwerptraject gemaakt. Daarbij gaat het niet alleen om ongelukken. Ook het ontstaan van chronische aandoeningen door ongezonde werkmethoden, lawaai, trillingen, stofontwikkeling, zware bouwblokken, gezondheidsschadelijke stoffen en werkdruk vinden hun oorsprong vaak in het ontwerp. Van onveilig en ongezond werk zijn in de eerste plaats bouwvakkers de dupe. Zij lopen een grote kans arbeidsongeschikt te raken, of zo mogelijk nog erger. Maar slechte arbeidsomstandigheden houden tevens een risico in voor degene die een bouwwerk wenst te realiseren. Ze zijn een bedreiging voor de kwaliteit van het bouwprodukt en kunnen de projectvoortgang tijdens de uitvoering danig verstoren. Goede arbeidsomstandigheden zijn dus in het belang van iedere betrokkene in de bouw. Het bouwprocesbesluit Europese richtlijn en Nederlandse Algemene Maatregel van Bestuur Het idee dat bij het totstandkomen van een bouwwerk elke betrokken discipline aandacht moet schenken aan de werkomstandigheden van mensen op de bouwplaats, is de kern van de Europese richtlijn 'Minimum-voorschriften inzake veiligheid en gezondheid voor tijdelijke en mobiele bouwplaatsen'. De Nederlandse overheid heeft - omdat elke lidstaat van de Europese Gemeenschap daartoe verplicht is - de Europese richtlijn in nationale wetgeving vertaald. Sinds 12 augustus 1994 is de Nederlandse bouwwereld gehouden aan een Algemene Maatregel van Bestuur met als titel: 'Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet'. 6

9 '): Het Besluit op alle mobiele en tijdelijke werkplaatsen. Volgens bijlage 1 van de EG-richtlijn moeten daar onder meer onder worden verstaan plekken waar één of meer van de volgende civieltechnische werken en bouwwerken plaatsvinden: 1 graafwerken; 2 grondwerken; 3 bouw; 4 montage en demontage van geprefrabiceerde elementen; 5 inrichting of outillage; 6 verbouwen; 7 renovatie; 8 reparatie; 9 ontmanteling; 10 sloop; 11 instandhouding; 12 onderhouds-, schilder- en reinigingswerken; 13 sanering. Het Besluit is niet van toepassing op boor- en winningswerkzaamheden in de winningsindustrie. doel van het besluit Het Bouwprocesbesluit heeft betrekking op elk soort bouwproject, van nieuwbouw tot verbouwen onderhoud 1). Doel van het Besluit is het uitbannen van situaties die een risico inhouden voor de veiligheid en de gezondheid van werknemers op een bouwplaats. Het volledig uitbannen van gevaren op een bouwplaats is een utopie. Toch kunnen veel gevaren worden beperkt, als ze tijdig worden onderkend en men de nodige bouwkundige, uitvoeringstechnische en organisatorische maatregelen treft. Het Besluit verplicht alle bij de ontwikkeling van een bouwwerk betrokken disciplines rekening te houden met veiligheids- en gezondheidsrisico's vanaf het vroege ontwerp tot en met de oplevering. Opdrachtgevers, ontwerpers, adviseurs en uitvoerende partijen moete'n bovendien informatie over arbeidsomstandigheden met elkaar uitwisselen en bindende afspraken maken. kerninstrumenten: het V&G-plan en het V&G-dossier -Die informatie-uitwisseling gebeurt met behulp van het zogenoemde 'Veiligheids- en gezondheidsplan'. Dit plan bevat - naast algemene projectgegevens - de inventarisatie en evaluatie van risico's voortvloeiend uit het ontwerp en afspraken over de maatregelen die moeten worden getroffen. De opdrachtgever moet het V&G-plan samen met het bestek verstrekken aan de uitvoerende partij(en), voorafgaand aan de aanbesteding en/of het opstellen van het uitvoeringscontract. Tijdens de produktievoorbereiding en uitvoering wordt het V&G-plan onder verantwoordelijkheid van de uitvoerende partij verder uitgewerkt. Het Bouwprocesbesluit beperkt zich niet tot de risico's tijdens de uitvoering van een nieuwbouw of verbouwproject. Er moet tevens worden gelet op gevaarlijke arbeidsomstandigheden bij toekomstige werkzaamheden aan het bouwwerk, zoals inspectie, reiniging, onderhoud, verbouwen uiteindelijke sloop. De aan deze activiteiten verbonden gevaren moeten zoveel mogelijk bij de bron worden ingeperkt of door adequate voorzieningen worden ondervangen. Dat houdt in dat de gevaren in de gebruiksfase van het bouwwerk al tijdens het ontwerpproces worden geïnventariseerd en geëvalueerd. De registratie van de maatregelen die zijn genomen voor de veiligheid en gezondheid tijdens inspectie, reiniging en onderhoud aan het bouwwerk, vindt plaats in het 'Veiligheids- en gezondheidsdossier'. Dit dossier moet in de ontwerpfase worden samengesteld en tijdens de uitvoering op basis van de actuele situatie worden bijgesteld. De opdrachtgever draagt het dossier na de oplevering over aan de eigenaar of beheerder van het bouwwerk. Stichting Bouwresearch / Stichting Arbouw 7

10 Verantwoordelijkheden en verplichtingen Uit de wettelijke verplichting tot het opstellen van een V&G-plan en V&G-dossier vloeien diverse verantwoordelijkheden en taken voor de participanten in het bouwproces voort. Afhankelijk van aard en omvang van het project kunnen deze verschillen (zie ook DEEL Cl. In het algemeen geldt het volgende. 2): Is er sprake van een opdrachtgever die slechts een enkele keer een bouwopdracht geeft (bijvoorbeeld een winkelier die zijn winkel laat verbouwen) dan is de ontwerpende partij verplicht om deze op zijn verantwoordelijkheden en verplichtingen attent te maken. Is er sprake van een opdrachtgever die niet op basis van beroepsuitoefening of bedrijfsvoering een opdracht geeft (bijvoorbeeld een partikulier die een huis laat bouwen) dan is de ontwerpende partij verantwoordelijk voor de genoemde verplichtingen van de opdrachtgever. OPDRACHTGEVERS moeten de regionaal directeur van de Inspectiedienst SZW (voorheen de arbeidsinspectie) in kennis stellen van hun voornemen een bouwwerk tot stand te brengen. Zij moeten tevens een zogenoemde COÖRDINATOR VOOR DE ONTWERPFASE aanstellen. Deze is belast met het opstellen van het V&G-plan en het V&Gdossier en met de coördinatie van de verplichtingen van de bouwkundig, constructief en installatietechnisch ontwerpers/adviseurs. Is er sprake van meerdere uitvoerende partijen op de bouwplaats (nevenaanneming), dan moeten opdrachtgevers bovendien met één van hen een overeenkomst afsluiten over de coördinatie tijdens de uitvoering. Daarmee dragen zij hun verantwoordelijkheid voor de coördinatie over aan de uitvoerende partij. Een opdrachtgever kan zijn verplichtingen zèlf vervullen of een adviseur aanwijzen, bijvoorbeeld de ontwerpende architect, een raadgevend ingenieur of een reeds bij het ontwerp betrokken uitvoerend bouwbedrijf. De opdrachtgever blijft echter in alle gevallen verantwoordelijk voor de genoemde verplichtingen 2). ONTWERPERS / ADVISEURS moeten bij hun beslissingen in de ontwerp- en uitwerkingsfasen rekening houden met de arbeidsomstandigheden van werknemers op de bouwplaats. Dit houdt in dat (bouwkundig) ontwerpers en eventueel betrokken constructief en installatietechnisch adviseurs de mogelijke gevaren in hun ontwerp onderkennen en ze zo veel mogelijk bij de bron beperken. UITVOERENDE PARTIJEN moeten een preventief 'arbo-beleid' voeren en hun werknemers voorlichting geven. Als er sprake is van nevenaanneming of onderaanneming moeten ze onderling doelmatig samenwerken en een coördinator voor de uitvoeringsfase aanstellen. De COÖRDINATOR VOOR DE UITVOERINGSFASE heeft tot taak om het V&G-plan in de praktijk tot uitvoering te brengen en het doorlopend aan de voortgang van de bouwwerkzaamheden aan te passen. De coördinator zorgt er bovendien voor dat het V&G-dossier bij de oplevering van het bouwwerk actueel is. sancties en aansprakelijkheid Bouwvakkers zijn in de eerste plaats zèlf verantwoordelijk voor hun veiligheid en gezondheid. Ze moeten de nodige voorzichtigheid in acht nemen. Het Bouwprocesbesluit maakt opdrachtgevers, ontwerpers en werkgevers op de bouwplaats mede verantwoordelijk voor de veiligheid en de gezondheid van werknemers. Het niet naleven van het Besluit is een 'economisch delict' op grond van de Wet op Economische Delicten. Een veroordeelde hangt een gevangenisstraf en/of een hoge geldboete boven het hoofd. De rechter kan bovendien bijkomende maatregelen opleggen, zoals het geheel of gedeeltelijk stilleggen van de onderneming. 8