Mondialisering: heel oud en heel nieuw

Transcriptie

1 boekessay Mondialisering: heel od en heel niew Leviathans. Mltinational Corporations and The New Global History Alfred D. Chandler, Jr. en Brce Mazlish (red.), Cambridge, Cambridge University Press, 2005 Jst World. A Fabian Manifesto Fabian Globalisation Grop, London, Zed Books & The Fabian Society, 2005 Global Covenant. The Social Democratic Alternative to the Washington Consenss David Held, Cambridge, Polity Press, 2004 Globalization. A Short History Jürgen Osterhammel en Niels P. Petersson, Princeton, Princeton University Press, World-Systems Analysis. An Introdction Immanel Wallerstein, Drham, Dke University Press, 2004 bart tromp Globalisering is een lelijk anglicisme, afgeleid van het woord globalisation, dat in het Engels overigens niet veel meer dan een halve eew bestaat. Globaal betekent in het Nederlands niet Over de ater Bart Tromp is redacter van s&d Noten zie pagina 54 tot in bijzonderheden nawkerig berekend of rim genomen, zo ongeveer. Globalisering zo ds betekenen dat alles minder didelijk wordt. Jister is het daarom te spreken van mondialisering. Maar wat wordt daarmee bedoeld? Omdat het woord mondialisering zo niew is, lijkt het alsof S&D v2.indd :32:31

2 het ermee aangedide verschijnsel eveneens niew is. Maar of dat zo is, hangt af van de betekenis die men het woord geeft en zoals het geval is bij de meeste centrale begrippen in de politiek en de politieke wetenschap gaat het hier om een wezenlijk betwist begrip 1. Jan Aart Scholte, de ater van Globalization, een van de beste overzichtswerken over dit onderwerp, onderscheidt vijf verschillende betekenissen, die alle verwijzen naar grootschalige, strctrele processen: > internationalisering, steeds omvangrijker bewegingen van mensen, goederen en informatie over de grenzen heen; > liberalisering, de afbraak van allerlei statelijke belemmeringen van het vrije verkeer van goederen, mensen en kapitaal; > niversalisering, het niverseel worden van tijdrekening, geneeswijzen, Chinese restarants, spijkerbroeken en wat al niet; > modernisering, met als varianten verwestersing of amerikanisering, de verspreiding van westerse opvattingen, standaarden, gewoonten; de opmars van kapitalisme en rationalisering; > de-territorialisering, het onbelangrijk worden van territoriale beperkingen van de sociale rimte. 2 Een heel andere definitie komt van Manfred Steger. Die noemt globalization het politieke programma van het neoliberalisme, dat op vijf pnten is gebaseerd. Mondialisering is in dit programma (1) de liberalisering en wereldwijde integratie van markten, een (2) overmijdelijk en onontkoombaar proces, waarover (3) niemand enige controle itoefent. Dit proces is verder (4) in ieders voordeel en bevordert (5) de verspreiding van democratie over de hele wereld. 3 Het is overigens niet moeilijk om nog veel meer definities van mondialisering te verzamelen. Wereldsystemen Dat mondialisering zo n lastig concepteel probleem vormt, volgt it het feit dat de sociale wetenschappen expliciet of impliciet altijd zijn itgegaan van staten als de grootst mogelijke sociale of politieke eenheden. Geen wonder dat ze zich geen raad weten met verschijnselen die spranationaal zijn, maar niet simpel tot internationale betrekkingen of internationale handel knnen worden geredceerd. De grote itzondering op de regel vormt het perspectief van het wereld-systeem, waarvan Immanel Wallerstein de grondlegger is. Daarin zijn staten slechts onderdelen van een groter geheel, een wereld-systeem, waarbij de term systeem verwijst naar een geheel dat afgegrensd is van zijn omgeving en waarvan de werking kan worden verklaard door interne processen, niet door factoren van bitenaf. De meeste wereld-systemen in de geschiedenis zijn wereldrijken geweest, die werden beheerst vanit één politiek centrm. Wereldeconomieën, die wel een geheel vormen, maar niet centraal bestrd worden, zijn door de eewen heen relatief vlchtige verschijnselen geweest. Maar de wereldeconomie die in de vijftiende eew ontstond in het westen van Eropa, met perifere zones in de Amerika s, heeft in de afgelopen vijfhonderd jaar alle andere wereldsystemen vernietigd en omvatte tegen het eind van de negentiende eew de hele geografische wereld. De dynamiek in dit moderne wereldsysteem berst op de het streven naar de accmlatie van kapitaal enerzijds en de daarmee verbonden wedijver tssen de voornaamste staten om de meest gnstige positie in de wereldeconomie anderzijds. Deze wereldeconomie heeft altijd it drie geografische zones bestaan. Een kern, waarin zich sterke staten bevinden en waar het gaat om prodctieve activiteiten met een hoge toegevoegde waarde; daartegenover een periferie waar staatsvorming mislkt tegenwoordig is de term failed states in omloop en die rechtstreeks of indirect beheerst wordt door kernstaten; en daartssenin de semiperiferie, waarin staten bestaan die wel een zekere politieke zelfstandigheid hebben weten te handhaven ten aanzien van de kern, maar die economisch en technologisch achterlopen. In World-Systems Analysis geeft Wallerstein in honderd bladzijden een bevattelijk overzicht van zowel het theoretisch kader van wereld- 49 S&D v2.indd :32:31

3 50 boekessay Bart Tromp over mondialisering systeemanalyse als van de inzichten die deze analyse oplevert over de ontwikkeling van statenstelsel en wereldeconomie in afgelopen vijf eewen en ook in de komende vijftig jaar. De verhandeling over de toekomst zal trowe lezers van s&d niet onbekend voorkomen; hierin komen dezelfde zaken aan de orde als in het artikel van Wallerstein dat eerder in dit tijdschrift verscheen, onder de titel De wereld die ons te wachten staat in 32 stellingen. 4 Kenmerkend voor de intellectele openheid van Wallerstein is dat hij dit toekomstperspectief in 1999 voorlegde aan een bont gezelschap van geleerden en commentatoren, van wereldhistorics William McNeill en colmnist William Pfaff tot de sociologen Johan Godsblom, Shmel Eisenstadt en Samir Amin. (De aankondiging van de laatste dat hij een kleine interrptie wil maken doet gestaalde conferentiegangers snel naar de koffiekamer vertrekken.) Als deelnemer kan ik alleen maar getigen van discssies op nivea, die Wallerstein echter niet tot het verwerpen van een van zijn stellingen konden brengen. Ze zijn enkele jaren later in boekvorm verschenen. 5 Waar het mij in dit boekessay eerst om gaat is dat binnen het perspectief van het wereldsysteem mondialisering niets niews is. De kapitalistische wereldeconomie is vanaf zijn oorsprong een mondiaal systeem geweest. De bow van een flitschip in Amsterdam rond 1600 was net zo goed een proces van assemblage van materialen en onderdelen it de hele toen bekende wereld als die van een laptop vandaag de dag. Mondialisering in de betekenis van wereldwijde economische netwerken van prodctie en handel heeft in de afgelopen vijf eewen echter wel een didelijke ontwikkeling doorgemaakt. Rond 1550 bestreek deze wereldeconomie Wallerstein ontleent het begrip aan Fernand Bradels économie monde delen van West- Eropa en de Amerika s, maar de geografische expansie is daarna nietsontziend doorgegaan tot er niets meer viel te incorporeren. Daarnaast is geografie in dit verband een misleidende dimensie. In de vroege wereldeconomie vormden achtereenvolgens Antwerpen en Amsterdam de centra van het kapitalisme. Maar enkele kilometers verderop leefden en werkten boeren die nawelijks deel itmaakten van die wereldeconomie. Mondialisering in termen van het wereldsysteem kan dan ook zó worden begrepen dat een steeds groter deel van de wereldbevolking geïntegreerd raakt in de wereldeconomie. Ook hier is het denken in termen van afzonderlijke staten als homogene eenheden ds misleidend. Moderne trends Wie mondialisering allereerst definieert in termen van toenemende integratie van de wereldeconomie als gevolg van niewe technologieën, krijgt al gaw te horen dat dit helemaal geen niew verschijnsel is en dat de wereldeconomie, in termen van internationale handel en transnationale investeringen, in de hoogtijdagen van het Britse imperim al evenzeer geïntegreerd was. Met het itbreken van de Eerste Wereldoorlog veranderde dat, en dat wijst er volgens sommigen op dat mondialisering, in deze termen opgevat, niet een niew, maar een cyclisch fenomeen is. Osterhammel en Petersson nemen in hn korte monografie (oorspronkelijk in het Dits verschenen) de positie in dat mondialisering een lange geschiedenis heeft. Ook al voordat van mondialisering sprake was, onderhielden verre delen van de wereld relaties met elkaar. Maar pas vanaf het moment dat die relaties geïnstittionaliseerd raakten en meer dan een handvol mensen aangingen, kan van mondialisering gesproken worden. Handel over land en zee over grote afstanden zijn in de wereldgeschiedenis geen niewe verschijnselen, geïntegreerde markten voor goederen, kapitaal en arbeid zijn dat wel die bestonden niet vóór het midden van de negentiende eew. De aters onderscheiden vier fasen in het proces van mondialisering. Tot halverwege de achttiende eew bevorderen handel, imperialisme en religieze solidariteit de expansie van S&D v2.indd :32:32

4 intercontinentale relaties. Vanaf ongeveer 1750 ontstaan, als gevolg van politieke en indstriële revolties in het Westen, netwerken van handel, commnicatie, migratie en transport die alles wat tot dan toe had bestaan verre gingen overtreffen. De derde fase begon rond 1880 en drde tot het einde van de Tweede Wereldoorlog. Deze werd gekenmerkt door pogingen om mondialisering in dienst te stellen van nationale politiek, vooral iteraard door de grote mogendheden. Daarnaast door de groei van wereldwijde kapitaalbewegingen en de opkomst van programma s om de wereld te ordenen, in een leninistische en een wilsoniaanse variant. In de jaren dertig kwam het echter tot een catastrofale inzinking van mondialiseringsprocessen. Na de Tweede Wereldoorlog herstelden de laatste zich en breidden zich it met patronen van massatoerisme, consmptie, media en vermaak. In de afgelopen kwart eew zijn er veranderingen opgetreden die de na-oorlogse strctren van deze vierde fase hebben verzwakt of zelfs hebben geknakt. De aters noemen zes aspecten. De ontbinding van het Sovjet-imperim versterkte de groei naar een gecompliceerd mltilateralisme; daarnaast en gedeeltelijk als gevolg daarvan was er de opkomst van niet-governementele organisaties die internationaal opereren, van Greenpeace en Amnesty International tot criminele en terroristische netwerken. In de tweede plaats ontstond in deze periode een crisis van de verzorgingsstaat, die vaak gezien wordt als een conseqentie van voortgaande mondialisering. Maar Osterhammel en Petersson wijzen erop dat het de politiek van Thatcher en Reagan is geweest die deze spontane economische mondialisering heeft veroorzaakt. In de derde plaats leidde deze liberalisering van internationale ril tot een snelle itbreiding en intensivering van het handels- en kapitaalverkeer. Dit heeft twee kwalitatieve veranderingen teweeggebracht. De eerste verandering is de transformatie van mltinationale ondernemingen tot transnationale firma s, die een mondiale economische organisatie vormen welke hiërarchisch is in strctr, in plaats van een netwerk, bestrd door markten. Dit is een van de zeldzame moeizame formleringen in dit boek, die vertaald kan worden in de stelling dat de wereldeconomie steeds sterker bepaald wordt door enkele dizenden zeer grote ondernemingen, die wereldmarkten beheersen in plaats van dat zij er zelf door beheerst worden. De tweede kwalitatieve verandering is de opkomst van niewe economieën, vooral in Oost-Azië. Maar in termen van wereld-systeemanalyse is dit geen niew, maar een normaal verschijnsel. In de wereldeconomie is sprake van een permanente stoelendans, waarbij staten van de ene zone naar de andere stijgen (of dalen). De Oost-Aziatische tijgers (en China) bewegen van de periferie naar de semi-periferie en op termijn wellicht zelfs naar de kern van het wereld-systeem, zoals Japan er eerder een eew over heeft gedaan it de semiperiferie (de stats die het wist te verwerven toen het na 1850 gedwongen werd deel te gaan itmaken van de wereldeconomie) te promoveren tot kernstaat. Het vierde aspect dat Osterhammel en Petersson beschrijven is de bevordering van de economische mondialisering door de ontwikkeling van elektronische commnicatie- en dataverwerkingstechnologie. De elektronische media zijn, in de vijfde plaats, bovendien een katalysator in het poplariseren van de idee van mondialisering, al mag niet worden vergeten dat er een digitale kloof bestaat tssen degenen die toegang tot deze technologie hebben en degenen die daar biten staan. (Een van de best verkochte propagandisten van mondialisering, Thomas Friedman, tekent in zijn The Earth is Flat zonder commentaar de mening van Bill Gates 6 op dat meer dan de helft van de wereldbevolking tot die laatste categorie behoort en zal blijven behoren. 7 ) In de zesde plaats leidt de toenemende interdependentie en integratie van de wereld ook tot een mondialisering van criminaliteit (handel in geld, vlchtelingen, niewe vormen van slavenarbeid), die overigens naw verbonden is met de legale handel en economie. 51 S&D v2.indd :32:32

5 52 boekessay Bart Tromp over mondialisering Dit alles heeft geleid tot de notie dat wij n in het tijdperk van mondialisering leven. Maar dit idee relativeren de aters met kracht. Als er al een keerpnt in de richting van mondialisering is geweest, dan lag dat aan het begin van de vroeg-moderne periode, met de grote ontdekkingsreizen, de slavenhandel en ecologische imperialisme. 8 Als het gaat om internationale handel is het topjaar 1913 in sommige aspecten nog niet geëvenaard. De notie van mondialisering als iets geheel niews komt ook voort it het feit dat het vanzelfsprekende vertrekpnt van de meeste analyses van het fenomeen der Eropese natiestaat is, die zelf een betrekkelijk niew verschijnsel. Eropa was vóór de opkomst van de natiestaat bij voorbeeld veel meer gemondialiseerd dan n, zeker in cltreel en religies opzicht. Vervolgens rekenen Osterhammel en Petersson af met enkele andere poplaire ideeën over mondialisering. Nee, er is geen sprake van dat deze tot het einde van de natiestaat leidt; evenmin is het gerechtvaardigd dit proces gelijk te stellen met verwestersing of Amerikanisering en hoe snel en gemakkelijk commnicatie en verkeer tegenwoordig ook knnen plaatsvinden, territorim zijn nog steeds een fndamenteel gegeven. Ondernemers zonder grenzen In de hidige discssie over globalisering is een van de belangrijkste thema s de rol van mltinationale of transnationale ondernemingen, niet alleen binnen de wereldeconomie als geheel, maar ook in hn relatie tot de staat. Dat wordt iteengezet in de eerste zin van een boek geredigeerd door Alfred Chandler en Brce Mazlish, getiteld Leviathans 9 : van de honderd eenheden met het grootste Brto Nationaal Prodct is ongeveer de helft een mltinationale onderneming (mno). Zo gemeten zijn deze mno s groter en rijker dan zo n 125 natiestaten. In wat de redacters in de ondertitel the new global history noemen dient de analyse van mno s tenminste evenveel aandacht te krijgen als die van staten, het traditionele onderwerp van politieke geschiedschrijving en diagnose. Anders dan de ondertitel doet vermoeden beweren de redacteren niet dat er kort geleden een niew tijdperk van mondialisering is aangebroken, eerder dat de scheiding tssen politieke en economische geschiedenis een verkeerd perspectief op de ontwikkeling van de wereldeconomie biedt. De eerste mltinationale ondernemingen zijn immers niet veel jonger dan die economie. Al was de Verenigde Oost-Indische Compagnie (1602) niet de allereerste, zij staat toch model voor vroege mno s die overigens meer op staten dan firma s leken, met een eigen leger en vloot. De titel van deze bndel is een welbewste verwijzing naar Thomas Hobbes, die de bijbelse naam Leviathan gebrikte om de moderne staat te benoemen. Weln, zo argmenteren de redacteren, in de jaren zeventig is een niewe Leviathan opgekomen, de mltinational corporation, waarvan al die eerdere mltinationale ondernemingen embryo s zijn geweest. De bndel geeft een gevarieerd overzicht van de manier waarop deze mno s qa geschiedenis, strctr, werkwijze en invloed beschowd en beoordeeld knnen worden. In dit opzicht is het een informatief en prikkelend boek, al moet de lezer het zonder didelijke bevindingen stellen. Wat het namelijk mist is een heldere analyse van de relatie tssen staat en mno, terwijl dat jist op grond van titel en itgangspnt mocht worden verwacht. Voor Wallerstein is deze relatie jist de sletel tot begrip van de werking van de kapitalistische wereldeconomie. In de inleiding van zijn World-Systems Analysis legt hij in nog geen tien pagina s it waarom staat en onderneming elkaar nodig hebben. Hoe zwakker de staat, hoe minder rijkdom kan worden vergaard met economisch prodctieve activiteiten. 10 Het telerstellende aan Leviathans is dat het boek zijn pretenties iteindelijk niet waarmaakt: van een werkelijke integratie tssen politieke, instittionele en economische analyse is eigenlijk geen sprake. S&D v2.indd :32:32

6 Transnationale politiek Ook zij die het historische karakter van de mondialisering benadrkken, ontkennen niet dat deze de laatste kwart eew een niewe gestalte heeft aangenomen, al was het alleen maar omdat het besef van mondialiseringsprocessen zelf een mondialiseringsfactor is geworden. Een belangrijk element in dat besef is het inzicht dat vele politieke processen zich afspelen en dat vele politieke besliten genomen worden op een transnationaal nivea, waar van democratische controle op zijn allerbest alleen in iterst formele zin sprake is. Een voorbeeld is gatt, de onderhandelingen over meer vrijhandel, die rim veertig jaar als technische beslommeringen werden gezien, maar die vrijwel onmiddellijk met de instittionalisering van gatt tot de Wereldhandelsorganisatie (wto) een politiek karakter hebben gekregen. Wat zich n voordoet is het ontstaan van een transnationale politieke rimte, waarin enerzijds staten en nationale organisaties als politieke partijen optreden dat is als vanods maar anderzijds allerlei transnationale antiof anders-globalistische sociale bewegingen hn opwachting maken dat is niew. Wanneer we mondialisering opvatten zoals Stegner dat doet, ds als een neoliberaal politiek project, dan rijst de behoefte aan een politiek antwoord en in het verband van dit besprekingsartikel: aan een sociaal-democratisch politiek antwoord. Een poging daartoe biedt Jst World, een manifest van de Fabian Society, waarin van odsher het denkend deel van de Labor Party zich organiseert. Het manifest is in feite een verzameling losse bijdragen die door een algemeen gedeeld vertrekpnt bijeen worden gehoden. Dit lidt dat een rechtvaardige wereld gebaseerd dient te zijn op vier pijlers, te weten: de schepping van een niewe mondiale economische architectr die (weer) nationale economische politiek mogelijk moet maken; mondiaal democratisch bestr; billijke handel; en mondiale reglering van de activiteiten van staten en ondernemingen. Dat is niet niks. In de bijdragen, die anders dan deze algemene itgangspnten vrij concreet zijn itgewerkt, worden iteenlopende oplossingen en remedies voorgesteld en itgewerkt, nadat in het eerste deel is iteengezet wat er mis is aan de hidige inrichting van de wereld. Het gaat dan om de reglering van internationaal kapitaalverkeer, de mogelijkheden van een transnationale belastingheffing (cf. de Tobintax ), een niew mondiaal monetair stelsel (gebaseerd op de voorstellen die Keynes in 1944 in Bretton Woods deed, maar die voor de Verenigde Staten onaanvaardbaar waren), rechtvaardige internationale handel en migratie, een internationaal milieregime, versterking van internationale institties op het terrein van mensenrechten en volkenrecht, en de vorming van mondiale democratische lichamen. Al deze voorstellen worden in kort bestek helder en overtigend toegelicht. Maar het manifest geeft geen antwoord op de vraag langs welke weg zij knnen worden gerealiseerd. Dat is pijnlijk genoeg in zijn algemeenheid, maar zeker als het gaat om denkwerk binnen een partij die onder Tony Blair jist de tegenovergestelde richting is ingeslagen of het n gaat om de acceptatie van neoliberalisering in het algemeen (onder de slogan dat dit de kes voor het radicale midden is) of het in strijd met de beginselen van de internationale rechtsorde deelnemen aan een oorlog biten de Verenigde Naties om. Daarover meldt het manifest niets en dat geeft het, hoe realistisch de erin vervatte plannen ook zijn in relatie tot de onderkende vraagstkken, toch iets wereldvreemds. Dat geldt ook voor Global Covenant, het zoveelste boek van David Held over mondiale democratie Held draagt overigens over dit thema ook bij aan het Fabian Manifesto. Als diagnose en politieke plaatsbepaling is dit boek een itstekend overzicht, al zllen sommigen zich wellicht ergeren aan de schoolse opzet, compleet met boxen waarin het geschrevene als voor een powerpoint-presentatie is samengevat. Toch mist het net als de eerdere voorstellen van Held voor mondiale democratie overtigings- 53 S&D v2.indd :32:32

7 kracht. Dat komt omdat, hoe je het ook wendt of keert, het schaalprobleem op wereldnivea iets onoverkomelijks heeft. Zijn voorstellen voor een democratische instittionele ordening op wereldschaal zijn een itvoerige beschowing waard, maar in het kader van dit artikel is daar geen plaats voor. Bovendien kan men Held hetzelfde verwijten als de Fabians: nergens geeft hij aan langs welke weg dit ideaal zo knnen worden gerealiseerd. In het wetenschappelijk socialisme was dat geen probleem: de maatschappelijke ontwikkeling ging in de gewenste richting, de politieke wil van een socialistische partij was zogezegd een faciliterende factor. In de programmatische geschriften van deze Britse socialisten is echter elke poging om te analyseren in welke richting maatschappelijke krachten zich bewegen achterwege gelaten. Dan blijft alleen de politieke wil over als factor. Maar over hoe die mobiliseren en te organiseren, daarover zwijgen zij. Toch is de transnationale organisatie van sociaal-democratische politiek n, om een klassieke itdrkking te bezigen, das Gebot der Stnde. Noten 1 Zie Bart Tromp, De wetenschap der politiek, Amsterdam, 2002, Jan Aart Scholte, Globalization. a critical introdction, Hondmill, MacMllan, 2000, Manfred B. Steger, Globalism. The New Market Ideology, Lanham, Rowman & Littlefield, 2002, Immanel Wallerstein, De wereld die ons te wachten staat in 32 stellingen, Socialisme & Democratie, 56 (1999), 7/8. 5 Immanel Wallerstein, Armand Clesse, Eds., The World We Are Entering , Amsterdam, Dtch University Press, Zie bijvoorbeeld Johan Heilbron, Mondialisering en transnationaal cltreel verkeer, in Johan Heilbron en Nico Wilterdink, red., Mondialisering. De wording van de wereldsamenleving, boekaflevering Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 22 (1995), 1 (jni). 7 Thomas Friedman, The World is Flat. A Brief History of the Globalized World in the 21 st Centry, London, Pengin, 2005, Alfred W. Crosby, Ecological Imperialism: The Biological Expansion of Erope, , Cambridge, Cambridge University Press, Alfred D. Chandler, Jr en Brce Mazlish, Eds., Leviathans. Mltinational Corporations and The New Global History, Cambridge, Cambridge Universty Press, Wallerstein, World-Systems Analysis, S&D v2.indd :32:32