HET METEN VAN ENERGIEGEVOELIGHEID EEN CASESTUDY

Transcriptie

1 HET METEN VAN ENERGIEGEVOELIGHEID EEN CASESTUDY Prof.dr. A.B. Dorsman en Drs. J.K. Moojen* Inleiding In 2005 wordt het voor alle op een Europese effectenbeurs beursgenoteerde ondernemingen verplicht om de standaarden en interpretaties van de International Accounting Standards Board IASB) toe te passen ten aanzien van de verslaglegging. Voor een goed vergelijk is het nodig dat de cijfers over 2004 ook volgens deze nieuwe regels worden opgesteld. De nieuwe maatstaf is nu fair value accounting. Hiermee komt in de traditionele boekhoudkundige opstelling van balans en resultatenrekening een marktwaardering om de hoek kijken. Vanaf 2005 betreft deze nieuwe aanpak alleen de financiële activa. Later zullen volgens Hoogendoorn 2002), voorzitter van de Raad van de Jaarverslaggeving, ook andere balansposten volgen. Deze nieuwe aanpak houdt niet in dat de traditionele balans nu een marktwaardebalans wordt. Echter, er is wel een duidelijke weg richting marktwaarde ingeslagen. Hierdoor krijgt het financiële) risico meer aandacht. Daarbij moet niet alleen gedacht worden aan valutarisico en renterisico, maar ook aan energierisico. Het meten van de gevoeligheid voor dit risico is onderwerp van deze bijdrage. SAMENVATTING Sinds de liberalisering van de energiesector op 1 januari 1999 is er veel veranderd voor energieverbruikers in Nederland. De prijs van elektriciteit wordt niet meer door een tariefstructuur vanuit de overheid bepaald maar door het vrije marktmechanisme. Elektriciteit is een commodity geworden. Door de liberalisatie van de energiesector is ongewild een voorheen vaste productiekostenpost, te weten energiekosten, een variabele geworden. Voordat de markt geliberaliseerd was, werd de elektriciteitstarieven door de overheid bepaald. De waarde van een inkooppolitiek was beperkt. Er was sprake van een dag- en een nachttarief. Het nachttarief lag substantieel beneden het dagtarief. Door de beginnende) liberalisatie van de energiemarkt fluctueren prijzen van minuut tot minuut. Het voeren van een inkooppolitiek is in een dergelijke situatie relevant. Uit risico-oogpunt is men nogal eens geneigd om bij fluctuerende prijzen door middel van een contract voor de toekomst de prijs op een bepaald niveau te fixeren. Wij laten in deze bijdrage zien dat door een dergelijke politiek waar- Door de liberalisering van de energiesector is er een nieuw financieel risico voor ondernemingen ontstaan. Naast het valuta- en renterisico dient een onderneming zich nu ook bewust te zijn van haar energierisico en de daaraan verbonden energiegevoeligheid. Door het bepalen van de martktwaarde van energiecontracten en de energiefactor kan een onderneming haar energiegevoeligheid meten. In een markt met zeer fluctuerende prijzen zoals de elektriciteitsmarkt veroorzaakt het fixeren van de energieprijs door middel van het aangaan van langetermijncontracten een stijging van het energierisico doordat de onderneming dan niet kan anticiperen op prijsontwikkelingen in de energiemarkt. Dit artikel toont aan dat een dergelijke inkooppolitiek daardoor, net als de energiemarkt van voor de liberalisatie, tot het verleden behoort. * Prof.dr. A.B. Dorsman is hoogleraar Financiering aan de Universiteit Nyenrode en tevens verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Drs. J.K. Moojen is thesaurier bij de Energie Data Maatschappij. 45

2 S P E C I A L energierisico 46 mee risicoreductie wordt beoogd, juist risico wordt gecreëerd. Onder risico verstaan wij dat het gerealiseerde afwijkt van het verwachte. De afwijking kan zowel positief als negatief zijn. In 1981 bood de Rabobank de rente rust -hypotheek aan. Dit was een hypotheek met een looptijd van 25 jaar. Het renteniveau was gefixeerd op 11,25%. Ieder jaar moest zodoende een vast bedrag aan rente worden betaald. Dit hield echter niet in dat er geen sprake was van renterisico. Na 1981 daalde het rentepeil sterk. De geldnemers die voor 25 jaar de rente hadden gefixeerd, betaalden aanmerkelijk meer dan de marktrente. Het lang fixeren van de rente impliceert dat men een hoog renterisico loopt. De rente rust -hypotheek werd achteraf door de geldnemers ervaren als de rente ergernis -hypotheek. Bij energierisico doelen wij voornamelijk op de afwijking van de verwachte energieprijs. De gevoeligheid voor het energierisico wordt ook wel energiegevoeligheid genoemd. Het meten van de energiegevoeligheid met betrekking tot elektriciteit wordt in deze bijdrage aan de hand van een casestudy bij de onderneming Boskoop uitgewerkt. 1 De opbouw van het artikel is als volgt. In de eerste paragraaf vindt er een beschrijving plaats van Boskoop, haar energieverbruik en haar inkoopcontract van elektriciteit. Vervolgens wordt de marktwaardering van de elektriciteitsportefeuille beschreven. De theorie omtrent de energiefactor wordt hierna besproken waarna wij aankomen bij het meten van de energiegevoeligheid. Het geheel wordt afgesloten met enkele conclusies. Boskoop, haar inkoop en verbruik van elektriciteit Boskoop is een internationaal opererende onderneming. Zij produceert 24 uur per dag, 7 dagen in de week het gehele jaar door. Er is daardoor weinig fluctuatie in de capaciteit gedurende het jaar. Het vermogen om elektriciteit te consumeren of te produceren wordt uitgedrukt in watt W). De hoeveelheid verbruikte of geproduceerde elektriciteit, ook wel het volume genoemd, wordt uitgedrukt in wattuur Wh). Een gloeilamp met een capaciteit van 60 W kan in een uur tijd 60 Wh aan elektriciteit verbruiken. De eenheid watt is voor huishoudelijk gebruik nog net geschikt, maar snel wordt er gesproken over duizend of kilowatt kw) of een miljoen watt ook wel genaamd als megawatt MW). Stel dat Boskoop op 3 september 2001 een contract heeft afgesloten voor de levering van elektriciteit gedurende het jaar De afgelopen drie jaar heeft Boskoop per jaar MWh verbruikt. In 2001 had Boskoop een gemiddelde capaciteit van 2,41 MW. 2 In het contract zijn twee verschillende prijzen opgenomen voor de afname van elektriciteit. Er is één prijs voor de afname van elektriciteit gedurende de uren van een werkdag van 7.00 uur tot uur die 46,69 per MWh bedraagt. Daarnaast is er voor afname van elektriciteit gedurende de rest van de uren van de contractduur een prijs van 18,27 per MWh. Voor de vergelijkbaarheid van de elektriciteitsprijs wordt er met een basisprijs gerekend. Dit is de prijs voor het verbruik per 1 MWh voor elk uur gedurende de hele contractduur. Zoals eerder is vermeld heeft Boskoop een constant verbruik gedurende het jaar. In een jaar zitten uren. Voor het jaar 2002 zijn er uren in het werkdaggedeelte tegen uren in het restgedeelte. De basisprijs voor Boskoop wordt dan als volgt berekend: Basisprijs Boskoop = ,69 x ) + 18,27 x ) = 31, De contractprijs voor de afname van elektriciteit gedurende de uren van een werkdag wordt vermenigvuldigd met het verhoudingspercentage van het aantal uren in het werkdaggedeelte per jaar. Vervolgens wordt de contractprijs voor de rest van de uren vermenigvuldigd met het verhoudingspercentage van het aantal uren in het restgedeelte per jaar en opgeteld bij het tarief van het werkdag-gedeelte. Hieruit volgt de basisprijs per MWh van 31,45. Boskoop betaalt dus 31,45 per verbruikte MWh gedurende de contractduur. De marktprijs voor een jaarcontract 2002 op 3 september 2001, het tijdstip van het afsluiten van het contract, was 33,55 per MWh. De basisprijs van het contract van Boskoop van 31,45 is substantieel lager dan de marktprijs op 3 september In de volgende paragraaf wordt op dit verschil nader ingegaan. Marktwaardering elektriciteitsportefeuille Voor de liberalisering van de elektriciteitssector mocht gekochte elektriciteit door een onderneming enkel worden aangewend voor eigen verbruik. Bij de huidige termijncontracten is dit niet meer van toepassing. 3 Ingekochte elektriciteit mag nu door de onderneming worden doorverkocht. Het elektriciteitscontract is daardoor een waardepapier geworden. Het is van belang dat men daarvan de marktwaarde kent. De waarde van een elektriciteitscontract wordt berekend door de prijs per MWh te vermenigvuldigen met het gecontracteerde volume. Het gecontracteerd volume is de capaciteit vermenigvuldigd met de contractduur in uren. Het verschil tussen de aankoopwaarde en de marktwaarde van een contract noemen wij het marktwaardeverschil. Het marktwaardeverschil maakt

3 Prijsindicatie Termijncontract Basislast Nederland per A per MWh Periode Kwartaal Jaar Figuur 1. Prijsindicatie Termijncontract Basislast Nederland per de winst of het verlies op de inkoop van elektriciteit gedurende een periode zichtbaar. De prijs van elektriciteit is niet gedurende het jaar gelijk. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door seizoeninvloeden. 4 Bij het waarderen van een jaarcontract wordt daarom de contractduur van een jaar gesplitst in kwartalen om met seizoeninvloeden rekening te houden. 5 Dat seizoeninvloeden op de prijs van elektriciteit groot zijn toont figuur 1. Hieruit blijkt tevens dat de prijs van een jaarcontract enige samenhang toont met de prijs van vier kwartaalcontracten. Verder blijkt uit figuur 1 dat de prijzen van kwartaalcontracten voor de koude kwartalen het eerste en het vierde kwartaal van het jaar) substantieel hoger liggen dan de warmere kwartalen. Dit wordt grotendeels veroorzaakt doordat de vraag naar elektriciteit in de koude kwartalen hoger ligt dan in de warme kwartalen. De toenemende vraag naar elektriciteit is te verklaren door het toenemende verbruik van elektriciteit voor verlichting en verwarming. Bij het waarderen van het jaarcontract van Boskoop op marktwaarde wordt het prijsniveau van elektriciteit per kwartaal bekeken. Voor het verkrijgen van de basisprijs per kwartaal moet de basisprijs per jaar gecorrigeerd worden op seizoeninvloeden. De basisprijs van Boskoop op moment van afsluiten op 3 september 2001 was 31,45 per MWh. Verwachtingen ten aanzien van seizoeninvloeden op 3 september 2001 zijn uit de handelsprijzen voor de kwartaalcontracten af te leiden. Een jaarcontract 2002 met basisprijs werd op 3 september 2001 verhandeld op 33,55 per MWh. Hieruit wordt duidelijk dat de basisprijs van Boskoop van 31,45 per MWh substantieel lager ligt dan de handelsprijs op 3 september 2001 van 33,55 per MWh. De prijzen met daarin gedisconteerd de verwachte seizoeninvloeden voor de kwartaalcontracten voor 2002 op 3 september 2001 zijn in samenhang met 33,55 per MWh en niet met de basisprijs van Boskoop van 31,45 per MWh. De verwachte seizoeninvloeden zijn af te leiden van de marktprijzen voor de kwartaalcontracten op 3 september In tabel 1 zijn de handelsprijzen en de correctieprijzen voor de contracten op 3 september 2001 weergegeven. Daaruit blijkt dat op 3 september 2001 de basisprijs voor een jaarcontract 2002 Y2002) 33,55 per MWh was en de basisprijs voor een eerste kwartaalcontract Q1) voor ,75 per MWh bedroeg. Voor het berekenen van de correctieprijzen van de kwartaalcontracten blijft het onderlinge verhoudingspercentage tussen de prijzen van de kwartaalcontracten gehandhaafd. De prijsniveaus van de kwartaalcontracten worden daarna verlaagd zodat deze in samenhang zijn met de basisprijs van het contract van Boskoop. De correctieprijs voor het eerste kwartaalcontract 2002 wordt daardoor 35,39 per MWh. Stel dat Boskoop de marktwaarde van haar jaarcontract op 28 maart 2002 wil gaan bepalen. De aankoopwaarde per kwartaal is nu bekend zodat het marktwaardeverschil per kwartaal kan worden berekend. Op 28 maart 2002 wordt er onderscheid gemaakt tussen het gerealiseerde en het ongerealiseerde gedeelte van de contractduur. Het gerealiseerde gedeelte van de contractduur is het gedeelte waarin reeds elektriciteit is afgenomen en beslaat in deze uitwerking het eerste kwartaal Tabel 1. Overzicht handels- en correctieprijzen Boskoop Datum 3 sept. 01 Correctieprijs Boskoop Y ,55 31,45 Q1 37,75 35,39 Q2 30,00 28,13 Q3 29,25 27,42 Q4 37,20 34,88 47

4 S P E C I A L energierisico Datum 28 mrt. 02 Correctieprijs Verschil Uren Totaal Gem. verbruik Totaal Boskoop in MW per uur Y ,32 31,45 Q1 37,80 35,39 2, ,73 2, ,30 Q2 25,45 28,13-2, ,48 2, ,60 Q3 26,25 27,42-1, ,73 2, ,66 Q4 31,85 34,88-3, ,31 2, , Marktwaarde ,74 verschil Tabel 2. Marktwaardeverschil berekening op 28 maart van Het ongerealiseerde gedeelte waarvoor nog elektriciteit moet worden geleverd, beslaat het tweede tot en met het vierde kwartaal. De kwartaalcontracten voor het tweede tot en met het vierde kwartaal worden op 28 maart 2002 nog verhandeld. De handelsprijzen van de contracten in het ongerealiseerde gedeelte zijn daardoor bekend. 6 Wanneer het benodigd volume voor het eerste kwartaal door middel van een eerste kwartaalcontract werd ingekocht bedroeg de prijs 37,80 per MWh. 7 Uit tabel 2 blijkt dat voor het eerste kwartaal de correctieprijs van 35,39 per MWh lager was dan de prijs die het zou hebben gekost om het benodigd volume door middel van een kwartaalcontract in te kopen, namelijk 37,80 per MWh. De handelsprijs voor Q1 van 37,80 per MWh minus de correctieprijs van 35,39 per MWh resulteert in een positief marktwaardeverschil van 2,40 per MWh voor het eerste kwartaal. Het marktwaardeverschil wordt vervolgens vermenigvuldigd met uren. Dit is het aantal uren in het eerste kwartaal dat Boskoop elektriciteit afneemt. Hieruit volgt het waardeverschil van 5.194,73 dat Boskoop per afgenomen MW per uur heeft. Boskoop neemt gemiddeld 2,41 MW per uur af zodat de 5.194,73 wordt vermenigvuldigd met 2,41 MW. Dit resulteert in een positief marktwaardeverschil voor het eerste kwartaal 2002 van ,30 voor Boskoop. Voor het tweede tot en met het vierde kwartaal liggen de marktprijzen op 28 maart 2002 lager dan de correctieprijzen van Boskoop. Hierdoor ontstaan er voor deze kwartalen een negatieve marktwaardeverschillen. Op 28 maart 2002 is het goedkoper om het volume voor het tweede tot en met het vierde kwartaal via de markt in te kopen dan wat Boskoop daar contractueel voor betaalt. Verder valt uit tabel 2 af te leiden dat de marktwaarde van het contract gedurende de periode tussen 3 september 2001 en 28 maart 2002 met ,74 is gedaald. De aankoopwaarde van het contract op 3 september 2001 was , MWh vermenigvuldigd met 31,45 per MWh). De marktwaarde van het contract op 28 maart 2002 bedraagt , ,00 minus ,74). De daling in marktwaarde van het contract van Boskoop heeft als gevolg dat de basisprijs evenzo is gedaald. De basisprijs van Boskoop op marktwaarde op 28 maart 2002 bedraagt 30,32 per MWh ,26 gedeeld door MWh). Doordat Boskoop een enkel contract heeft voor de volledige inkoop van haar benodigd volume van elektriciteit heeft zij niet kunnen profiteren van de dalende prijs van elektriciteit na het afsluiten van het contract. Energiefactor Mutaties in de energieprijs hebben gevolgen voor de energieposities van ondernemingen. Met name de relatie tussen de energieprijs en de operationele kosten dient in de gaten te worden gehouden. Daar de energiekosten nu een variabele kostenpost is geworden, wordt deze vergeleken met de variabele operationele kosten. Hierbij is de hoogte van de energiekosten ten opzichte van de variabele operationele kosten van belang. Dit wordt weergegeven door de energiefactor. De energiefactor is een boekhoudkundige maatstaf die de verhouding weergeeft van het aandeel elektriciteitskosten op het totale aandeel van de variabele operationele kosten. Hoe hoger de energiefactor, des te hoger het aandeel van de energiekosten op de variabele operationele kosten is. De periode waarover de energiefactor wordt berekend is het boek)jaar. De elektriciteitskosten worden berekend door de contractprijs te vermenigvuldigen met het volume. De contractprijs van Boskoop is 31,45 per MWh. Deze wordt vermenigvuldigd met het volume van Boskoop van MWh. Dit resulteert in ,00 voor de elektriciteitskosten welke gelijk is met de aankoopwaarde van het jaarcontract. De variabele kosten van Boskoop bedragen ,00.

5 21.100MWh x 31,45 Energiefactor Boskoop = ) = 6, ,00 De energiefactor voor Boskoop is 6,98%. Dit betekent dat er gedurende het jaar bij een contractprijs van 31,45 per MWh 6,98% van de totale variabele operationele kosten aan elektriciteitskosten wordt uitgegeven. Energiegevoeligheid Wanneer het verschil tussen de boekwaarde en marktwaarde van de energiekosten en het belang hiervan op de variabele operationele kosten bekend zijn, dan kan de energiegevoeligheid worden berekend. Onder energiegevoeligheid verstaan wij de invloed van een mutatie van de elektriciteitsprijs op de variabele operationele kosten. De energiegevoeligheid biedt inzicht in het energieprijsrisico. Een hoge energiefactor impliceert dat de bedrijfsuitvoering energie-intensief is. Een hoge energiefactor komt vaak voor bij ondernemingen in de al dan niet traditionele productiesectoren, zoals staal of chemie. Een lagere energiefactor komt meer in de dienstverlenende sector voor, zoals in het bank- en verzekeringswezen of de telecomsector. De mutatie van de elektriciteitsprijs over de gemeten periode wordt vermenigvuldigd met de energiefactor. De energiegevoeligheid over het verbruik van Boskoop gedurende het jaar 2002 gemeten op 28 maart 2002 wordt als volgt berekend. Boskoop heeft 31,45 per MWh betaald voor de energie die zij gedurende de periode verbruikt. De basisprijs van Boskoop op marktwaarde gewaardeerd op 28 maart 2002 bedroeg 30,32 per MWh. De relatieve mutatie in de basisprijs wordt vermenigvuldigd met de energiefactor hetgeen resulteert in een energiegevoeligheid voor Boskoop van 7,23%. Energiegevoeligheid Boskoop = 31,45 30, ,45 + ) ) x 6,98 = 7,23 Gedurende de gemeten periode is de basisprijs van Boskoop gedaald van 31,45 per MWh naar 30,32 per MWh. Op 28 maart 2002 gemeten betaalt Boskoop te veel geld voor haar elektriciteitsbehoefte voor het jaar 2002 en heeft zij een marktwaardeverlies opgelopen over haar elektriciteitspositie. Dit veroorzaakt het verschil tussen de energiefactor van 6,98% en de energiegevoeligheid van 7,23%. Conclusie Door de liberalisering van de elektriciteitssector en het ontstaan van het energierisico vraagt de inkoop, verkoop en het beheren van elektriciteit voor ondernemingen om een andere aanpak. Het gegeven concept van energiegevoeligheid biedt hierin inzicht. De gegeven definitievergelijking van de energiegevoeligheid geeft de invloed van een mutatie van de energieprijs op de variabele operationele kosten van een onderneming weer. Wanneer de energiegevoeligheid van een onderneming in de verslaglegging wordt gepubliceerd en daarbij op de juistheid van deze verslaglegging wordt toegezien komt dit de transparantie van een onderneming ten goede. Wanneer Boskoop niet haar gehele elektriciteitsbehoefte door middel van een enkel contract zou hebben ingekocht was zij flexibeler in het innemen van posities in de energiemarkt. Boskoop kon anders beter anticiperen op ontwikkelingen in de elektriciteitsmarkt. Noten 1. De onderneming Boskoop is een bestaande onderneming. Op verzoek van de directie is de casus geanonimiseerd. 2. Per kwartaal lag de gemiddelde capaciteit van Boskoop tussen de 2,38 MW en 2,45 MW. In deze bijdrage wordt de capaciteit vereenvoudigd weergegeven met 2,41 MW, de gemiddelde capaciteit van het jaar 2001, daar het de essentie van het onderwerp niet aantast. 3. Op de elektriciteitsmarkt worden termijncontracten en bilaterale contracten verhandeld. De bilaterale contracten worden op maat voor een klant gemaakt. Deze contracten zijn door het maatwerk moeilijker verhandelbaar. In deze bijdrage beperken wij ons tot de termijncontracten. 4. Seizoeninvloeden kunnen ook van invloed op het verbruik van elektriciteit zelf zijn. Daar dit bij Boskoop niet het geval is beperken wij ons hier tot seizoeninvloeden op de elektriciteitsprijs. 5. Het splitsen van de contractduur kan desgewenst in perioden kleiner dan een kwartaal, zoals maanden of weken. Wij beperken ons hier tot het splitsen van een jaar in kwartalen. 6. In deze bijdrage worden de indicatieve handelsprijzen die door Platts, een nieuwsvoorziening gespecialiseerd in de energiemarkt, worden afgegeven gehanteerd als zijnde marktprijzen. 7. Dit is de gemiddelde prijs per MWh over een periode van twee kwartalen voor ingangsdatum van het eerste kwartaalcontract 2002 gemeten. Het benodigd volume voor het eerste kwartaal kon ook door andere inkoopmethoden worden verkregen, zoals inkoop door middel van maandcontracten of via de Amsterdam Power Exchange, een elektriciteitsbeurs voor de daghandel. Literatuur Dorsman, A.B., Vlottend financieel management, 8 e druk, Elsevier, Den Haag Hoogendoorn, M.N., De onstuitbare opmars van Fair value accounting in: H. Langendijk, D. Swagerman en W. Verhoog red.), Dertig over Financiële verslaggeving in internationaal perspectief, VERA, Pilipovic, D., Energy Risk, McGraw-Hill,