Taal voor in bed, op het toilet of in bad. Heidi Aalbrecht

Transcriptie

1 Taal voor in bed, op het toilet of in bad Heidi Aalbrecht BBNC uitgevers Amersfoort, 2013

2 Inhoud Woord vooraf 9 Inleiding op de belangrijkste onderdelen van de taalkunde Wat is taal? 11 Taal en talen 12 Tekens en regels 13 Mensentaal en dierentaal 14 Taal is niet hetzelfde als spraak 15 Grammatica: de taalregels in je hoofd 17 Aangeleerd of aangeboren? 18 Patronen in het brein 21 Morfologie: hoe vormen we woorden? 22 De bouwstenen van woorden 23 Open en gesloten woordsoorten 24 Regels om woorden te vormen 25 Regels op de grens van vorm en klank 27 Fonologie: de studie van spraakklanken 29 De spraakketen 29 Klank en betekenis 31 De kenmerken van klanken 32 Fonologische regels 35 Fonologie en fonetiek 36 Het ipa-alfabet: een notatiesysteem voor klanken 37 5

3 Semantiek: de betekenis van taal 40 De relatie tussen woorden en de werkelijkheid 41 Semantische netwerken 41 Gevoelswaarde 42 Betekenisverandering 43 Taalgeschiedenis en taalverandering Taalverwantschap: hoe verhouden talen zich tot elkaar? 45 De Indo-Europese taalfamilie 46 Terug in de tijd: talen reconstrueren 47 Eén oertaal? 48 Het oudste Nederlands 49 Oudnederlands: de taal tussen 600 en Het oudste Nederlandse woord op schrift 51 Pennenprobeersel of hartenkreet? 53 Taalverandering 55 Taalverandering is evolutie 56 Taalverandering op verschillende niveaus 57 Hoe verspreidt taalverandering zich? 60 Leenworden 62 Waarom lenen talen woorden van elkaar? 63 Hoeveel leenwoorden heeft het Nederlands? 66 Uitgeleend en teruggekregen 68 Loopt het niet de spuigaten uit? 69 De taal verandert waar je bij staat 70 Taalnormen en emoties 71 Hun hebben 72 Poldernederlands 74 Verkavelingsvlaams 76 6

4 Figuurlijk taalgebruik 78 Wat is het nut van figuurlijk taalgebruik? 79 Spreekwoord, uitdrukking, idioom of beeldspraak? 79 De mist der tijden 80 Verhaspelingen 82 Hoe ontstaan verhaspelingen? 83 Zijn verhaspelingen altijd fout? 85 Verschillen tussen Nederland en Vlaanderen 86 Standaardtaal en dialect 88 Standaardnederlands 89 Dialecten van het Nederlands 93 Fries 96 Taal of dialect? 97 De geschiedenis van de Friese taalfamilie 100 Kenmerken van het Fries 105 Spelling en woordenboeken Van spijkerschrift tot alfabet 110 Schrijven om de administratie bij te houden 111 Van pictogrammen naar een alfabet 112 De a van os 114 De geschiedenis van de Nederlandse spelling 116 Spellinganarchie in de middeleeuwen 117 Meer eenheid in taal: de Statenvertaling 119 Pogingen om een officiële spelling te ontwikkelen 120 De Groene boekjes 123 7

5 De drie belangrijkste uitgangspunten van de Nederlandse spelling 126 Principe 1: je schrijft wat je hoort 127 Principe 2: één woord, één vorm 128 Principe 3: de herkomst van een woord speelt een rol 130 Dat zoeken we op: woordenboeken 131 Van glossen tot digitaal woordenboek 132 Hoe worden woordenboeken gemaakt? 135 Heeft het woordenboek altijd gelijk? 140 Toegift: nooit meer d/t-fouten 144 De functie van het werkwoord in de zin 145 Stappenplan werkwoordspelling 146 Literatuur 153 8

6 Van spijkerschrift tot alfabet Als het aan Socrates had gelegen, was dit boek er niet geweest. Schrijven was volgens de Griekse filosoof slecht voor het geheugen, het was niet flexibel genoeg om verhalen goed over te brengen en hij was bang dat ongeschoolde lezers een tekst niet ten volle zouden doorgronden. De orale cultuur van elkaar verhalen vertellen was in zijn opinie verheven boven een schriftelijke cultuur. Weerstand tegen nieuwe technieken is van alle tijden... Maar als Socrates zijn zin had gekregen, hadden de Grieken hun alfabet niet gebruikt, hadden de Romeinen het niet van hen kunnen overnemen en wij niet van de Romeinen. Dit boek had niet geschreven kunnen worden zonder alfabet, maar ook de informatie die erin staat, zou er niet of nauwelijks geweest zijn, eenvoudigweg omdat het zonder schrift haast onmogelijk is om onderzoek te doen of dat 110

7 nu onderzoek naar taal is of naar iets anders. Historische taalkunde was bijvoorbeeld ondenkbaar geweest, we zouden niets geweten hebben van talen die vroeger werden gesproken, doordat er geen oude teksten zouden zijn overgeleverd. En wetenschappers zouden hun ideeën niet kunnen vastleggen. Hoe we weten dat Socrates geen heil zag in schrijven? Zijn leerling Plato schreef Socrates oraties op, zodat wij ze nu nog kunnen lezen. Schrijven om de administratie bij te houden Of schrift op verschillende plaatsen in de wereld is ontstaan, of dat het zich vanaf één plaats heeft verspreid, is niet zeker. Hoe dan ook hebben zich langzaam maar zeker verschillende schrijfsystemen ontwikkeld. Wat dan de oudste vorm van schrift is, staat ook nog ter discussie, maar een grote kanshebber voor die titel is het spijkerschrift. Rond 3500 voor onze jaartelling gebruikten de Soemeriërs in Mesopotamië een gebied rond de Eufraat en de Tigris in de handel kleisteentjes voor de registratie van de handelswaar. Naar gelang de vorm kon zo n steentje een schaap, een os of een ander dier of product voorstellen. Het waren overigens geen realistische afbeeldingen. Een schaap werd bijvoorbeeld gesymboliseerd door een steentje met een kruis. Ook waren er steentjes die getallen verbeeldden. De handelaren deden de steentjes in een soort buidel van klei en verzegelden die, zodat er geen fraude gepleegd kon worden. Zo n kleibuidel, een zogenoemde bulla, fungeerde als vrachtbrief. Een vernieuwing 111

8 van dit vrachtbrievensysteem ontstond toen de Soemeriërs een manier bedachten om tussentijdse controles mogelijk te maken zonder de bulla te hoeven breken. Daartoe maakten ze voordat de bulla gebakken werd, afdrukken van de ingesloten steentjes in de nog zachte klei. Deze afdrukken waren de eerste schrifttekens. Ze maakten de inhoud van de kleibuidels in feite overbodig. De Soemeriërs stapten daarom over op kleitabletten en in plaats van steentjes in de klei te drukken, krasten ze de vormen erin met een pen van riet. Van een vorm van administratie ontwikkelde dit schrift zich tot een breder communicatiemiddel. In eerste instantie tekenden de Soemeriërs daarvoor pictogrammen in de klei: gestileerde afbeeldingen. Maar het was heel lastig om goed gelijkende afbeeldingen in de klei te krassen. Daarom gingen ze over op een andere manier van schrijven. Ze gebruikten een pen met een driehoekig uiteinde, dat driehoekje drukten ze in de klei en vandaaruit trokken ze een rechte lijn. Zo ontstond het bekende spijkerschrift. Aanvankelijk waren de oorspronkelijke pictogrammen daarin nog wel te herkennen, maar geleidelijk werd het schrift steeds abstracter. Van pictogrammen naar een alfabet Het spijkerschrift kende oorspronkelijk symbolen voor handelswaar en getallen, en pictogrammen die realistische afbeeldingen van de werkelijkheid waren. Een logisch begin voor een schriftsysteem, maar lang niet voldoende als je een verhaal wilt opschrijven. Hoe druk je bijvoor- 112

9 beeld abstracte begrippen als dag of wens uit in een pictogram? Er een willekeurig symbool voor verzinnen kan een oplossing zijn, maar het is onmogelijk om dat voor alle woorden te doen dat kan niemand onthouden. Een manier om het aantal tekens in een schriftsysteem te beperken, is door bestaande symbolen met elkaar te combineren. Dat kan door logische samenstellingen te maken, bijvoorbeeld de combinatie van een mond en een vogel om het begrip zingen uit te beelden, of door een soort rebus te maken. Het teken voor zon en het teken voor dag vormen dan samen zondag. Hierdoor raakt de oorspronkelijke betekenis van de symbolen op de achtergrond. In schriftsystemen die op deze manier werken, bijvoorbeeld een latere fase van het spijkerschrift, heeft een symbool afhankelijk van de context zijn oorspronkelijke betekenis of staat het voor een klank. Een volgend stadium in de ontwikkeling van het schrift is het pseudoalfabetische schrift. In dit schrift staat een teken niet meer voor een heel woord, maar voor een of meer klanken van het oorspronkelijke woord. Het teken voor zon staat dan bijvoorbeeld voor de z-klank. Pseudoalfabetische schriften hebben tekens voor alle medeklinkers die nodig zijn om een taal te beschrijven en combineren die met tekens die voor meer klanken staan zoals het teken voor zon in de samenstelling zondag en met de oorspronkelijke pictogrammen. Egyptische hiëroglyfen zijn een voorbeeld van pseudoalfabetisch schrift. De hiëroglyfen zijn dus niet zomaar striptekeningen, maar kunnen ook klanken verbeelden. Uiteindelijk kan zich uit een pseudoalfabetisch schrift een alfabetisch schrift ontwikkelen, waarbij een teken een enkele klank representeert. 113

10 De a van os Het woord alfabet komt van alpha bèta, de eerste twee letters van het Griekse alfabet. Dat verraadt direct de herkomst van ons spelsysteem: wij hebben het van de Romeinen, die het via de Etrusken van de Grieken hebben. En de Grieken? Die hebben het van de Feniciërs. Het Fenicische schrift was het eerste gangbare schrift waarin één teken één klank verbeeldt en daarom wordt het als de moeder van het moderne schrift beschouwd. Het principe is eenvoudig: elk teken staat voor de eerste letter van het pictogram dat het uitbeeldt. De eerste letter van het Fenicische alfabet heet a leph, wat os betekent. Het teken is een gestileerde ossenkop. Anders dan je misschien zou denken, stond de a leph niet voor de letter a, want het Fenicische alfabet kende geen tekens voor klinkers. De letter verbeeldde de klank die ontstaat als de stembanden zich openen en sluiten, een soort klikje dat je hoort vóór het uitspreken van de klinker a. Deze klank heeft in het Nederlands geen betekenis, maar in het Fenicisch wel. Waarschijnlijk in de elfde eeuw voor het begin van onze jaartelling namen de Grieken het Fenicische alfabet over. Dit alfabet bevatte bepaalde klanken die de Grieken niet kenden, zoals de a leph, en miste tekens voor klinkers. Daarom pasten de Grieken het aan hun eigen taal aan. Zo maakten zij van de a leph een klinker: alpha, de a-klank. Via Griekse handelskoloniën in Italië kwam het alfabet bij de Etrusken terecht, van wie de Latijnen het overnamen, de stam waartoe de Romeinen behoorden. Het oude Latijnse alfabet verschilde nog van ons alfabet. Het telde twintig letters; een paar overbodige Griekse letters waren weggelaten. Later werden er enkele nieuwe letters aan toegevoegd. 114

11 De Romeinen introduceerden het alfabet in onze contreien. In eerste instantie werden teksten in de lage landen in het Latijn geschreven, maar toen in de middeleeuwen mensen ook in hun eigen taal gingen schrijven, gebruikten ze daarvoor het Latijnse alfabet. Over welke gevolgen dat had voor de spelling van het Nederlands, gaat het volgende hoofdstuk. 115