Aardrijkskunde hoofdstuk 1 Samenhang en verscheidenheid 1. Oriëntatie

Transcriptie

1 Aardrijkskunde hoofdstuk 1 Samenhang en verscheidenheid 1. Oriëntatie 3 vragen: 1. Wat zij de belangrijkste kenmerken van globalisering? Globalisering gaat om het proces van het ontstaan van steeds meer samenhang in de wereld. - Mondiale stromen van goederen en grondstoffen 2. Hoe heeft de wereldsamenleving zich in de loop van de tijd ontwikkeld? Ieder land in de wereld heeft vanuit het verleden een positie in de wereldeconomie. Door de globalisering kan deze positie wel gaan veranderen. Het verleden is dus geen garantie voor de toekomst. 3. Waarom doet niet ieder land in dezelfde mate mee met globalisering? - Toegankelijkheid - Internationaal actief of niet - Aantrekkelijk voor andere landen - Arm of rijk - Weinig of veel mogelijkheden Triale structuur Europa Noord-Amerika Zuid-Oost Azië 2. Wat is globalisering? 2.1 De definitie van globalisering: Het verschijnsel dat er in de wereld steeds meer samenhand ontstaat tussen internationaal verspreide activiteiten en er steeds meer landsgrens overschrijdende activiteiten plaatsvinden. 3 kenmerken 1. Bedrijven, landen en mensen werken meer samen Er is meer samenhang in de wereld. Er is sprake van internationale taakverdeling. > Meer relaties zijn ontstaan tussen landen, bedrijven en mensen (netwerksamenleving) 2. Er zijn steeds meer grensoverschrijdende stromen van goederen, mensen en informatie Toenemende tijd-ruimtecompressie. De wereld is -mede door de moderen communicatiemogelijkheden- als het ware kleiner geworden. We spreken van global village (mondiaal dorp) (iedereen kent elkaar) 3. Bedrijven, landen en mensen oefenen steeds meer invloed op elkaar uit Wereldwijd is er sprake van een standaardisering van culturele ideeën, economieën en regels.

2 Internationalisering - Elke internationale grensoverschrijdende activiteit is al een vorm van internationalisering. Als je als toerist naar Duitsland gaat. - Er hoeft geen wereldwijde samenhang te zijn. Globalisering is wel wereldwijd. Mondialisering - Hetzelfde als globalisering. De afkomst van naam is alleen anders. 2.2 Internationale taakverdeling Vervlechting! Wereldwijd zijn bedrijven, landen en mensen met elkaar verbonden. Bij deze vervlechting is er een internationale taakverdeling. (= Het ene land is leverancier van grondstoffen, het andere land levert vooral industriële producenten en een derde land is gespecialiseerd in dienstverlening)door de taakverdeling krijgt de wereldeconomie zijn vorm. Hierdoor kunnen bedrijven profiteren van de aanwezige kennis of lage loonkosten in een ander land. De Interactietheorie van Ullman Hiermee kun je beredeneren wanneer dit soort ruimtelijke verplaatsingen kunnen optreden. 3 voorwaarden 1. Complementariteit Er zijn duidelijke verschillen tussen twee gebieden. Het ene gebied heeft iets wat het andere gebied niet heeft. (Pull- en pushfactoren) Verschillen in veiligheid of welvaart/verschillen in loonkosten/verschillen in omvang van consumentenmarkt 2. Geen tussenliggende mogelijkheden Er zijn geen even goede/betere alternatieve landen dichter in de buurt. Bij de interactietheorie weeg je af waarom andere bestemmingen dan de gekozen niet aantrekkelijk waren. Een land ligt wel dichterbij, maar heeft weinig geschoolde arbeidskrachten 3. Transporteerbaarheid Bij ruimtelijke verplaatsing is er altijd sprake van kosten. De betaalbaarheid of financiële transporteerbaarheid en de wettelijke transporteerbaarheid (of het mag van het land) is belangrijk. Zwaar bewaakte grens is barrière voor migratie/hoge importheffingen vormen een hinder voor handel Ruimtelijke verplaatsing in wereldsteden Een groot deel vind plaats tussen de belangrijkste wereldsteden. (steden waar veel hoofdkantoren van grote internationale bedrijven zijn gevestigd, zoals Tokio, Londen en NY) Kapitaalstromen!! Het geld wat er tussen deze wordt verplaatst. Gevolg van!!!! internationale taakverdeling; dus kenmerkend voor globalisering 2.3 Globalisering leidt tot netwerksamenlevingen Netwerksamenleving! De relaties tussen mensen, bedrijven en landen over de hele!!!! wereld vormen een netwerk. Productienetwerken van bedrijven, sociale netwerken (Twitter, Fb)!!!! Migranten zorgen ook voor netwerk vanwege oude/nieuwe!!!! contacten. Toename vakanties > toeristennetwerk.

3 Geografische mobiliteit! Mensen, goederen en informatie kunnen steeds makkelijker!!!! verplaatst worden van het ene naar het andere gebied Ontwikkeling van transport-/communicatietechnologie > geografische mobiliteit > netwerksamenleving 2.4 Tijd-ruimtecompressie Absolute afstand!! In kilometers Absolute ligging!! Op de aardbol Relatieve afstand!! Afstand in tijd, geld en energie Relatieve ligging De relatieve afstand is korter geworden door de moderne technologie, grotere snelheid van transport en betere bereikbaarheid. Ook relatieve ligging is verandert. Afstandsverval!! Dat er relatief minder afstand is Tijd-ruimtecompressie! Verschijnsel van in de tijd steeds kortere afstanden. Komt door: 2 ontwikkelingen in technologie 1. De ontwikkeling van de transporttechnologie Goederen, producten en mensen kunnen steeds makkelijker in grote hoeveelheden worden verplaatst. De kosten van transport zijn hierdoor sterk gedaald. Er moet wel een goede infrastructuur zijn. De transportlijnen moeten via knooppunten goed met elkaar verbonden zijn en een transportnetwerk vormen. 2. De ontwikkeling van de informatietechnologie Combinatie van computertechnologie (verwerking van informatie) en communicatietechnologie. (verzenden van informatie) Elektronische snelweg! Een wereldwijde digitale infrastructuur voor het verzenden van!!!! informatie 2.5 Standaardisering = Er ontstaat steeds meer uniformiteit tussen bedrijven, landen en mensen in de culturele ideeën, economie en in de regels. > landen gaan steeds meer op elkaar lijken. Standaardisering wordt ook wel amerikanisering genoemd. Dit was eigenlijk alleen in Toen werden we gedomineerd door invloeden uit de VS. Lingua franca!! De meest gebruikte taal in de wereld Standaardisering van de productie Fordisme!!! Komt van Ford. Begin 20e eeuw begon Ford met maken van!!!! gestandaardiseerde producten met behulp van een lopende!!!! band. > massaproductie. Later worden de arbeiders vervangen!!!! door robots.!!!! De fabrikant zorgt in de eigen fabriek voor het complete!!!! productieproces. Toyotisme!!! Produceren via productienetwerken. Toeleveranciers leveren!!!! losse onderdelen van de productieketen > hoofdbedrijf maakt 1!!!! eindproduct.

4 3 Kolonialisme veranderde de wereld ( ) 3.1 Kolonialisme vanuit Europa 1500!!!! Begin proces dat aan de basis staat van de huidige organisatie!!!! van de bewoonde wereld. Ontdekkingen, veroveringen en!!!! kolonisatie bracht -voorheen geïsoleerde- gebieden bij elkaar. Spanje, Portugal, Nederland, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk en Italië waren machtige landen. Begonnen met uitbreiding van hun macht in andere delen van de wereld (= imperialisme) > periode van kolonialisme. Kolonies (Latijns Amerika, Azië en Afrika) Europeanisering!! Andere naam voor kolonialisme, omdat het vanuit Europa!!!! begon. Zorgde voor verspreiding van Europese denkbeelden en!!!! technieken. Europa werd commandotoren van de wereld. 3.2 Handelskolonialisme Tot 1850!!! Handelskolonialisme (= dat handelaren erop uit gingen om!!!! gebieden met winstgevende handelswaar te ontdekken) Spanje/Portugal veroverde grootste delen van Amerika. > stammen werden vermoord of stierven door ziektekiemen. > Grond werd ingericht als landbouwgebied (plantages) of werden leverancier van mijnbouwproducten. Is de start van de internationale taakverdeling. Rond 1700!!! GB had in India enkele handelsposten. Na 1800!!! GB s kolonies in Latijns Amerika werden 1 voor 1 onafhankelijk ZIE BRON 16 BLZ Exploitatiekolonialisme 1850!!!! GB belangrijkste land ter wereld 1765!!!! Industriële revolutie start doordat James Watt ontdekt hoe je!!!! stoomkracht kunt toepassen op machines. Nieuwe reden om landen te kolonialiseren: grondstoffen voor de industrie. Europa ging in Azië grondstoffen exploiteren > daarom exploitatiekolonialisme India was exploitatie kolonie voor GB. Afrika, het zwarte continent werd later een kolonisatie gebied toen er bekend van was dat er veel grondstoffen te winnen waren. Afrika werd in Berlijn verdeeld over Europese landen. 3.4 De tegenstelling centrum-periferie Centrum-periferie model!verdeling tussen landen in het centrum!(europa) en in de!!!! periferie (de koloniën). Centrum had het te zeggen over de!!!! periferie. (zoals over de spoorlijnen, wegen en havens) Koloniën moesten afwachten wat hun producten opleverden > afhankelijk/ondergeschikt aan Europa > regionale ongelijkheid nam toe > sociale ongelijkheid nam toe.

5 De tegenstellingen versterkt In een centrum-periferiesituatie is er grote krans dat de tegenstellingen worden versterkt. Backwash-effects!! Negatieve gevolgen Spread-effects!! Positieve gevolgen ZIE BRON 21 + TEKST ERBOVEN BLZ Ruilvoetverslechtering en schulden Exploitatiekolonialisme heeft bij veel voormalige koloniën de basis gelegd voor de huidige economische problemen. Ruilvoetverslechtering! Het verschil in evenwicht tussen de waarde van de export en de!!!! waarde van de import. > Grote tekorten op de handelsbalans (de verhouding tussen import en export) van landen. > veel leningen om niet failliet te gaan > schuldenproblematiek in voormalige koloniën. 4 Drie werelden in één (na 1950) 4.1 Het ontstaan van een Oost-Westtegenstelling Na de 2e wereld oorlog grondige verandering van de machtsverhoudingen in de wereld. De VS en de Sovjet-Unie werden hegemoniale staten (= staten die op economisch, militair, financieel en cultureel gebied domineerden) Koude oorlog is de strijd tussen het kapitalisme en het communisme Kapitalisme - Verenigde Staten - Voor vrijheid - Markteconomie; markt bepaalt wat de markt produceert; vraag en aanbod Communisme - Sovjet Unie - Voor gelijkheid - Planeconomie; stad bepaalt wat de markt produceert, hoeveel en tegen welke prijs Wederzijdse angsten tussen VS en SU gingen zover: bedreigingen met kernwapens. Beide wilden macht over grootste deel van de wereld; scheiding tussen de twee machten lag midden in Europa en werd aangegeven dor het IJzeren Gordijn. Oost-Westtegenstelling = De politieke tegenstelling tussen kapitalistische en communistische landen in de wereld Eerste wereld = de kapitalistische wereld Tweede wereld = de communistische wereld } Naam gekozen door Amerikanen + Europeanen Geopolitieke transitie !! Val van communisme in Oost-Europa > Einde Oost-Westtegenstelling!!! > politieke transitie in Oost-Europa (= een overgang naar ander!!! politiek systeem) > democratisering en meer vrijheid.!!! Comm. Planeconomie werd langzaamaan vervangen door een!!! markteconomie in transitielanden > ruimtelijke diffusie (verspreiding)

6 4.2 Het ontstaan van een Noord-Zuidtegenstelling Na de 2e W.O. dekolonisatie (kolonies wilden zelfbestuur en onafhankelijkheid) > kolonies kwamen in een neokoloniale situatie (= Er veranderde feitelijk niet veel t.o.v. de koloniale tijd) want de landen bleven achter met een zwak bestuur, zwakke economische ontwikkeling en kunstmatige grenzen. Lastig om te ontwikkelen want ze waren afhankelijk van primaire producten. De ex-kolonies met primaire producten werden de derde wereld genoemd > daarmee kreeg je de Noord-Zuidtegenstelling in de wereld. Noord (1e, 2e wereld) = rijk, Zuid (3e wereld) = arm Ontwikkelingslanden = Voormalige koloniën die zich verder ontwikkelden. 3 kenmerken 1. Ernstige armoede onder brede lagen van bevolking. Levensomstandigheden zijn slecht. 2. Zwakke economische structuur. a. Een groot deel van de bevolking is werkzaam in de landbouw b. Er is alleen export van primaire producten c. De economie berust hoofdzakelijk op één product (bijv. olie) d. De uitvoer is gericht op één of een beperkt aantal landen 3. Fragmentarische modernisering. Ontwikkeling en technologische vernieuwing gebeurt meestal maar gedeeltelijk. Mix van modern en traditioneel. 4.3 Politieke globalisering Na de 2e W.O. politieke globalisering. > er kwam een behoefte aan een nieuwe wereldorde (organisaties en regels) die zou zorgen voor internationale afstemming. > oprichting intergouvernementele organisaties (IGO s) (organisaties met een bepaald doel) Landen betalen een bepaalde contributie om de samenwerkingsverbanden te laten functioneren. > Landen benutten samenwerkingsverbanden om hun eigen internationale belangen te behartigen en om universele normen en regels op te stellen. Belangrijke IGO s: - De Verenigde Naties (VN) - Opgericht in Werken aan wereldwijde vrede en veiligheid - 52 landen toen het begon, 192 in Universele Verklaring van de Rechten van de Mens - Regels hoe een staat met burgers om dient te gaan - Garanderen van mensenrechten en burgerschap (= als burger in een land kunnen deelnemen aan de samenleving) - Millenniumdoelen: concrete afspraken om de ongelijkheid in leefomstandigheden in de wereld te verminderen. ZIE BRON 31 BLZ 30 - De Wereldhandelorganisatie (WTO) - Globalisering van economie van landen in de wereld. - Onderhandelingen tussen landen om zoveel mogelijk handelsbelemmeringen af te schaffen > doel is vrijhandel landen in De Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) opgericht

7 - Wisselkoersen tussen de munten van diverse landen te stabiliseren en handel te stimuleren - Veel landen willen krediet van hun > inkomsten bezuinigen: ten koste van de armen - De G20 (Groep van 20) - 19 landen plus de Europese Unie - Leden zorgen voor 90% van het BMP (Bruto Mondiaal Product: som van bnp s van alle landen) - Afspraken over de wereldeconomie en het internationale financiële systeem 5 Economische globalisering 5.1 Global Shift Rond 1950!! West-Europa en de VS waren de twee economische!!!!!! centrumgebieden. Grootste deel van de industrieproductie zat hier.!!! Lonen begonnen te stijgen > Na 1970!! Bedrijven gingen opzoek naar landen met lagere lonen >!!! uitschuiving. Ruimtelijke verplaatsing van bedrijven en activiteiten. Vooral footloose industries (bedrijven die niet gebonden zijn aan een bepaalde vestigingsplek) > trokken naar de Pacifische Rand/Pacific Rim (Steden aan de westrand van de Grote Oceaan) > Global Shift (verschuiving van het economisch zwaartepunt) Kenmerk voor economische globalisering Nieuwe industrielanden - Hebben omvangrijke beroepsbevolking - Laagloonniveau Global Shift was vooral naar de nieuwe industrielanden (Newly Industrialized Countries, NIC s) (In Azië Tijgerlanden genoemd)! Japan = oude tijger : eerste Aziatische land dat economisch snel groeide.! - Nieuwe tijgers: Hongkong, Singapore, Taiwan en Zuid-Korea! - Ook nieuwe industrielanden: China, Thailand, Maleisië, Brazilië en Mexico Dat bedrijven hier naartoe gingen zorgde voor een nieuwe internationale arbeidsverdeling. De groeiende betekenis van de nieuwe industrielanden is terug te zien in de talrijke Aziatische bedrijven die zich in het havengebied van Rotterdam hebben gevestigd. 5.2 Het triadisch netwerk = driehoekig economisch geraamte van de VS, de Europese Unie en Zuid- en Zuidoost- Azië (traide = driehoek) Hierin zit het grootste deel van de wereldhandel en de industriële productie. - Ongeveer 85% van alle geregistreerde patenten in de wereld is geregistreerd in 5 landen: de VS, Japan, Duitsland, Frankrijk en Groot-Britannië - Meer dan 85% van alle samenwerkingsovereenkomsten van internationale bedrijven vindt plaats binnen de triade - Bijna 90% van alle technologische producten wordt geproduceerd en gebruikt in Noord- Amerika, de E.U. en Japan De spreiding van de top 20 grootste havens in de wereld geeft de belangrijkheid van het triadisch netwerk aan.

8 Het ontstaan van de semiperiferie Semiperiferie = landen die niet meer bij de periferie horen, maar ook niet bij het centrum (bijv. Mexico, Brazilië, Zuid-Afrika en Maleisië) De term is om te illustreren dat globalisering zorgt voor dynamiek in de economische verhoudingen in de wereld. Landen zijn niet gedoemd om te blijven steken in de armoede. De groeiende groep consumenten met koopkracht vormen een interne motor voor economische groei. De nieuwe industrielanden vormen opkomende consumentenmarkten. 5.3 Importvervangende industrialisatie Ontwikkeling is gestart met importvervangende industrialisatie. Nieuwe productielanden gingen producten maken die anders jaarlijks moesten worden ingevoerd (importsubstitutie) > verminderde afhankelijkheid. Er werd begonnen met makkelijk te maken eindproducten zoals kleding en frisdranken. Geleidelijk aan gingen landen zelf halffabricanten en kapitaalgoederen maken. Uiteindelijk werd ook de basisindustrie opgebouwd. > Staat beschermde eigen industrie door invoerheffingen op buitenlandse concurrerende producten. > binnenlandse bedrijven kregen een monopoliepositie > hoge prijzen, lage kwaliteit. Buitenlandse technologie werd ingevoerd > nog meer afhankelijkheid Productie van industrie wordt goedkoper naarmate je meer produceert. ZIE BRON 43 BLZ Toyotisme bevordert de exportindustrie Vanaf 1970!! Nieuwe industrielanden gingen zich richten op de ontwikkeling van!!! exportindustrie (exportgeoriënteerde industrialisatie) Het steeds vrijer worden van de wereldhandel was hierbij een gunstige factor. De staat had een stimulerende rol. Buitenlandse bedrijven die zich wilde vestigen, kregen belastingvoordelen en er werden speciale exportindustriezones ingericht. Ontwikkeling van het toyotisme bevorderde hun vestiging. Toyotisme Bedrijven gingen meer met toeleveranciers werken. Het hoofdbedrijf bracht alles samen en zorgde voor het ontwerp van het product, de assemblage (Laatste stap in productienetwerk, losse onderdelen worden in elkaar gezet) en de logistiek. Veel bekende producten worden nu zo gemaakt. Voorwaarde voor deze manier van produceren is een goede transporttechnologie en communicatietechnologie om zaken op elkaar af te stemmen. Produceren is daarmee goed communiceren, organiseren en transporteren geworden. Het is handig als bedrijven clusters vormen, dat bespaart transportkosten. Nieuwe industrielanden profiteerden van het toyotisme. Toyotisme vormde de basis voor de opbouw van hun omvangrijke exportindustrie. 6 Bedrijven en globalisering 6.1 Multinationale ondernemingen (MNO s) = grote bedrijven die in meerdere landen ondernemingen hebben en die voor lopen bij technologische ontwikkelingen.

9 Kenmerken MNO s 1. Veel kennis en kapitaal 2. Strategisch handelen - Het verwerven van nieuwe kennis of kapitaal. Voor een nieuw product is Research and Development (R&D) (onderzoek en productontwikkeling) nodig. Strategische alliantie = als bedrijven gaan samenwerken waarmee ze de hoge kosten van R&D proberen te spreiden. - Het vergroten van de markt. Gunstig om te zitten in een land met een distributienetwerk. - Het greep krijgen op de toevoer van grondstoffen en hulpstoffen. (om onzekerheden over de toevoer uit te schakelen.) - Het verlagen van loonkosten. (global shift) - Het behalen van belastingvoordelen. 6.2 De productlevenscyclus = de tijd waarin een nieuw product verkocht kan worden. De veranderingen in de productlevenscyclus 1. De introductiefase Nieuw product. Productie start in moederland. Buitenland word door export bediend. Hoge prijzen door hogere kwaliteit. 2. De expansiefase Omzet in moederland groeit. Nieuwe afzetmarkten proberen te vinden. Buitenlandse productievestiging. Nieuwe concurrenten. Winstmarges onder druk. Schaalvergroting levert kostenbesparing. Meer produceren tegen lagere kosten. 3. De verzadigingsfase of rijpheidsfase Thuismarkt is verzadigd. Nieuwe productievestigingen in het buitenland. Minder export. 4. De teruggangfase Vraag daalt. Productie op thuismarkt stopt. Bedrijf verplaatst naar het buitenland. Thuismarkt word bedient door importen vanuit het buitenland. Nieuwe technologie en de wereldeconomie Bij veroudering van producten speelt de ontwikkeling van technologie een grote rol. Kondratiev (Russische econoom): Nieuwe technologie heeft gezorgd voor 5 perioden van opkomst en teruggang in de wereldeconomie. ZIE BRON 51 BLZ De staat en de vestiging van bedrijven Maatregelen van de staat om bedrijven aan te trekken 1. Het geven van belastingvoordelen en investeringssubsidies. a. Vrijehandelszones. Grote gebieden waar belastingvrij gehandeld kan worden. Er zijn geen invoerheffingen (maken produceren goedkoper) tussen de landen in zo n groot gebied. Hierdoor krijg je blokvorming. Er is een gemeenschappelijke markt met vrij verkeer van goederen, energie en mensen. b. Exportindustriezones (Export processing zones). Kleine gebieden in een land met gunstige investeringssubsidies en vestigingsvoorwaarden, zoals goedkope grond of lage belastingen. (vaak op strategische locaties met goede infrastructuur) De bedoeling is meestal exportgeoriënteerde industrie aan trekken. 2. Het zorgen voor goede infrastructuur. Wegen, spoorlijnen, communicatie-infrastructuur.

10 3. Het zorgen voor niet te hoge loonkosten. Nederland voert hier al jaren een gematigd loonkostenbeleid 4. Het beperken van vakbondsactiviteiten, waardoor buitenlandse bedrijven niet zo bang hoeven te zijn voor arbeidsonrust en stakingen. 5. Het stellen van weinig milieu-eisen aan bedrijven. Strenge milieunormen zorgen altijd voor een behoorlijke kostenpost.