Hoe gaat de levensloop lopen?

Transcriptie

1 Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam Hoe gaat de levensloop lopen? Literatuuronderzoek naar de nieuwe levensloopregeling Inge Groot Jaap Anne Korteweg Onderzoek in opdracht van Reaal Amsterdam, januari 2005

2 SEO-rapport nr. 781 ISBN Copyright 2005 SEO Amsterdam. Alle rechten voorbehouden. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.

3 Inhoud Conclusies... i 1 Inleiding Theoretisch kader Onderzoeksvragen De levensloopregeling: wat willen werknemers? Bekendheid met de levensloopregeling Behoefte en gebruik van de levensloopregeling Wanneer gaan mensen hun levensloopregeling inzetten? Conclusies De levensloopregeling: wat willen de werkgevers? Geraadpleegde literatuur... 21

4

5 i Conclusies Het kabinet verwacht dat in ,9 miljoen werknemers zullen gaan participeren in een levensloopregeling. De verwachting van het kabinet is dat dit in 2009 gegroeid zal zijn tot 3 miljoen werknemers. Dit betekent dat dan ongeveer eenderde van de mensen die gebruik kunnen maken van de levensloopregeling daar ook gebruik van zullen maken. In hoeverre deze verwachtingen uitkomen is onbekend. De uiteindelijke behoefte aan en het gebruik van de levensloopregeling zal afhankelijk zijn van antwoorden op de volgende vragen: - Hoe ontwikkelt zich de concurrentiestrijd met spaarloon? - Wat wordt er in de CAO afgesproken over de levensloopregeling? - Gaan de werkgevers bijdragen leveren aan de levensloopregeling? Uit verschillende studies blijkt dat de kans aanzienlijk is dat het gros van de deelnemers aan de levensloopregeling het gespaarde geld willen gaan inzetten om eerder te kunnen stoppen met werken. Het kabinet verwacht dat 80 procent van de deelnemers aan de levensloopregeling alleen zullen sparen voor het eerder kunnen stoppen met werken. Sparen voor sabbaticals, zorgverlof en calamiteitenverlof vinden mensen minder aantrekkelijk. Het gebruik van vrijkomende prepensioengelden ten gunste van de levensloopregeling is grotendeels afhankelijk van afspraken die sociale partners daarover gaan maken. De anticumulatiebepaling met de spaarloonregeling wordt in het algemeen als hinderlijk en schadelijk beschouwd voor de levensloopregeling.

6

7 1 1 Inleiding Vroeger was het leven duidelijk: de man werkte en de vrouw zorgde voor de kinderen. Na 40 dienstjaren vaak nog bij dezelfde werkgever mocht de man met pensioen. Momenteel werken vaak zowel de man als de vrouw. In het zogenaamde spitsuur van het leven of het gezinsdal in het inkomen de periode waarin mensen moeten zorgen voor kinderen en ouders en moeten denken aan hun carrière komen mensen tijd tekort. Om tegemoet te komen aan de veranderende levensloop van mensen heeft het kabinet de levensloopregeling geïntroduceerd. De levensloopregeling is een individuele voorziening waarmee mensen verschillende vormen van verlof kunnen opnemen, zoals zorgverlof, een sabbatical, verlof voor stervensbegeleiding, ouderschapsverlof of educatief verlof. Werknemers mogen het verlof een wijziging op eerdere voorstellen van de regeling ook gebruiken om eerder te stoppen met werken. De overheid stimuleert het gebruik van de regeling doordat mensen gebruik kunnen maken van de omkeerregel : de inleg is aftrekbaar en de uitkering is belast. Het fiscale voordeel is overigens in veel gevallen niet groot. Het verschil tussen het aftrektarief en het uitkeringstarief is immers in veel gevallen klein. Een stimulerende werking gaat ook uit van de heffingskorting van maximaal 183,- per gespaard jaar. Deze heffingskorting geldt in het jaar dat het geld uit de levensloopregeling wordt opgenomen. De levensloopregeling komt per 1 januari 2006 in plaats van het verlofsparen, een regeling waarmee werknemers momenteel kunnen sparen voor (langdurig) verlof en die als basis diende voor de levensloopregeling. De levensloopregeling kent op een aantal punten ruimere mogelijkheden dan de verlofspaarregeling: 1 werknemers krijgen een wettelijk recht op deelname aan de levensloopregeling. Bij de verlofspaarregeling bestaat dit recht niet; werkgevers moeten de levensloopregeling aan werknemers aanbieden. Over het opnemen van verlof moet wel overleg plaats vinden met de werkgever, tenzij het gaat om een wettelijk recht op verlof, zoals ouderschapsverlof. Iets meer dan een kwart van de werknemers kon in 2002 gebruik maken van verlofsparen. met de levensloopregeling kan er meer verlof worden opgebouwd: werknemers mogen in de levensloopregeling 12% van het bruto jaarsalaris in geld per jaar inleggen (was 10%). Ook het maximumtegoed dat op de levenslooprekening mag worden aangehouden is hoger: er mag gespaard worden tot 210 procent van het bruto jaarsalaris 1 (16 november 2004).

8 2 Hoofdstuk 1 (drie jaar verlof tegen een uitkering van 70% van een jaarsalaris). 2 In de verlofspaarregeling mocht een werknemer voor maximaal 12 maanden verlof sparen. de werknemers krijgen bij opname van het spaartegoed een heffingskorting van maximaal 183 per ingelegd jaar. er is een tijdelijke fiscale tegemoetkoming voor werknemers die gebruik maken van ouderschapsverlof en dit financieren via de levensloopregeling. het spaartegoed kan ook worden aangewend voor het financieren van (deeltijd)verlof op te nemen voorafgaand aan de pensionering. de werkgever hoeft geen belasting te betalen over de bijdrage aan het sparen voor verlof. Tegelijkertijd met de introductie van de levensloopregeling vervallen per 1 januari 2006 de fiscale faciliteiten voor VUT/Prepensioen. Ook moeten de mensen jaarlijks kiezen of zij enerzijds gebruik maken van de levensloopregeling of anderzijds van de spaarloonregeling. Ze kunnen niet gelijktijdig in een jaar voor beide regelingen sparen. De uitkering van beide regelingen kan wel in één jaar vallen; werknemers kunnen dus in een jaar geld van hun spaarloonregeling en van hun levensloopregeling ontvangen. In het licht van deze nieuwe regeling heeft Reaal een aantal onderzoeksvragen neergelegd bij de SEO. Deze vragen zijn: Hebben werknemers behoefte aan een levensloopregeling? Op welke momenten in de levensloop zullen de werknemers hun spaarpotje inzetten? Hoe ziet de levensloopregeling er idealiter uit volgens werknemers? Wat willen de werkgevers? Gaan mensen hun prepensioentegoeden inzetten voor de levensloopregeling? Dit rapport beschrijft de uitkomsten van een literatuurstudie naar de antwoorden op deze vragen. Allereerst wordt in hoofdstuk twee ingegaan op de theorie van het consumentengedrag. Vervolgens komen in hoofdstuk drie de onderzoeksvragen aan de orde. 2 Het uiteindelijke spaarpotje kan zelfs voller zijn dan 210% van het inkomen. De heer Bakker vroeg in kamervragen wat er gebeurt als een eenmaal opgebouwde levensloopvoorziening door bijvoorbeeld een daling van het loon meer wordt dan 210% van het actuele loon. Een eenmaal opgebouwde voorziening hoeft niet te worden afgebouwd als het loon op een gegeven moment zodanig wijzigt dat die grens van 210% wordt overschreden. Ook de oprenting van het tegoed hoeft niet te worden gestaakt of afgebouwd. Als die 210% wordt overschreden, kan er geen verder tegoed meer worden opgebouwd.

9 3 2 Theoretisch kader Keuzevrijheid van mensen wordt in de Nederlandse maatschappij als heel belangrijk beschouwd. Consumenten kunnen daarom voor steeds meer producten zelf een keuze maken, terwijl deze keuze in het verleden voor de consumenten werd gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan de keuze voor een energieleverancier of de keuze voor een ziekenfonds. Momenteel maakt de Nederlandse regering plannen om consumenten ook meer vrijheid te geven in de keuze voor hun pensioen. Het collectieve prepensioen wordt onderdeel van de individuele levensloopregeling. Consumenten kunnen zo zelf bepalen of zij willen sparen voor een vroegpensioen en zo ja in welke vorm. Maar willen consumenten deze keuzevrijheid wel? En wat voor keuze maken consumenten uiteindelijk? Economische versus psychologische theorie Bij het beantwoorden van deze vraag is er een duidelijk verschil tussen de neo-klassieke economische theorie en de sociaal psychologische theorie. Volgens de economische theorie hebben mensen beschikking over alle informatie en maken op basis van deze informatie een rationele keuze. Des te meer keuzes des te beter: consumenten kunnen immers altijd de keuze die de overheid voor hen had gemaakt volgen als blijkt dat dit voor hen het beste is (Antonides, 1996). Als een andere optie beter uitpakt, dan hebben consumenten de mogelijkheid om daarvoor te kiezen. Een individuele regeling sluit daardoor, volgens de neoklassieke economische theorie, beter aan bij de wensen van de consumenten dan een collectieve regeling. De levensloopregeling is daarmee een verbetering ten opzichte van het collectieve prepensioen. Veel voorstanders van de levensloopregeling (zie bijvoorbeeld het ESB-dossier) maken gebruik van deze neo-klassieke theorie om het belang van de levensloopregeling aan te geven. De werkelijkheid is echter weerbarstig. Consumenten zijn geen rationeel handelende mensen. Consumenten kunnen en willen lang niet altijd een afgewogen keuze maken (Antonides, 1996). De sociaal-psychologische theorie houdt in tegenstelling tot de neoklassieke economische theorie rekening met deze wensen en beperkingen van consumenten. Uit de sociaal-psychologische theorie blijkt dat het helemaal niet duidelijk is of consumenten de voorkeur hebben voor een individuele regeling. Consumenten kiezen op basis van heuristieken Bij een individuele regeling moeten consumenten zelf een keuze maken. Of consumenten ook daadwerkelijk de voor henzelf beste keuze maken hangt af van de manier waarop consumenten informatie verwerken. Het Heuristic-Systematic Model (Chaiken, 1980) stelt dat consumenten informatie op twee manieren kunnen verwerken. Ten eerste kunnen

10 4 Hoofdstuk 2 consumenten de informatie systematisch verwerken. Consumenten maken dan een grondige evaluatie van alle argumenten en komen op grond daarvan tot een keuze. Een tweede manier waarop consumenten informatie kunnen verwerken is heuristisch. Consumenten maken dan geen afgewogen keuze van argumenten, maar kiezen op basis van eenvoudige vuistregels. Een vuistregel kan bijvoorbeeld zijn mensen die een witte jas dragen zijn deskundig en hun advies moet ik daarom opvolgen. Reclamebureaus maken gebruik van dit gegeven: wasmiddelen worden veelvuldig aangeprezen door zogenaamde deskundigen. Of consumenten informatie systematisch of heuristisch verwerken hangt af van drie elementen: motivatie, bekwaamheid en gelegenheid (motivation, ability en opportunity, Hoyer & MacInnis, 2003). Informatie wordt systematisch verwerkt als consumenten gemotiveerd zijn om de informatie grondig te verwerken, de bekwaamheid hebben om de informatie op deze wijze te verwerken en de gelegenheid hebben om de argumenten daadwerkelijk tegen elkaar af te wegen. Als aan één van deze voorwaarden niet is voldaan, wordt de informatie heuristisch verwerkt. Consumenten moeten informatie dus zowel willen als kunnen verwerken willen ze een op argumenten gebaseerde keuze maken en niet kiezen voor vuistregels. Op welke manier komt de keuze voor complexe producten als de levensloopregeling tot stand? Kunnen en willen consumenten wel een beargumenteerde keuze maken voor dergelijke producten? Ofwel, wordt de informatie heuristisch of systematisch verwerkt? Er zijn geen studies verricht naar de levensloopregeling zelf. Wel kunnen lessen worden getrokken uit studies naar de keuze voor vergelijkbare producten, zoals het pensioen. Benartzi en Thaler (2002) hebben met behulp van een experiment de keuze voor het pensioen onderzocht. Zij legden aan twee groepen universiteitscollega s de keuze voor een pensioenpakket voor. De eerste groep kon kiezen tussen pakket A (een heel veilig pakket), pakket B (een enigszins veilig pakket) en pakket C (een enigszins riskant pakket). Groep twee kon kiezen tussen pakket B (een enigszins veilig pakket), pakket C (een enigszins riskant pakket) en pakket D (een riskant pakket). Wat bleek? In het eerste experiment koos nog geen 30% van de respondenten voor pakket C, in het tweede experiment het experiment waarin pakket C het gemiddelde pakket was koos 58% van de respondenten voor dit pakket. Mensen hebben dus de neiging om bij dit soort complexe producten voor de gulden middenweg te kiezen. Zij maken gebruik van vuistregels, de informatie wordt heuristisch verwerkt. Heuristieken zijn vaak heel nuttig bij het verwerken van informatie, maar er is een gerede kans dat consumenten niet het product kiezen dat voor hen het beste is. Met

11 Theoretisch kader 5 collectieve afspraken kan wellicht beter worden ingespeeld op de werkelijke behoefte van de consument. In hoeverre het naar verwachting heuristische keuzeproces van consumenten effect heeft op de vraag naar de levensloopregeling valt vooraf niet te zeggen. Dit hangt met name af van de marketingstrategieën die de aanbieders van de levensloopregeling zullen gaan gebruiken. Naast het keuzegedrag, zijn er andere aspecten die van belang zijn voor het gebruik van de levensloopregeling. Mensen wijken ook op een aantal andere punten af van de rationeel handelende consument. Voor de levensloopregeling zijn de projection bias, de temptation bias en de status quo bias van belang. De projection bias: kunnen mensen hun toekomstige nut wel goed inschatten? In de economische theorie wordt verondersteld dat de consument weet wat hij wil als hij met pensioen is gegaan. In werkelijkheid weten mensen helemaal niet zo goed wat ze willen. Kahneman en Snell (1992) onderzochten het zicht van consumenten op hun toekomstige voorkeuren met een eenvoudig experiment. Studenten kregen gedurende acht dagen op eenzelfde tijdstip een bakje van hun lievelingsijs, terwijl hun favoriete muziek werd gedraaid. Aan het einde van de eerste sessie moesten consumenten een inschatting maken van de tevredenheid met het bakje ijs en de muziek aan het einde van de achtste dag. Consumenten bleken niet in staat om hier een goede indicatie van te geven. Dit experiment illustreert dat consumenten moeite hebben om hun voorkeuren in de toekomst goed in te schatten. De slechte inschatting van consumenten van hun toekomstige voorkeuren wordt veroorzaakt door de zogenaamde projection bias: consumenten hebben de tendens om te denken dat hun voorkeuren niet veranderen. Loewenstein, O Donoghue en Rabin (2003) laten zien dat deze projection bias er aan bijdraagt dat consumenten te weinig sparen voor hun pensioen. Te verwachten is dat het gebruik van een individuele levensloopregeling ook zal worden geremd door deze bias. Temptation: kunnen mensen zich voldoende beheersen om te sparen voor het pensioen? Sparen voor de levensloopregeling vergt een zekere mate van beheersing van consumenten. Het geld dat opzij is gezet moet immers worden bewaard en mag niet worden uitgegeven aan allerlei verlokkingen die de maatschappij biedt. Waarom niet nu lekker op vakantie gaan en dan maar iets minder sparen voor een (pre)pensioen dat toch nog zo ver weg is? Thaler (1994) en Gul en Pesendorfer (2003) laten zien dat mensen niet altijd in staat zijn om zich in voldoende mate te beheersen en zo te sparen voor hun (pre)pensioen. Het gebruik van de levensloopregeling zal door deze bias lager zijn dan verwacht.

12 6 Hoofdstuk 2 Status-quo bias Consumenten hebben een sterke voorkeur voor de status-quo. 3 Dit geldt ook voor financiële producten. In Amerika is dit aangetoond met een natuurlijk experiment. 4 In de staat New Yersey bevatte de standaard autoverzekeringen geen rechtsbijstandverzekering. Autobezitters konden zich desgewenst aanvullend verzekeren voor rechtsbijstand. In Pennsylvania bevatte de autoverzekering wel standaard een rechtsbijstandverzekering. Desgewenst kon de rechtsbijstandverzekering uit het pakket worden verwijderd. In New Yersey sloot 20% van de verzekerden een autoverzekering met een rechtsbijstandverzekering af; in Pennsylvania behield 75% van de verzekerden een rechtsbijstandverzekering. De status-quo bias wordt verklaard met behulp van de prospect theorie. De status-quo opgeven impliceert een verlies je raakt bijvoorbeeld je spaarloonregeling kwijt. Daarvoor in de plaats komt de levensloopregeling, dit wordt gezien als een winst. De prospecttheorie stelt dat consumenten verliezen vervelender vinden dan dat zij winsten fijn vinden. Het opgeven van de spaarloonregeling is dus vervelender dan het daarvoor terug krijgen van een levensloopregeling (als deze dezelfde voorwaarden kent). De levensloopregeling moet dus aanmerkelijk aantrekkelijker zijn dan de spaarloonregeling willen mensen besluiten om over te stappen. Ook de status-quo bias remt het gebruik van de levensloopregeling. Op grond van de theorie is dus te verwachten dat het gebruik van de levensloopregeling zal worden geremd door de projection bias, de temptation bias en de status-quo bias. 3 Samuelson & Zeckhauser (1988). 4 Johnson et al (1993).

13 7 3 Onderzoeksvragen Er is reeds veel geschreven over de levensloopregeling. Toch zijn er nog cruciale elementen waar geen aandacht aan is besteed. In dit hoofdstuk wordt getracht antwoord te geven op enkele van deze vragen. Allereerst wordt in Paragraaf 3.1 ingegaan op de behoefte en een eventueel gebruik van een levensloopregeling door werknemers. In Paragraaf 3.2 wordt vervolgens vanuit het perspectief van de werkgever naar de levensloopregeling gekeken. 3.1 De levensloopregeling: wat willen werknemers? Bekendheid met de levensloopregeling De behoefte aan en het eventuele gebruik van de levensloopregeling door werknemers hangt af van de bekendheid van de levensloopregeling onder deze mensen. Alvorens de behoefte en het gebruik aan de orde komen, bespreken we daarom wat er bekend is over de bekendheid van de levensloopregeling. Kanttekening hierbij is dat de laatste tijd de levensloopregeling veelvuldig in het nieuws is geweest, waardoor mag worden aangenomen dat de bekendheid van consumenten met de regeling is toegenomen. Naar de bekendheid van de levensloopregeling bij werknemers is weinig onderzoek gedaan. Alleen in een onderzoek van Center Data is expliciet naar de bekendheid gevraagd. Center Data van de Universiteit van Tilburg heeft in opdracht van Avero Achmea onderzoek gedaan naar de pensioenwensen van werknemers. In dit onderzoek is ook gevraagd naar de bekendheid met en eventueel gebruik van de levensloopregeling. Uit dit onderzoek onder 1000 werknemers, gehouden in september 2004, blijkt dat ruim 60 procent van de ondervraagden niet of nauwelijks heeft gehoord van de levensloopregeling. 5 Andere onderzoeken geven slechts een indicatie van de bekendheid van de regeling. Uit een onderzoek in oktober en november 2003 van NetPanel in opdracht van FNV onder 1400 jongeren naar het thema Levensloop blijkt dat twee derde van de werknemers tussen de 18 en 35 jaar oud zich bezig houdt met het plannen van hun toekomst op het gebied van werk, zorg, opleiding en vrije tijd. Echter, slechts vijf procent kent de term levensloop. 6 5 OR-Online ( 21 september NetPanel, Levenshoop, onderzoek in opdracht van FNV, oktober/november 2003.

14 8 Hoofdstuk 3 Tabel 1 Bekendheid met de levensloopregeling % Bekend met levensloopregeling Avero Achmea < 40% FNV 5% Behoefte aan de levensloopregeling In Tabel 2 worden de aannames vermeld, die ten grondslag liggen aan de raming voor het budgettaire belang van de huidige verlofspaarregeling en de levensloopregeling. Het kabinet heeft verondersteld dat deelname aan levensloopregeling op een lager niveau zal liggen dan het gebruik van bestaande VUT/prepensioenregelingen. Bij deze veronderstelling is rekening gehouden met de volgende overwegingen: - het individuele en vrijwillige karakter van de levensloopregeling, - de mogelijkheden om in het verleden niet geheel benutte fiscale ruimte in het ouderdoms- of nabestaandenpensioen alsnog te benutten om vervroegd uit te treden; - de mogelijkheid van een 40-deelnemingsjarenpensioen zoals afgesproken in het sociaal akkoord; - het feit dat er een anticumulatiebepaling met de spaarloonregeling bestaat. Bij invoering in 2006 loopt het gemiddelde jaarlijkse gebruik van de levensloopregeling op van 1,9 miljoen deelnemers in 2006 naar 3 miljoen deelnemers vanaf Het gemiddelde jaarlijkse spaarpercentage bedraagt 7% van het modale inkomen voor de groep deelnemers die de levensloopregeling zowel zullen gebruiken voor tussentijds verlof als vroegpensioen (dit geldt voor 20% van aantal deelnemers) en 3,5% van het modale bruto inkomen voor deelnemers die de levensloopregeling alleen gebruiken voor vroegpensioen (dit geldt voor 80% van de deelnemers). 7 Dankzij het anticumulatie effect met de spaarloonregeling neemt het aantal deelnemers aan de spaarloonregeling af, met 880 duizend deelnemers in 2006 en 1,5 miljoen deelnemers in Behandeling wetsvoorstel Vut/prepensioen/levensloop (Kamerstukken II 2003/04, 29760), Brief Minister SZW en Staatssecretaris Financiën, 23 november 2004.

15 Onderzoeksvragen 9 Tabel 2 Aannames kabinet ten aanzien van levensloopregeling Levensloopregeling Inleg per jaar (in euro s) Tarief bij inleg 40% 40% 40% 40% Tarief bij opname* 36%/30% 36%/30% 36%/30% 36%/30% Geschat aantal deelnemers 1,9 miljoen 2,3 miljoen 2,7 miljoen 3,0 miljoen Anti cumulatie effect met spaarloon Tarief bij inleg 40% 40% 40% 40% Tarief heffing werkgever 25% 25% 25% 25% Geschat afname aantal deelnemers 880 duizend 1,1 miljoen 1,3 miljoen 1,5 miljoen spaarloon Gemiddelde in inleg in euro s * Het gemiddelde belastingtarief van 30% geldt als het spaarsaldo van de levensloop wordt aangewend om verlof direct voorafgaand aan het ouderdomspensioen te financieren. Het gemiddelde belastingtarief van 36% geldt als het spaarsaldo van de levensloop wordt aangewend om verlof gedurende het werkzaam leven wordt opgenomen. De veronderstelling daarbij is dat verlof direct voorafgaand aan het ouderdomspensioen gemiddeld genomen een veel langere periode van verlof betreft dan verlof gedurende het arbeidzame leven. Indien een korte periode van verlof wordt gefinancierd en de rest van het jaar grotendeels ander looninkomen wordt genoten, zal het gemiddelde tarief over het uit te keren levensloopsaldo hoger zijn dan indien een lange periode van onbetaald verlof wordt gefinancierd en de rest van het jaar niet of nauwelijks ander looninkomen wordt genoten. Bron: Kamerstukken II 2003/04, Zijn deze aannames van het kabinet reëel? Veel onderzoekers, politici en beleidsmakers denken van wel. Zij verwachten dat mensen behoefte hebben aan een levensloopregeling. Op basis van theoretische argumenten wordt gezegd dat een levensloopregeling van cruciaal belang is. 8 Theoretische argumenten waarom de levensloopregeling van cruciaal belang is zijn de volgende: 9 - knelpunten met betrekking tot beschikbare tijd; - meer aandacht voor onderwijs en een leven lang leren; - flexibele voorziening is nodig om inkomensfluctuaties als gevolg van tijdelijke onderbreking/vermindering van arbeidsdeelname op te vangen. Maar is dit ook zo? De verlofspaarregeling Het gebruik van de verlofspaarregeling was aanmerkelijk kleiner dan verwacht. Uit SEO/AIAS-onderzoek blijkt dat 11% van de mensen die gebruik konden maken van deze regeling daar ook daadwerkelijk gebruik van maakte. Ter vergelijking: 81% van de mensen die gebruik kan maken van de spaarloonregeling maakt gebruik van deze regeling. De verlofspaarregeling was de minst gebruikte secundaire arbeidsvoorwaarde. In dit onderzoek 8 Zie bijvoorbeeld het ESB-dossier levensloop. 9 K.P. Goudswaard en T.D. Riemens, ESB-dossier levensloop, 26 februari 2004.

16 10 Hoofdstuk 3 is ook gevraagd aan de werknemers die geen gebruik konden maken van verlofsparen of zij een dergelijke regeling zouden gebruiken. De waardering voor het verlofsparen bleek laag: maximaal 10% van de werknemers zou hun huidige arbeidsvoorwaarden willen inruilen voor een CAO met een mogelijkheid om te sparen voor verlof. 10 Ook in het buitenland is het werkelijke gebruik van de verlofregelingen niet altijd in overeenstemming met de verwachting. 11 De verlofspaarregeling is echter op een aantal punten minder aantrekkelijk dan de levensloopregeling. Het geringe gebruik van de verlofspaarregeling hoeft dus niet te betekenen dat de levensloopregeling weinig gebruikt gaat worden. De levensloopregeling Uit het onderzoek van Avero Achmea en Center Data van de Universiteit van Tilburg blijkt een derde van de respondenten zeker te willen meedoen aan een levensloopregeling. Van deze deelnemers gaat 55 procent de regeling vooral gebruiken voor de oudedagsvoorziening. 10 procent van de respondenten zegt de levensloopregeling te zullen gebruiken voor het opnemen van zorgverlof en/of een sabbatical leave. Tabel 3 Uitkomsten onderzoeken Avero Achmea FNV NIBUD gebruik levensloopregeling 33% 34%? voornamelijk voor oudedagsvoorziening 55% - - opnemen zorgverlof/ouderschapsverlof 10% - 25% sabbatical leave/studieverlof 10% - 33% Bron: Avero Achmea, FNV, NIBUD Uit het onderzoek van NetPanel in opdracht van FNV onder jongeren blijkt dat twee derde van de werknemers tussen de 18 en 35 jaar oud zich bezig houdt met het plannen van hun toekomst op het gebied van werk, zorg, opleiding en vrije tijd. Uit het onderzoek blijkt ook dat bijna twee derde van de ondervraagden de levensloopregeling een goede regeling vinden. Slechts 34 procent van de ondervraagden geeft echter aan daadwerkelijk te zullen gaan sparen met een levensloopregeling. 12 Het NIBUD heeft ook een onderzoek gedaan naar de levensloopregeling. 13 Uit dit onderzoek blijkt dat consumenten niet graag tijd of geld sparen als ze nog niet weten of ze daar later ook gebruik van gaan maken. Mensen zijn eerder geneigd te sparen voor verlof als het om een concreet doel gaat. Een derde wil sparen voor bijvoorbeeld studieverlof of een 10 J.A.C. Korteweg, K.G. Tijdens en J.M. de Winter, Keuzemogelijkheden in CAO s, OSA-rapport A202, december zie studie Nyfer. 12 NetPanel, Levenshoop, onderzoek in opdracht van FNV, oktober/november NIBUD, Meningen over de levensloop, Utrecht, oktober 2004.

17 Onderzoeksvragen 11 sabbatical. Voor verlof dat misschien nodig is, zoals zorgverlof en ouderschapsverlof, wil slechts een kwart verlofsparen. Ook één op de drie 50-plussers zegt 10% van hun loon te willen afstaan om een jaar eerder met pensioen te kunnen. Verlofsparen wordt dus pas interessant als men zeker weet het nodig te hebben. Uit de verschillende onderzoeken blijkt dus dat naar verwachting ongeveer een derde van de mensen die van de regeling gebruik kunnen maken aangeeft ook gebruik van de levensloopregeling te zullen maken. Dit komt overeen met de aanname van het kabinet dat tussen de 1,9 en 3 miljoen mensen (ongeveer een derde van de beroepsbevolking) gebruik zal maken van deze regeling Wanneer gaan mensen hun levensloopregeling inzetten? Prepensioen De levensloopregeling zal naar verwachting vooral gebruikt worden voor (pre)pensioen en in mindere mate voor andere vormen van verlof, zoals ouderschapsverlof en zorgverlof. Hiervoor zijn meerdere argumenten. Ten eerste blijkt het voordeel van de levensloopregeling relatief beperkt te zijn bij kortdurend verlof. Ten tweede beschikken oudere werknemers naar verwachting over meer financiële ruimte om te sparen voor verlof dan jongere werknemers. Ten derde wordt bij de bestaande regelingen veel meer gespaard voor (pre)pensioen dan voor andere vormen van verlof. 14 Dit blijkt uit de CPB-notitie naar de effecten van het Wetsvoorstel. Verondersteld is dat een bedrag ter omvang van een kwart van de huidige premies voor prepensioen en VUT via de levensloopregeling onder de omkeerregel wordt gebracht. Een deel van de werknemers zal de levensloopregeling gebruiken voor financiering van vervroegde uittreding; andere werknemers zullen de regeling gebruiken voor extra verhoging van hun (pre)pensioen of voor vermindering van de belastingdruk. Gezien de ervaringen met spaarloon en lijfrente (met name de basisaftrek die gold tot 2003) is het aannemelijk dat vooral werknemers met hogere inkomens en/of veel vermogen van de regeling gebruikmaken. Hiermee kunnen zij in een deel van de gevallen het inkomen tegen een lager marginaal tarief laten belasten en/of forfaitaire rendementsheffing ontlopen. 15 Uit de Emancipatie-Effectrapportage op de Levensloopregeling uitgevoerd door het SCP blijkt ook dat de levensloop vooral gebruikt zal worden voor het prepensioen. De wens om voor het vijfenzestigste jaar te stoppen met werken leeft sterk onder werknemers. Vanwege de relatief lange periode waar het om gaat, biedt sparen via de levensloopregeling bovendien 14 CPB notitie, Effecten wetsvoorstel VUT/prepensioen/levensloop, 8 november CPB notitie, Effecten wetsvoorstel VUT/prepensioen/levensloop, 8 november 2004.

18 12 Hoofdstuk 3 een groot financieel voordeel. Hier zullen in elk geval de hogere inkomens van de maatregel kunnen profiteren 16 en zijn mannen en vrouwen die de regeling niet hebben gebruikt voor het financieren van zorgverlof in het voordeel. 17 Volgens Karel Noordzij, directievoorzitter van PGGM, is de levensloopregeling dan ook meer geworden tot een gekunstelde constructie die mensen gaan gebruiken om eerder met pensioen te gaan, dan een regeling die mensen in staat stelt om wat rustiger door het spitsuur van het leven te komen. Van de wezenlijke intentie om in de spitsuren van het leven, bijvoorbeeld als de kinderen naar school gaan, er even tussenuit te kunnen of korter te gaan werken, blijft niets meer over. Het is bovendien een heel dure constructie zoals het kabinet het nu voorstelt. Individuele levensloopregelingen zijn twee keer zo duur als een moderne collectieve regeling. 18 Gaan mensen hun prepensioentegoeden inzetten voor de levensloopregeling? Er komt een ministeriële regeling waardoor afkoop van prepensioenrechten wordt toegestaan. Het is aan sociale partners zelf om te bepalen of zij binnen die regeling de mogelijkheid daadwerkelijk willen gebruiken en zo ja voor welke doeleinden. Ik zie geen aanleiding om de bestemming van de afkoop te beperken tot alleen het ouderdomspensioen en de levensloop, zoals onder andere verzocht door mevrouw De Vries en mevrouw Verburg. Het staat de sociale partners vrij ik deel in dit opzicht de visie van de heer Bakker om zelf in alle wijsheid te beslissen. Er werd gesproken over betuttelende regelgeving, waarbij alleen afkoop voor consumptie niet is toegestaan. Dat lijkt mij te behoren tot de categorie overbodige regels. Ik heb geen behoefte aan een motie met een dergelijke strekking. De afbakeningsproblematiek is natuurlijk heel groot, met name omdat bij de bestemming van bepaalde zaken niet kan worden aangehaakt bij wettelijke definities. Ik voel er niets voor om daarvoor nieuwe definities te maken. 19 Bovenstaand citaat van Minister De Geus van Sociale Zaken en Werkgelegenheid geeft de spanningen weer over het vrijkomen van de prepensioengelden. 20 Werknemers kunnen dan kiezen of zij deze spaarpot bewaren en blijven sparen voor vervroegde uittreding, of dat zij deze spaarpot opnemen en naar eigen inzicht uitgeven. Bijvoorbeeld door de gelden in de 16 De heffingskorting van 183 euro om het gebruik van de levensloopregeling bij de lage inkomensgroepen te stimuleren is hierin niet meegenomen. 17 SCP, Een EER voor de Levensloopregeling, Trouw, 29 september Antwoord van Minister De Geus op vragen over gebruik prepensioenrechten, TK 2004/2005, 28 e vergadering, 25 november Het amendement dat de bestemming van de afkoop beperkt tot alleen het ouderdomspensioen en de levensloop is aangenomen, dus de eventueel vrijkomende pensioengelden mogen niet geconsumeerd worden.

19 Onderzoeksvragen 13 levensloopregeling te storten. Hoeveel mensen overwegen dit? Uit het onderzoek van Towers Perrin blijkt dat 45% van de Nederlandse werknemers de keuze zou willen hebben om het geld bestemd voor hun prepensioen aan iets anders te besteden dan aan het prepensioen. 43% van de werknemers wil die keuze niet en 12% heeft geen mening. 39% van de werknemers zou vervolgens ook gebruik van die keuze maken en 39% niet. Falco Valkenburg, partner bij Towers Perrin: Het draagvlak voor de plannen van het kabinet lijkt er te zijn, maar ons onderzoek laat duidelijk zien dat de keuze om het geld bestemd voor prepensioen aan iets anders te kunnen besteden individueel zou moeten zijn. Tabel 4 Waar zou u uw vrijkomende prepensioengelden aan besteden? (max 2 antwoorden) % Oudedagspensioen 58% Levensloopregeling 25% Extra verlofdagen 5% Sparen 30% Kredieten afbetalen 17% Consumptieve bestedingen 8% Opknappen huis 9% Weet niet/geen antwoord 7% Bron: Towers Perrin Uit het onderzoek blijkt verder dat Nederlanders verstandig met het geld willen omgaan (Tabel 4). De ruime meerderheid van de werknemers zegt het geld te willen besteden aan oudedagspensioen (58%), levensloopregeling (25%), sparen (30%) of het afbetalen van kredieten (17%). Slechts 8% van de werknemers kiest voor consumptieve bestedingen. 21 Ouderschapsverlof Op verzoek van de Tweede-Kamerfracties van PvdA, SP, GroenLinks en ChristenUnie heeft het CPB een analyse uitgevoerd naar de effecten van het wetsvoorstel VUT/prepensioen/levensloop. Hieruit blijkt dat de tijdelijke ouderschapsverlofkorting deelname aan de levensloopregeling in de jaren 2006 tot en met 2009 aantrekkelijk maakt. Het kabinet veronderstelt bij de bepaling van het budgettaire beslag van de levensloopregeling dat 65 duizend werknemers gemiddeld 35 werkdagen de ouderschapsverlofkorting zullen ontvangen. Dit aantal werknemers ligt iets lager dan het aantal werknemers dat in 2003 ouderschapsverlof heeft genomen; dit waren 73 duizend mensen. Bij een deel van deze werknemers wordt het ouderschapsverlof (gedeeltelijk) doorbetaald. Van Luijn en Keuzenkamp (2004) hebben laten zien dat momenteel 27% van 21

20 14 Hoofdstuk 3 de werknemers in aanmerking komt voor een onbetaalde ouderschapsverlofregeling 22. 7% van de werknemers geeft aan daar ook daadwerkelijk behoefte aan te hebben (gehad). 2% van de werknemers heeft deze regeling in de twee jaar voorafgaand aan het onderzoek ook daadwerkelijk gebruikt. Tabel 5 Aannames kabinet ten aanzien van levensloopregeling Ouderschapsverlofkorting Hoogte ouderschapsverlofkorting per uur 3,79 3,79 3,79 3,79 Gemiddelde verlofduur Aantal personen met ouderschapsverlof 65 duizend 65 duizend 65 duizend 65 duizend Bron: Kamerstukken II 2003/04, De introductie van de ouderschapsverlofkorting maakt het voor werknemers die nu niet in aanmerking komen voor doorbetaling aantrekkelijker om ouderschapsverlof op te nemen. Het vervallen van de afdrachtskorting betaald ouderschapsverlof voor werkgevers zet bestaande cao-afspraken over doorbetaald ouderschapsverlof mogelijk onder druk. Indien de nieuwe korting niet opweegt tegen het effect van een eventuele versobering of afschaffing van de doorbetaling, wordt het opnemen van verlof voor deze werknemers minder aantrekkelijk. Per saldo zal de opname van ouderschapsverlof naar verwachting tijdelijk toenemen. Bij de bepaling van het budgettaire beslag is verondersteld dat niet iedereen met ouderschapsverlof deelneemt aan de levensloopregeling. 23 Uit de Emancipatie-Effectrapportage op de Levensloopregeling, uitgevoerd door het SCP, blijkt dat de tijdelijke ouderschapsverlofkorting een impuls kan geven aan het gebruik van de levensloopregeling en opname van ouderschapsverlof door met name mannen. Indien het kabinet het gebruik van ouderschapsverlof wil ondersteunen en de zorgparticipatie van mannen wil stimuleren, verdient deze korting een structureel karakter, aldus het SCP. 24 Overige verlofvormen Naast het prepensioen en het ouderschapsverlof kan de levensloopregeling worden ingezet voor andere verlofvormen, zoals studieverlof of zorgverlof. Voor deze vormen van verlof kon ook reeds worden gespaard met de verlofspaarregeling. Het gebruik van de regelingen verschilt. Waarom hebben sommige werknemers in een bepaalde situatie wel behoefte aan een regeling en andere niet? Het SCP heeft deze vraag beantwoord. In Tabel 6 zijn de 22 Iemand heeft recht op ouderschapsverlof indien hij een kind heeft van 0-8 jaar. 23 CPB notitie, Effecten wetsvoorstel VUT/prepensioen/levensloop, 8 november SCP, Een EER voor de Levensloopregeling, 2004.