Vandaag. literatuur college 5. Oorsprong v.h. woord symbool. Symbolen. Termen en begrippen. Deel I. Symbolen

Transcriptie

1 Vandaag Symbolen Oorsprong van symbolen Wat is een symbool? Symbolen in de semiotiek (en psychoanalyse) Taalhandelingen Meaning (betekenis, bedoeling) Illocutie en perlocutie literatuur college 5 Jansen tot Coöperatie (4.3) Beun helemaal Termen en begrippen Soorten informatiedragers: iconen, indices, signals, signs, symbolen, symptoms, tekens, onomatopeeën, pictogram, rebusschrift, fonogram, logogram, protoschrift Begrippen: abberant decoding, connotatie, conventioneel, denotatie, bedoeling, betekenis, intersubjectiviteit, meaning, zelfverwijzing Taalhandelingen: communicatieve handeling, illocutie, illocutieve handeling, illocutionary force, illocutionary force indicators (ifids), (indirecte) taalhandeling, perlocutie, perlocutieve handeling, perlocutief effect, speech act, assertieven, directieven, commisieven, felicity/appropriate conditions, precondities, postcondities Modellen: driehoeksmetafoor, semiotische driehoek, lagenmodel, spelmetafoor Onderzoeksdomeinen semiotiek, fonologie, morfologie, syntaxis, semantiek, pragmatiek, paleoantropologie, psychoanalyse Deel I Symbolen if x<0 then y:=r+1 else y:=r Symbolen Oorsprong v.h. woord symbool Griekse symbolon of sumbolon (znw.) herkenningsteken, teken, kenteken Griekse symbaloo (ww.) ontmoeten, bijeenbrengen, vergelijken Vroeg-christelijk: wachtwoord Later ook: geloofsbelijdenis (Latijn: credo) 1

2 Onze oorsprong in het kort Paleoantropologie Jong onderzoeksdomein Weinig is zeker Ruwweg: Oost-Afrika ±5 miljoen jaar geleden Verschillende overgangen toename schedelinhoud toename lichaamslengte gebruik gereedschap en symbolen Zie ook: Wikipedia evolutie van de mens Belangrijke dateringen : ontdekking van de schilderingen in de grot van Altamira (± jaar geleden gemaakt) Eerste vroege uiting van kunst, hoge kwaliteit Belangrijke dateringen jaar geleden ontstond Homo Sapiens jaar geleden kralen en bekraste objecten jaar geleden grotschilderingen jaar geleden eerste geschreven teksten (spijkerschrift op kleitabletten) Visuele symboolsoorten Pictogrammen: afbeelding van zichtbaar object Rebusschrift pictogram staat voor de klanken Protoschrift vroeg abstracte pictogrammen Fonogram abstract symbool staat voor de uitspraak (bijv. letters) Logogram symbolen staan los van uitspraak (bijv. cijfers) Ontwikkeling van symbolen Symbolen bestonden zeer waarschijnlijk al lang voor de eerst gevonden symbolen, immers: dieren maken ook gebruik van symbolen (bijen, mieren, apen) veel oorspronkelijk symbolisch gedrag is verloren gegaan (spraak, gebaren) Drie stappen in ontwikkeling: 1. lichaamseigen (klanken, gebaren, houdingen, gezichtsuitdrukkingen) 2. gebruik van onbewerkt materiaal (hout, stenen) 3. symbool op relatief onvergankelijke drager (steen, hout, papier) Voorwaarden voor ontwikkeling Juiste hersenstructuur: in neocortex abstract denken, taal, plannen neocortex is laatst ontwikkelde deel Juiste fysieke mogelijkheden handen, tong, mond, Taalcompetentie lexicon, grammatica, betekenis Cultuur (ruil)handel, afspraken, organisatievormen 2

3 Symbool: drie definities Een werkelijkheid die samenvalt met een andere en deze zichtbaar voorstelt (van Dale, 2002) Een teken waarbij geen natuurlijke relatie bestaat tussen de representatie van het teken en de betekenis die ermee wordt uitgedrukt. (Ned. Wikipedia, 2014) A symbol is something that represents an idea, a process or a physical entity. The purpose of a symbol is to represent meaning. (Eng. Wikipedia, 2012) Kruis (zichtbare voorstelling) Lijden van Christus (werkelijkheid) - Zichtbaar? - Werkelijkheid? Symbolen: eigenschappen Representatie (waarneembare fysieke vorm): zichtbaar, voelbaar, hoorbaar, Betekenis (mentale voorstelling) afbeelding van de werkelijkheid, niet de werkelijkheid zelf abstracties (bijv. wis- en natuurkunde) toekomst en verleden verwachtingen, ervaringen, gevoelens, emoties, kleuren, geluiden, Zelfverwijzing Symbolen verwijzen niet alleen naar iets anders, maar soms ook naar zichzelf, bijv.: Deze zin bevat 28 letters en 3 cijfers Deze zin is onwaar (paradox van Epimenides) Symbolen: conventioneel Symbolen hebben een conventioneel karakter: er bestaat een zekere afstemming tussen de gebruikers over de vorm en de betekenis cryptografie: betekenis wordt expres versluierd cfuflfojt xpseu fyqsft wfstmvjfse (?) steganografie: vorm wordt expres versluierd Symbolen in de Semiotiek Bestudering van het teken (E: sign): C.S. Peirce ( ), de Sausure ( ), Charles Morris ( ), Peirce (spreek uit purs ): Symbool als speciaal geval van een teken Ook iconen en indices als andere categorieën Drie aspecten van tekens (Peirce) Types icoon, index of symbool vorm Interpretant mentale voorstelling niet alleen conventioneel betekenis Object datgene waar het teken naar verwijst in de werkelijkheid 3

4 De Semiotische Driehoek Betekenis 1 betekenis betekenis betekenis Betekenis is primair relatie tussen mentale inhouden en het symbool symbool Peirce object symbool De Saussure symbool object Ogden en Richards 1. Ik denk aan de gele appel 2. Ik codeer de zin de appel is geel 3. Ik zeg: de appel is geel 4. De hoorder decodeert de zin Probleem met intersubjectiviteit: de verwantschap van gedachten van twee personen Betekenis 2 i W i Symbolen in de Psychoanalyse 1 Intersubjectiviteit kan voor een deel worden opgelost mentale inhouden te relateren aan aspecten van de werkelijkheid. Maar hoe dan omgaan met: - abstracte woorden ( niet, mogelijk, een, de ) - fantasiefiguren (sagen, mythes, sprookjes) - abstracte begrippen (getallen, oneindigheid, God, ) - gevoelens (angst, blijdschap, verdriet, ) A B Sigmund Freud ( ) en Carl Gustav Jung ( ) Analyse van dromen Freud: manifeste droom: wat we ons s morgens herinneren latente droom: de betekenis van de manifeste droom in termen van onbewuste verlangens symbolen verwezen naar bekende werkelijkheid symboliek sterk seksueel van aard bijv. kerktorens, biljartstokken, tasjes, grotten, Symbolen in de Psychoanalyse 2 Jung persoonlijk vs. collectief onderbewuste: dat wat de mens tot mens maakte (ervaring uit verleden, evolutie) gebruik van oersymbolen (archetypes): animus, anima, persona, uitingen in de kunst, cultuur, religie, etc. waarneming door bewuste van symbooltaal geuit door zowel persoonlijk als collectief onderbewustzijn Roland Barthes en Umberto Eco Jaren 60 vorige eeuw Belang voor analyse van reclame, beeldende kunst, architectuur, film, muziek, etc. Objectieve en subjectieve betekenis (resp. denotatie en connotatie) Abberant decoding: culturele verschillen in decodering bijv. the mall vs. het winkelcentrum 4

5 De Schreeuw (1893) van Edvard Munch Deel II Taalhandelingen (Ook wel communicatieve acties) Onderzoek in Natuurlijke Taal fonologie: klankaspecten van de taal vb. Nederlandse zn.-woorden eindigen qua klank nooit op stemhebbende medeklinkers (d, z, b, v) morfologie: woordvorming en -structuur de kleinste betekenisdragende elementen (water, student/e, niet, loop/t, woord, vorm, ing, en, ) syntaxis: structuur van woorden en zinnen * Loopt straat op niet Jan vs. Jan loopt niet op straat semantiek: betekenis van woorden en zinnen vb. Jan slaat de man met de onderbroek Slaan(Jan, man) & Heeft(man, onderbroek) Slaan(Jan, man) & Heeft(Jan, onderbroek) pragmatiek: gebruik van taal (in context en als actie) A: Wat een slecht weer A wil een gesprek beginnen 5

6 Communicatieve acties (CA) Speciale vorm van joint action Traditioneel: focus op sprekers, niet op de luisteraar Soort gezamenlijke actie (joint action) van bedoelen en begrijpen Meaning (Grice, 1957) Natural Meaning Symptoms, indices Deze rode plekjes betekenen dat Marie mazelen heeft Causaliteit Non-Natural Meaning De dokters handgebaar betekent dat Marie mazelen heeft Symbolen W natural W natural A CA B A non-natural B Non-natural meaning (symbolen) Signal meaning: betekenis Het woord honger kan betekenen behoefte hebben aan voedsel Signaal S betekent Y (al dan niet conventioneel) Speaker s meaning: bedoeling Door met een witte vlag te zwaaien, bedoelde Jan dat hij zich overgaf Door het presenteren van signaal S aan geadresseerde, bedoelt de spreker P Clark: bedoeling is primair, betekenis secundair S: Y: Gesloten voor motorvoertuigen op meer dan twee wielen P: De geadresseerde rijdt de straat niet in Taalhandelingen (E: Speech acts) Taal is een specifieke vorm van actie Uitingen hebben niet alleen waarheidscondities Uitingen zijn verklaarbaar in relatie tot gedrag: Meaning is use (Wittgenstein) Uitingen veranderen mentale toestanden van participanten Austin (1962), Searle (1969) Waarheidsconditioneel? Sam heeft niet de Nederlandse nationaliteit. Heeft Sam de Nederlandse nationaliteit? Ga weg, Sam! Heeft Sam de Nederlandse nationaliteit? Nee, Peter heeft de Nederlandse nationaliteit. Heeft Sam de Nederlandse nationaliteit? Nee, Sam heeft de Britse nationaliteit. Ik constateer/beweer vooralsnog dat Sam geen Nederlander is. Ik besluit dat Sam geen Nederlander is. Taalhandelingen 1 2 aspecten: Betekenis Jan loopt op straat Symbool (zin) s betekent de propositie p Waarheidsconditioneel Ik kan zeggen dat de zin waar is of onwaar Bedoeling A: Jan loopt op straat. A beweert dat Jan op straat loopt en heeft daarmee de bedoeling Piet te laten weten dat Jan op straat loopt. Handelingsaspect A: Hierbij vraag ik hoe laat het is. B: *Dat is niet waar. 6

7 Taalhandelingen 2 Illocutie illocutieve handeling zetten in het dialoogspel vragen, beloven, beweren, etc. Perlocutie perlocutieve handeling de effecten, al dan niet bedoeld (perlocutief effect) de gevolgen voor de mentale toestand van de deelnemers overtuigen, bang maken, gunstig stemmen, etc. Herkenning van de taalhandeling (illocutionary force identifying devices: IFIDs) Hierbij : Hierbij vraag ik je hoe laat het is Zinstype (mood): zinstype voorbeeld illocutie declaratief/mededelend Jan drinkt bier bewering interrogatief/vragend Drinkt Jan bier? vraag imperatief/bevelend Drink bier, Jan bevel of verzoek Prosodie, punctuatie, italics, etc. Partikels: Dus, daarom, etc. Bijvoegingen: non-verbale aspecten, zoals gebaren en de fysieke of dialoogcontext IFIDS? Dat zijn dus eh even kijken drie vluchten in twe\ in twee dagen Dat zijn even kijken drie vluchten in twe\ in twee dagen Dat zijn drie vluchten in twe\ in twee dagen Dat zijn drie vluchten in twee dagen Illocutie en Context 1 Volgorde in dialoog A: Hoe laat vertrekt de KL407? B: 12 uur. antwoord A: 12 uur. verificatie U neemt de trein vraag of bewering? Hond??? Illocutie en Context 2 Illocuties volgens Searle Hond Johnson Assertieven de spreker drukt een geloof uit (beweren, voorspellen, ) Directieven de hoorder wordt geacht iets te doen (bevelen, verzoeken, ) Commissieven de spreker verplicht zich tot actie (beloven, aanbod, ) Expressieven uitdrukken van gevoelens (verontschuldigen, bedanken, ) Effectieven (a), Verdictieven (b) (a) verandering van institutionele toestand (ontslaan, veroordelen, ) (b) toestand van institutie bepalen (beoordelen, acceptatie, ) 7

8 De Informatiedialoog I: Schiphol Inlichtingen, goedemorgen. S: Goedemorgen, U spreekt met J. Op dertig juni komt er s morgens een kennis van mij aan uit Dublin met het vliegtuig. Ik weet niet wat de aankomsttijd is van dat vliegtuig. Kunt u mij daar inlichtingen over geven? I: Ik zal even voor u kijken hoor. S: Ja (5 sec.) I: Om twaalf over negen komt dat vliegtuig. S: Twaalf over negen. I: Ja. S: Bedankt. I: Graag gedaan. S: Dag. I: Dag. De Taakdialoog A: Neem een geel blok en een rood blok. B: Een gele en een rode. A: Zet ze op de groene! B: Eh? A: Eerst de rode. B: Op elkaar? A: Ja, op elkaar. B: Zoiets? A: Ja, dat is okay. Indirecte taalhandelingen De relatie tussen de oppervlaktestructuur van de uiting en de illocutie is niet zo duidelijk Verwijder de blauwe Je moet de blauwe verwijderen Je kunt de blauwe verwijderen Je mag de blauwe verwijderen Je gaat de blauwe verwijderen We gaan de blauwe verwijderen Dit blauwe blok komt op de rode te staan Dit blauwe blok staat op de rode Pre- en postcondities bij taalhandelingen Hierbij doop ik het schip de Titanic precondities: Er moet een schip zijn, een fles champagne, getuigen, de persoon die uitgekozen is om het mogen doen, etc. postconditie: het schip heet daarna Titanic Ook wel geschiktheidscondities (felicity/appropriateness conditions) Een uiting is niet waar of onwaar, maar geschikt (felicitous/appropriate) of ongeschikt als de precondities respectievelijk wel of niet gelden. Precondities beloven Conclusies 1 De spreker zegt dat hij een toekomstige handeling zal verrichten De spreker heeft de intentie het te doen De spreker gelooft dat hij het kan doen Normaliter zou de spreker de handeling niet hebben uitgevoerd De spreker denkt dat de actie in het belang van de hoorder is De spreker verplicht zichzelf het te doen door de belofte te doen Symbolen hebben een fysieke vorm en een betekenis. De relatie hiertussen is in principe conventioneel. Taal kan beschouwd worden als een complexe vorm van symboolcombinaties. Taaluitingen kunnen beschouwd worden als een vorm van handelen (taalhandelingen). Ze bezitten een betekenis en een bedoelingaspect. 8

9 Conclusies 2 Het bedoelingaspect wordt uitgedrukt in termen van illocuties (vragen, beweren, ) en perlocuties (bang maken, overtuigen, ) Taalhandelingen hebben, zoals gewone handelingen, preen postcondities. Deze kunnen worden uitgedrukt in termen van mentale toestanden van gespreksdeelnemers (weten, willen, geloven, ) 9