Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018

Transcriptie

1 Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018

2 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden. Natuurwetenschap zoekt naar begrip en beschrijving van waarneembare objecten en verschijnselen: gaat over feitelijkheden, niet over meningen. Een basisvak van de natuurwetenschap is de natuurkunde. Andere vakken, mede gebaseerd op natuurkunde: sterrenkunde, scheikunde, biologie, geologie,

3 Natuurkunde gaat over gedrag en eigenschappen van fysische objecten: materie en straling, in ruimte en tijd. dit gedrag is in hoge mate regelmatig, en gehoorzaamt aan basistheorieën: natuurwetten. basistheorieën hebben een wiskundige structuur, en zijn universeel geldig: overal in het heelal. natuurwetten zijn vast, de omstandigheden wisselen.

4 Achter de schoonheid van de natuur. ligt de schoonheid van wiskundige structuren

5 Consensus over onze kennis van de kosmos Heelal bijna 14 miljard jaar oud Aarde en zon 5 miljard jaar oud Evolutie van heelal bepaald doorde natuurwetten; dat maakt die evolutie (in beginsel) voorspelbaar Heelal dijt uit Oorsprong en toekomst van heelal is (in beginsel) te beschrijven op grond van wat we nu waarnemen Ons Melkwegstelsel bevat ~100 miljard sterren Er zijn ~100 miljard sterrenstelsels

6 Gedachtenexperiment: denk de aarde (en het leven) weg uit het heelal. Overweging: Voor de kosmos maakt dat niet uit. Het weglaten van een enkele planeet rond een middelmatige ster maakt geen verschil. De kosmos doet zich aan ons voor als een fysisch systeem, met universele bouwstenen en universele wetmatigheden.

7 Voor een kosmos zonder aarde geldt: - De grootste rampen doen geen kwaad. Ze zijn alleen nog spectaculair - Zonder toeschouwer heeft schoonheid geen betekenis - Er zijn alleen blinde, onbedoelde fysische processen, die volgens tijdloze wetmatigheden verlopen. Ze betekenen niets.

8 de hemel gezien vanaf de aarde Andromedanevel, lichtjaren groot, op afstand van 2,5 miljoen lichtjaren.

9 Twee botsende sterrenstelsels in Gemini (Tweelingen)

10 Consensus over onze kennis van het leven Leven op aarde ruim 3 miljard jaar oud Mens (Homo sapiens) jaar oud Alle levensvormen hebben gemeenschappelijke oorsprong (bouwstenen van DNA zijn dezelfde voor alle bekende levensvormen) Geschiedenis van het leven deels te reconstrueren uit dateerbare fossielen en aardlagen, en geografische variatie Geschiedenis van het leven is te begrijpen in termen van natuurlijke oorzaken: mutaties, natuurlijke selectie Maar: Ontstaan van het leven is onbegrepen

11 Universele wetmatigheden, universele bouwstenen De natuur gedraagt zich op alle niveaus volgens wetmatigheden met een wiskundige structuur, en universele geldigheid: op aarde en daarbuiten. Bouwstenen van de materie (op atomair niveau) zijn universeel, hetzelfde voor levende en niet-levende materie.

12 Voorbeeld: DNA bestaat uit gewone niet-levende atomen; zijn werking volgt wetten van natuur- en scheikunde

13 Materie kan levend zijn.

14 of niet-levend.

15 op Aarde op Mars

16 Mogelijkheid tot natuurwetenschap is te danken aan de wetmatigheid van natuurlijke processen (ofwel betrouwbaarheid van de schepping) is een geschenk dat niet vanzelf spreekt, maar dat wetenschap (en leven) mogelijk maakt

17 Grenzen van de natuurwetenschap Natuurwetenschap beschrijft, richt zich op feitelijkheden, maar heeft geen mening. Natuurwetenschap beschrijft niet wat het geval zou moeten zijn. wat goed en kwaad is. wat mooi of lelijk is. wat de betekenis of de zin van een gebeurtenis is. wat de bedoeling van een handeling is.

18 De natuurwetenschap heeft geen antwoorden op levensvragen: waar gaat het om in het leven? zijn wij bedoeld? hoe moet ik leven? hoe moeten we samenleven?. Deze vragen zijn het domein van levensbeschouwing, religie, literatuur, kunst, filosofie. Het zijn vragen zonder definitieve antwoorden.

19 De menselijke geest: een fysisch systeem? Aspecten van de geest zijn: - denkvermogen - emoties - bewustzijn - beleving - vrije wil - overtuigingen Deze hebben een basis in het lichaam, en staan niet los van de materie. Maar: kunnen ze ook als gevolg van uitsluitend materiële complexiteit worden begrepen?

20 Religie en geloof zijn een aspect van de menselijke cultuur, erop gericht om ervaringen te duiden en in een zinvolle samenhang te plaatsen. gaan over betekenis en zin, over schoonheid en troost, over kwaad en liefde, over leven en dood. hebben heeft meer gemeen met kunst dan met natuurwetenschap. betreffen altijd een interpretatie van waarneembare feitelijkheden hebben besef van waarden (naast de feiten)

21 Wat doet geloof niet? een verklaring geven voor verschijnselen als alternatief voor een wetenschappelijke verklaring streven naar kennis over waarneembare verschijnselen zich richten op feiten

22 Centrale vraag: Kunnen we de wereld (met de aarde, met het leven, met de mens) beschouwen als alleen maar een fysisch systeem? Zijn geestelijke processen een product van lichamelijke sturing, of is het de geest die het lichaam bestuurt?

23 Verabsolutering natuurwetenschap leidt tot materialistische levensbeschouwing Daarbij passen uitspraken als: De wereld (het heelal) is een fysisch systeem, en niets meer. Natuurwetenschap is het enige betrouwbare antwoord op alle vragen. Vragen waarop de wetenschap geen antwoord geeft hebben geen betekenis. Maar: deze uitspraken volgen niet uit de natuurwetenschap

24 Als de wereld niets meer is dan een fysisch systeem, dan hebben gebeurtenissen alleen fysische oorzaken: door niemand bedoeld, gevolg van blinde causaliteit dan zijn gebeurtenissen ten diepste zinloos dan is er geen fundamenteel verschil tussen levende en niet-levende materie, tussen mens en dier: er is alleen verschil in complexiteit dan is ethiek product van blinde evolutie: geen wezenlijk onderscheid tussen goed en kwaad

25 Algemeen heersende opinie: de basis van onze geestelijke vermogens is fysisch/materieel. Denk aan leuzen: wij zijn een product van - hormonen - driften - ons verleden wij zijn onze genen wij zijn ons brein (Dick Swaab) zo ben ik nu eenmaal

26 De menselijke geest: een fysisch systeem? Het is in toenemende mate mogelijk om onderdelen van een levend organisme te synthetiseren of te kopiëren. Is het in principe mogelijk om een persoon te reproduceren door het kopiëren van (onderdelen van) een lichaam?

27 De menselijke geest: een fysisch systeem? De mogelijkheden van intelligente machines die taken van mensen kunnen overnemen of overtreffen nemen snel toe: computers, automaten, robots,. Als de geest voortkomt uit materiële complexiteit, dan zijn (in principe) machines mogelijk die kunnen denken en verantwoordelijkheid dragen: machines met een geest.

28 Twee tegengestelde opvattingen: - De geest kan geen materiële effecten hebben: Conscious events have no causal power (Thomas Huxley, 1860) - Daartegenover: Subjective feelings are the data that a philosophy of mind has to explain (John Searle, 1980)

29 Het fysicalistische wereldbeeld: fysische processen en structuren zijn de diepste oorzaak van alles wat gebeurt. Dat houdt in: Er zijn alleen oorzaken, geen redenen. Gedachten zijn een product van hersenactiviteit. De geest is een (bij)product van materiële complexiteit. De vrije wil is onderworpen aan fysische wetmatigheid, en daarmee een illusie. Materiële effecten hebben uitsluitend materiële oorzaken, en omgekeerd. Een persoon kan gereproduceerd worden

30 Twee tegengestelde visies op de natuur: 1. De geschiedenis van de natuur verloopt geheel volgens natuurwetten, beheerst door blinde krachten en toeval. 2. De geschiedenis heeft een zin, is bedoeld, en kent doelgerichtheid. Leven is geen toevallig ongeluk. Begrippen als goed en kwaad hebben betekenis. Hierbij past het geloof in de natuur als schepping. De natuurwetenschap is compatibel met beide visies.

31 Samenvattend: Het geloof in schepping heeft géén conflict met de natuurwetenschap, zolang beide binnen hun grenzen blijven. Het geloof in schepping heeft wèl een conflict met het materialistische wereldbeeld, waarin de natuurwetenschap wordt verabsoluteerd. Het bestaan van geestelijke vermogens en beleving in een puur fysisch systeem is problematisch, voor gelovigen en ongelovigen.