7.2. Boekverslag door K woorden 24 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Pagina 1 van 5

Transcriptie

1 Boekverslag door K woorden 24 november keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Pagina 1 van 5

2 2 De wereld, systeem van landen en relaties De hoofdvraag in dit hoofdstuk is: Welke processen hebben tot het huidige patroon van samenhang en verscheidenheid aan relaties tussen landen geleid? 2.1 De wereld in historisch perspectief Deelvragen 1 Waarom spreken geografen steeds meer over een systeem van landen? 2 Hoe is het wereldsysteem economisch georganiseerd? 3 Hoe is het patroon in het economische wereldsysteem ontstaan en welke rol speelden hegemoniale staten daarbij? Ruimtelijke interactie Wereldsysteem Kernregio Semiperifere regio De economische opbouw van het wereldsysteem u Met de systeembenadering (economische invalshoek) kun je de toegenomen ruimtelijke interactie (van goederen, mensen, informatie) weergeven. De elementen van het wereldsysteem zijn landen. De relaties zijn bijvoorbeeld de handel, investeringsstroom enz. u Het wereldsysteem bestaat uit drie soorten landen. Verschillen tussen deze soorten landen berusten op twee kenmerken: 1 de omvang en de soort economische activiteiten 2 de soort relaties met andere landen. 1 Centrumlanden (kernregio s) - omvang/soort activiteiten: economisch hoogontwikkeld, kennis- en technologie-intensieve economie met hoge arbeidsproductiviteit, enorme variatie aan industriële goederen en diensten, veel hoofdkantoren van mno s. - relaties: grote invloed op rest van de wereld, intensieve handels- en kapitaalsstromen en grote politieke macht. 2 Semiperifere regio s - omvang/soort activiteiten: hoge industrialisatiegraad (met lager gemiddeld inkomen per hoofd dan centrumlanden). - relaties: sterk onder invloed van centrumregio s, op kernregio s georiënteerde export van industrieproducten. 3 Perifere regio s - omvang/soort activiteiten: accent op land- en mijnbouw. Wel fragmentarische modernisering en gemiddeld een lage productiviteit en laag inkomen per hoofd. - relaties: export land- en/of mijnbouwproducten (en laagwaardige industriële goederen). Perifere regio Fragmentarische modernisering Globalisering Handelskapitalisme Kolonie Staat Mondialisering kwam na 1980 in een stroomversnelling. Dit verandert omdat de internationale arbeidsverdeling verandert De geboorte van het wereldsysteem u De globalisering begint met het handelskapitalisme (vanaf eind vijftiende eeuw, ontdekkingsreizen). Daaruit ontstonden vooral Portugese, Spaanse, Britse en Nederlandse (handels- ) kolonies. u Twee succesfactoren van de West-Europese staten waren: 1 De kracht van een kapitalistische markteconomie. 2 De stimulerende rol van de moderne staten in West-Europa, bijvoorbeeld de aanleg van infrastructuur. Exploitatiekolonies Vestigingskolonies Europa breidt zijn macht uit u West-Europa industrialiseerde (vanaf einde achttiende eeuw). Gunstige factoren waren: de eerder verworven rijkdom en macht in de wereld, uitstekende infrastructuur, een onafhankelijke ondernemersklasse en aanwezigheid delfstoffen. De levering van grond- en hulpstoffen en energiebronnen uit de kolonies werd veiliger gesteld. Er ontstonden exploitatiekolonies met investeringen in de infrastructuur van de periferie. Kolonies werden o.a. afzetmarkt voor laagwaardige industrieproducten. De ambachtelijke nijverheid verdween er. Vestigingsgebieden voor Europeanen u In de vestigingskolonies van Noord-Amerika zorgde de kolonisatie in westelijke richting vanuit de groeiende steden aan de oostkust voor een tweede kernregio. In Argentinië, Zuid-Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland ontstonden ook Europese vestigingskolonies. Hegemoniale staten Hegemoniale staat u In de afgelopen eeuwen ontstonden hegemoniale staten. Eerst Spanje en Portugal, later aan het einde van de negentiende eeuw Groot-Brittannië (periode van imperialisme). Later ook grote invloed van Duitsland, Frankrijk, Nederland en Imperialisme de V.S. Afrika werd tussen een lappendeken van Britse, Franse, Belgische, Spaanse, Duitse en Italiaanse kolonies. Het mondiale centrum-periferiepatroon hangt Japan ontwikkelde zich vanaf het einde van de negentiende eeuw tot de derde kernregio in de wereld. samen met de erfenis van het kolonialisme Planeconomieën in de twintigste eeuw u Rusland werd in 1917 de eerste communistische staat ter wereld. Privébezit van productiemiddelen werd deels afgeschaft en een planeconomie ingevoerd. Later volgden Oost- Europese landen, China, Noord-Korea en Cuba. Geopolitiek ontstonden er tot het einde van de Koude Oorlog (1989) spanningen met kapitalistische landen. Planeconomie Dekolonisatie Global shift Pacific Rim Multinationals Dekolonisatie en neokolonialisme u Landen in Amerika kenden een vroege dekolonisatie. Na de Tweede Wereldoorlog volgden Aziatische en Afrikaanse landen. Geleidelijk voltrok zich ook een global shift. Recent verschuift het economisch zwaartepunt naar de Pacific Rim. u Multinationals hebben deels de rol overgenomen van de vroegere koloniale machten. De periferie bleef gebonden aan de kernlanden. Men spreekt over neokolonialisme. De handel van perifere landen was en is nogal eens eenzijdig (samenstelling en richting). Ruilvoetverslechtering is daarbij een groot probleem. Het beleid van importsubstitutie was in perifere landen niet altijd een succes. Neokolonialisme Nieuwe industrielanden (NIC) Uitschuiving Is ontsnappen uit de periferie mogelijk? u De nieuwe industrielanden (NIC-landen of Newly Industrializing Countries) Taiwan, Singapore, Hongkong, Brazilië en Zuid-Korea produceerden vanaf begin jaren zestig aanvankelijk laagwaardige industrieproducten. Dat ging gepaard met uitschuiving. De exportgeoriënteerde industrialisatie was succesvoller dan de importsubstitutie. Importsubstitutie Pagina 2 van 5

3 Pagina 3 van 5

4 Internationale arbeidsverdeling Triade Het merendeel van de internationale handels- en investeringsstromen voltrekt zich binnen en tussen de drie kerngebieden van de triade Elk land zijn eigen plekje u Het wereldsysteem kent een internationale arbeidsverdeling. Binnen het wereldsysteem is er sprake van een triade. 2.2 De economische samenhang in het wereldsysteem Deelvragen 4 Welke transport- en communicatietechnologie maakte de samenhang tussen landen mogelijk? 5 Welke veranderingen doen zich de laatste decennia in het wereldsysteem voor en welke factoren zijn van invloed op die veranderingen? Samenhang in een wereld van verschillen u Door samenhang veranderen regio s economisch voortdurend. u De economische samenhang blijkt bij: De handel tussen landen, vooral binnen kernregio s. De doorwerkende conjunctuurbewegingen of onrust in de financiële wereld. Het vestigingsgedrag van ondernemingen. Afhankelijkheid en kwetsbaarheid u De afhankelijkheid van sommige mijn- en landbouwproducten maakt landen kwetsbaar. Tijd-ruimtecompressie Absolute afstand Tijd-ruimtecompressie Absolute ligging u De steeds snellere tijd-ruimtecompressie verandert de relatieve afstand en/of ligging. Relatieve afstand (Technologische) ontwikkelingen hebben invloed op snelheid, kosten en zekerheid van vervoer. Dat bleek bijvoorbeeld bij: Relatieve ligging Scheepvaart: toename cartografische kennis, komst stoomschepen en bulk- en containerschepen. Vervoer over land (en lucht); stoomtrein, verbrandingsmotoren. Technologische ontwikkeling is een belangrijke motor Berichtenverkeer: telegraaf, telefoon, digitale revolutie (internet, enzovoort). achter mondialisering Tot 2000 nam met elke technologische vernieuwing de tijd-ruimtecompressie toe Infrastructuur en transportnetwerken Infrastructuur u Nieuwe infrastructuur verbetert de relatieve ligging. Hub- en spokesnetwerk Hub- en spokesnetwerk. Mainports en verzamel- en distributienetwerken vormen mondiaal vervoerssysteem. Verzamel- en distributienetwerk Vervoersnetwerk in voormalige koloniale landen weerspiegelen vaak een exporteconomie. Transport- en vervoersnetwerk Informatie- en communicatietechnologie u De elektronische snelweg vergt veel investeringen en heeft grote gevolgen. Voorbeelden: Elektronische snelweg Verbetering wereldwijde organisatie van de handel (just-in-timeprincipe). Ruimtelijke opsplitsing van de productieketen. Just-in-timeprincipe Outsourcing van diensten. Snellere kennisoverdracht. Sneller kapitaalverkeer. Productieketen u ICT vergroot de kwetsbaarheid, misbruik van informatie en heeft milieuschade. 2.3 De politieke en culturele dimensie van globalisering Deelvraag 6 Welke politieke en culturele aspecten kun je bij globalisering onderscheiden en welke invloed hebben ze gehad? Liberalisering Speciale economische zone (SEZ) Export Processing Zone (EPZ) Wereldhandelsorganisatie (WTO) Blokvorming Politieke dimensie op nationale schaal u Globalisering heeft een politieke dimensie. u Voorbeelden van politieke factoren die van economisch belang zijn: De stabiliteit van de regeringen. In het westen stabiliteit door democratie. In Azië vaak onder dictatuur. De mate waarin de overheid zich met het bedrijfsleven bemoeit. Vergelijk privatisering en liberalisering in het westen. De beïnvloeding van het vestigingsklimaat in een land, zoals het opleidingsniveau van de bevolking. De beïnvloeding is groot bij de aanwijzing van speciale economische zones (SEZ) of Export Processing Zones (EPZ). Internationale politieke dimensie u Via internationale samenwerking is er eveneens grote invloed op het wereldsysteem. Denk aan de Wereldhandelsorganisatie (WTO), gericht op liberaliseren van de wereldeconomie. Weghalen van handelsbelemmeringen (in- en uitvoerrechten, quota), ook tussen handelsblokken. Het stimuleren van het vrije kapitaalverkeer. Het vrij verkeer van personen is een probleem. u Vier voorbeelden van blokvorming (vorming van politieke en/of economische samenwerkingsverbanden van landen) zijn: 1 Vrijhandelszone (geen handelsbarrières onderling). 2 Douane-unie (een gemeenschappelijk buitentarief). 3 Gemeenschappelijke markt (vrij verkeer van goederen, kapitaal en arbeidskrachten). 4 Economische unie (gemeenschappelijk economisch beleid). u In de centrumregio s zijn de blokken economisch en politiek machtig (EU, NAFTA). Dat gaat vaak ten koste van minder rijke landen in het wereldsysteem. Gebieden reageren door hun specifieke regionale context verschillend op mondialisering Lokalisering Global governance Global governance of lokalisering? u Weerstand tegen globalisering tref je aan bij voorstanders van lokalisering. Ze richten zich op duurzame ontwikkeling. Dat gaat deels gepaard met weerstand tegen global governance. Amerikanisering Europeanisering Global culture Enkele culturele gevolgen van globalisering u Vanuit de culturele dimensie gezien verschillen de opvattingen over (vermeende) amerikanisering en/of europeanisering. Van een global culture is nog geen sprake. 2.4 Globalisering vergroot ruimtelijke verschillen Deelvraag 7 Op welke manieren nemen de ruimtelijke verschillen tussen gebieden toe als gevolg van globalisering en hoe kun je dat verklaren? Pagina 4 van 5

5 In het algemeen nemen binnen landen, onder invloed van globalisering, de sociale verschillen én de ruimtelijke verschillen toe. Backwasheffecten Ruimtelijke verschillen u In het wereldsysteem nemen ruimtelijke verschillen (op verschillend schaalniveau) vaak toe. u Stedelijke regio s ontwikkelen zich vaak beter dan het platteland. Daar kunnen backwasheffecten optreden door de ontwikkeling van die steden. Uitstroom van natuurlijke hulpbronnen, kapitaal en arbeidskrachten kan optreden. Dicht bij steden zijn er vaak spreadeffecten. Spreadeffecten Fast world en slow world Fast world u Mensen en gebieden bevinden zich ofwel in de fast world ofwel in de slow world. Slow world De indeling in fast world en slow world valt niet samen met de indeling in Veranderingen, vernieuwingen en kernlanden, semiperifere en perifere landen. De indelingen zijn toepasbaar op trends vinden hun oorsprong verschillende ruimtelijke schaalniveaus. vrijwel altijd in grote steden. Fordisme en toyotisering u Technologische ontwikkelingen veranderden zowel productieprocessen als de locatie daarvan. Het fordisme (gestandaardiseerde massaproductie) heeft vanaf de jaren Fordisme negentig plaatsgemaakt voor toyotisering (geautomatiseerde productie van op behoeften van klanten afgestemde goederen). Toyotisering u Toyotisering kan het beste in stedelijke gebieden plaatsvinden vanwege: Customizing is in steden gemakkelijker, maar ook de manipulatie van behoeften van klanten (gevolg: kortere levenscyclus van producten). Gemakkelijkere uitwisseling van informatie tussen wetenschappelijke instituten en instellingen en bedrijfsleven via persoonlijke contacten. Betere toegang tot het world wide web. Levenscyclus van producten Clusters Draagvlak Clustervorming u Overheden stimuleren de vorming van clusters om de economische ontwikkeling aan te drijven. In steden is investeren in infrastructuur voor ICT effectiever en efficiënter vanwege het grotere draagvlak. u Fast world, toyotisering en clustervorming in stedelijke gebieden vergroten het verschil met de landelijke regio s. Pagina 5 van 5