Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn

Transcriptie

1 Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn Terugblik op de arbeidsmarkt in OAZW 10 Zorg en Welzijn 2008

2

3 Terugblik op de arbeidsmarkt in Zorg en Welzijn 2008 Opdrachtgever: Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn Drs. E.J.E. Arnold D.A. Albers MSc Utrecht, decemer 2008

4 Prismant Prismant is hét kennis- en expertisecentrum in het hart van de zorg. Wij willen de Nederlandse zorgsector optimaal informeren, adviseren en ondersteunen en daarmee bijdragen aan een goede sturing en kwaliteit van zorg. Uitgangspunten zijn: objectiviteit, gedegenheid, betrouwbaarheid en onafhankelijkheid. Stichting Prismant, Utrecht, december Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit werk mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Prismant. Uitgever Prismant Papendorpseweg 65, 3528 BJ Utrecht Postbus 85200, 3508 AE Utrecht Telefoon Fax Publicatie van cijfers en/of tekst uit dit werk als toelichting of ondersteuning bij wetenschappelijke artikelen, boeken of scripties, is toegestaan mits daarbij geen sprake is van commerciële doeleinden en voor zover de bron duidelijk wordt vermeld. Prismant is een wettig gedeponeerd dienst- en warenmerk.

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. De ontwikkeling van de werkgelegenheid economiebreed en in Zorg en WJK Zorg en WJK De werkgelegenheid in de sector Zorg en WJK nader bekeken 9 3. Mobiliteit: vacatures, in- en uitstroom Vacatures Mobiliteit Opleidingen voor de sector Zorg en WJK Opleidingsdeelname Studie- en sectorrendement Kwaliteit van arbeid Beloning Werkbeleving Verzuim, arbeidsongeschiktheid en re-integratie Personeelsbeleid 37

6 Het Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en WJK wordt door Prismant uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en gezamenlijke sociale partners in de sectoren Zorg en WJK De gezamenlijke sociale partners zijn: de werkgeversorganisaties NVZ vereniging van ziekenhuizen, Actiz, BTN, GGZ Nederland, VGN en de MOgroep en de werknemersorganisaties ABVA- KABO FNV, CNV Publieke Zaak, FBZ, De Unie Zorg en Welzijn en NU '91. FCB Dienstverlenen in Arbeidsmarktvraagstukken vertegenwoordigde de sociale partners WJK. Het Centrum voor Werk en Inkomen (CWI) en Calibris droegen tevens bij aan de financiering van het onderzoek. Prismant 4

7 1. Inleiding Dit rapport bevat een beschrijving van de belangrijkste trends op de arbeidsmarkt van Zorg en WJK, alsmede de belangrijkste vooruitzichten. Achtereenvolgens worden de belangrijkste trends benoemd waar het gaat om: de ontwikkeling van de werkgelegenheid, de opleidingen, het personeelsbestand, de kwaliteit van arbeid en het personeelsbeleid. Prismant 5

8 Prismant 6

9 2. De ontwikkeling van de werkgelegenheid economiebreed en in Zorg en WJK De situatie op de arbeidsmarkt economiebreed blijft ook in de eerste helft van 2008 positief (CBS, persbericht september 2008). Het aantal banen van werknemers neemt toe, al is de groei weliswaar iets afgezwakt. Het aantal openstaande vacatures, gecorrigeerd voor seizoeninvloeden, blijft groot. De werkloosheid is wederom afgenomen. Ook het beroep op een uitkering op grond van arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en bijstand neemt af. Door de toenemende krapte op de arbeidsmarkt lopen de loonkosten per arbeidsjaar op. De caoloonstijging is begin 2008 verder opgelopen. Figuur 2.1 Werkloosheid en banen, gecorrigeerd voor seizoeninvloeden Figuur 2.1 laat zien dat er economiebreed in de periode sprake was van substantiële groei in de werkgelegenheid. Vooral in 2007 is zowel het aantal banen als het aantal FTE s sterk toegenomen. Tabel 2.1 Ontwikkeling van de werkgelegenheid in Nederland (in duizendtallen en groei%) Gem. groei per jaar Groei in 2007 Werkzame personen Aantal werkzame personen ,7% 2,5% Banen werkzame personen ,7% 2,5% Fte's werkzame personen ,4% 2,3% Werknemers Aantal werknemers ,6% 2,6% Banen werknemers ,6% 2,7% Fte s werknemers ,2% 2,4% Bron: CBS Arbeidsrekeningen Prismant 7

10 Naar verwachting zal de de groei van de werkgelegenheid zich in 2008 nog voortzetten, maar zal de komende tijd beinvloed worden door de zich aankondigende recessie. 2.1 Zorg en WJK De sector Zorg en WJK telde in ,2 miljoen werkzame personen en is daarmee een van de grootste bedrijfstakken in ons land. Vergeleken met de nationale arbeidsmarkt is de groei in de sector Zorg en WJK de laatste jaren sterker geweest. Maar in 2007 was het groeitempo van de nationale economie voor het eerst sinds jaren gelijk aan de groei van Zorg en WJK. Tabel 2.2 Ontwikkeling van de werkgelegenheid in Zorg en WJK (in duizendtallen en groei%) Gem. groei per jaar Groei in 2007 Werkzame personen Aantal werkzame personen ,9% 2,5% Banen werkzame personen ,8% 2,6% Fte's werkzame personen ,6% 2,4% Werknemers Aantal werknemers ,7% 2,7% Banen werknemers ,7% 2,6% Fte's werknemers ,4% 2,5% Bron: CBS Arbeidsrekeningen Prismant 8

11 Figuur 2.2 laat zien dat economiebreed de groei de laatste jaren sterk is toegenomen en de sector Zorg en WJK een tamelijk constante groei van rond 2% laat zien. Figuur 2.2 De mutatie in het aantal werkzame personen t.o.v. het voorafgaande jaar 6% 5% 4% Zorg en WJK Economiebreed 3% 2% 1% 0% % Bron: CBS Arbeidsrekeningen 2.2 De werkgelegenheid in de sector Zorg en WJK nader bekeken Sinds 2003 zijn er in de sector Zorg en WJK werkzame personen bijgekomen. Achterliggende vraag die dan gesteld kan worden is: welke gevolgen heeft dit gehad voor de samenstelling van de werkgelegenheid? Hoe heeft de werkgelegenheid zich op brancheniveau ontwikkeld? Wat zijn de belangrijkste beroepen in het primaire proces? En wat zijn de ontwikkelingen in de samenstelling van de werkgelegenheid naar geslacht, leeftijd, etniciteit, opleidingsniveau, werkweekomvang en het aantal zelfstandigen? Werkgelegenheid naar branche De werkgelegenheid uitgesplitst naar branches (zie Tabel 2.3), laat voor de afgelopen jaren een wisselend beeld zien, waarin vooral de mate van groei varieert. Voor de Verpleeg- en Verzorgingshuizen en de Thuiszorg (VVT) geldt dat zowel de enquête onder zorginstellingen als de gegevensverzameling van het CBS inzake de werkgelegenheid tussen 2005 en 2006 een trendbreuk laten zien door een andere opzet. Dit maakt dat het PGGMdeelnemersbestand de enige bron is die een doorgaande reeks over de werkgelegenheid in de VTT kan laten zien. De groei van de werkgelegenheid bedroeg daar in ,5% t.o.v. het voorafgaande jaar. In 2006 en 2007 ging het om respectievelijk 0,8% en 1,6%. Prismant 9

12 Tabel 2.3 Ontwikkeling werkzame personen Gem. groei per jaar Ziekenhuizen ,7% Ver ,5% Thuiszorg ,7% VVT ¹ ,6% Gehandicap ² ,6% GGZ ,2% Welzijn en ,1% Jeugdzorg ,6% Kinderop ,3% Totaal ,6% Ziekenhuizen en VVT inclusief personeel niet in loondienst, overige branches exclusief 2007 is geschat obv groei (werkzame personen) tussen in de PGGM-database ¹ Inclusief alfahulpen, voorgaande jaren exclusief ² Wijziging enquête bron. Bron: Prismant, CBS, GGZ-Nederland, PGGM In de zorgbranches steeg de werkgelegenheid in 2007 relatief gezien het sterkst in de gehandicaptenzorg. Over de afgelopen zes jaar laat de Geestelijke Gezondheidszorg relatief de sterkste groei zien; gemiddeld 7,2% per jaar. Eén op de zeven werknemers in de sector werkt in de WJK-branches; in 2007 zo'n personen. Jeugdzorg en Kinderopvang waren sterk groeiende branches. De branche Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening laat sinds 2003 een licht negatief beeld zien, met alleen in het laatste jaar een lichte groei Werkgelegenheid naar beroep De meest voorkomende beroepsgroep is de groep verzorgenden (zie Figuur 2.3); deze groep omvat de verzorgende niveau 3, alle helpenden (dus zowel zorg als WJK) niveau 2 en de zorghulpen niveau 1. Van de groep sociaal-agogen is ruim de helft werkzaam in de WJKsector. De overige beroepsgroepen komen hoofdzakelijk in de zorgsector voor. Er is de laatste jaren weinig veranderd in de verhoudingen. Prismant 10

13 Figuur 2.3 Raming van het aantal werkenden in 2007 bij een aantal beroepsgroepen Medisch Paramedisch Assisterenden Verpleegkundigen (4-5) Verzorgenden (1-3) Sociaal-agogen Bron: AZWinfo.nl, RegioMarge Werkgelegenheid naar geslacht Er werken traditioneel veel vrouwen in Zorg en WJK. Door een stijgende arbeidsparticipatie van vrouwen zal hun aandeel nog verder toenemen (Van der Windt & Evers, 2002). Inmiddels bedraagt het aandeel in ,1% (CBS). Ter vergelijking: in de totale economie werd in % van de banen door vrouwen bezet Werkgelegenheid naar leeftijd Het werknemersbestand veroudert. Niet alleen omdat werknemers langer blijven doorwerken, ook de forse instroom van herintreedsters heeft hieraan een bijdrage geleverd. Het aandeel van de leeftijdsklasse jaar steeg tussen 2000 en 2007 van 32% naar 42%, terwijl het aandeel jarigen in diezelfde periode daalde van 57% naar 47% (CBS, Statline en PGGM-deelnemersbestand). Uit LKG- en PGGM-gegevens blijkt dat de gemiddelde leeftijd in de zorgsector is gestegen van 38,6 jaar in 2000 tot 41 jaar in Ondanks de vergrijzing kenschetsten Kerstholt, Kee en Milot (2006) de sector Zorg en WJK als een bedrijfstak met een relatief evenwichtige leeftijdsopbouw die vergelijkbaar is met die van de totale werknemerspopulatie Werkgelegenheid naar etniciteit Het aandeel allochtonen in de sector is laag. Zelfs de sterke groei van de werkgelegenheid in de afgelopen jaren heeft daar niets aan veranderd. In 2004 was 16% van alle werknemers in Nederland van allochtone herkomst; in 2006 is dit marginaal gestegen tot 17%. In de sector Zorg en WJK was het aandeel allochtonen in %. Voor latere jaren zijn daar nog geen gegevens over (CBS, Statline). De redenen voor de ondervertegenwoordiging van allochtonen in de zorgsector zijn divers. De arbeidsparticipatie van Turkse en Marokkaanse vrouwen is lager dan die van autochtone en bijvoorbeeld ook Antilliaanse en Surinaamse vrouwen. In het onderwijs zijn Turkse en Marokkaanse meisjes vooral te vinden op de lagere niveaus. De achterstand heeft alles Prismant 11

14 te maken met de emancipatie van deze vrouwen (Bloemendaal e.a., 2008). Wel is duidelijk dat de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen zich positief ontwikkeld Werkgelegenheid naar opleidingsniveau In de sector Zorg en WJK werken relatief veel middelbaar en hoger opgeleiden. Het percentage MBO-ers bedroeg in de sector Zorg en WJK in 2005 gemiddeld 48% en het percentage HBO-ers en wetenschappelijk opgeleiden 39% 1. Economiebreed lagen die percentages op respectievelijk 44% en 32%. Figuur 2.4 Ontwikkeling opleidingsniveau in de sector Zorg en WJK in de periode % 50% 40% 30% 20% 10% 0% Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs Bron: CBS (Statline) Het aandeel lager opgeleiden (basisonderwijs en VMBO) in de sector Zorg en WJK is daardoor relatief gering. In 2005 lag dat gemiddeld op 13%, tegen 24% in de economiebrede werkzame beroepsbevolking (CBS Statline 2 ). Figuur 2.4 laat zien hoe het opleidingsniveau zich sinds 1997 heeft ontwikkeld. Wat opvalt is dat ten tijde van krapte op de arbeidsmarkt ( ) het aandeel lager opgeleiden toenam ten koste van het aandeel hoger opgeleiden. Ook uit andere bronnen blijkt dat de instroom in de lagere zorgberoepen in die jaren veel hoger lag dan in de hogere zorgberoepen (Van Essen e.a., 2004). Verder valt op dat in 2004, toen de arbeidsmarkt als geheel ruim was, het aandeel hoger opgeleiden sterk is toegenomen, ten koste van het aandeel middelbaar en lager opgeleiden Werkgelegenheid naar werkweekomvang Het merendeel van de banen wordt uitgevoerd in deeltijd (2005: 73%). In vergelijking met de totale economie is dit erg hoog (2005: 38%). Dit hoge percentage heeft enerzijds te maken met de voorkeur van vrouwen die graag hun werk met de zorg voor kinderen willen combineren. Anderzijds is de deeltijdfactor van zowel mannen als vrouwen in de sector Zorg en WJK lager dan in de rest van de economie. Dit geeft aan dat ook specifieke kenmerken van de sector bijdragen aan het veel voorkomen van deeltijdbanen. 1 Statline van CBS bevat geen recentere informatie. 2 Het CBS presenteert geen recentere gegevens. Prismant 12

15 De gemiddelde werkweek in de zorgsector lag in 2007 op 22,5 uur. Er is echter een groot verschil tussen de branches; in de ggz werkt men gemiddeld 27,4 uur, in de verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg slechts 19,7 uur. In de WJK-sector werkt men in de jeugdhulpverlening 27,0 uur en in de kinderopvang 20,8 uur. De algehele trend is een neerwaartse trend, ook in de economie als geheel. Werkten werknemers in 1999 nog gemiddeld 30,9 uur per week, in 2005 was dit gedaald naar 29,7 uur (CBS, Statline). De daling van de arbeidsduur kan enerzijds worden verklaard door de toegenomen participatiegraad van vrouwen ten opzichte van mannen (vrouwen werken gemiddeld minder uren dan mannen), anderzijds door veroudering van de werknemerspopulatie (ouderen werken gemiddeld minder dan jongeren) Werkgelegenheid: zelfstandigen en werknemers Uit het verschil tussen het aantal werkzame personen en werknemers (zie Tabel 2.2) kan worden afgeleid dat het aantal personen in de sector Zorg en WJK dat niet in loondienst werkt, oftewel het aantal zelfstandigen, is toegenomen van in 2000 tot in Dat is in beide jaren circa 5% van alle werkzame personen in deze sector. Voor het grootste deel gaat het daarbij om vrije beroepsbeoefenaren zoals medisch specialisten en fysiotherapeuten. Naast vrije beroepsbeoefenaren en ZZP-ers zijn er ook zorgverleners die onder de tweedagenregeling vallen, zoals alphahulpen en sommige mensen die voor PGB-cliënten werken. Zij verrichten huishoudelijke of persoonlijke diensten in de huishouding van een natuurlijk persoon voor maximaal twee dagen per week. Hoewel de mensen die van deze regeling gebruik maken juridisch gezien werknemer zijn, zijn er sterke overeenkomsten met de positie van zelfstandige. Er wordt namelijk per cliënt een arbeidsovereenkomst afgesloten en de verantwoordelijkheid voor afdracht van belasting en premies berust bij de uitvoerende. De meest recente schatting van de omvang van deze groep heeft betrekking op Er waren toen circa alphahulpen werkzaam en zorgverleners die op basis van de tweedagenregeling voor een PGB-cliënt werkten (Groot, Kok & Aerts, 2003). De werkgelegenheid voor alphahulpen is recentelijk toegenomen met de invoering van de WMO. Door het soort contracten dat thuiszorgorganisaties aangeboden krijgen stapt men over naar (goedkopere) alphahulpen (van der Velde, 2007) Structuur van de werkgelegenheid Werk vindt plaats in organisaties. Een kenmerk van de structuur van de werkgelegenheid in een branche is de grootte van de organisatie waarin de werkzaamheden plaatsvinden. In 2007 kent economiebreed meer dan de helft van de bedrijven geen personeel. Bij de sector zorg en WJK was dat in 1997 slechts een vijfde. Maar het aandeel is in 2007 gegroeid tot bijna de helft. De bedrijven met 1-5 werknemers zien hun aandeel afnemen. Het aantal bedrijven in Zorg en WJK nam sterker toe dan dat dat economiebreed het geval was. Prismant 13

16 Tabel 2.4 Bedrijven naar aantal werkzame personen in 1997en 2007 (absoluut en procentueel) Aantal Werknemers Zorg en WJK Economiebreed Zorg en WJK Economiebreed Totaal ,0% 100,0% 100,0% 100,0% Zonder ,6% 45,8% 46,1% 50,3% met 1 tot 5 werknemers ,9% 32,9% 37,3% 31,1% met 5 tot 10 werknemers ,9% 11,5% 7,5% 9,0% met 10 tot 20 werknemers ,6% 4,1% 4,3% 4,7% met 20 tot 50 werknemers ,3% 2,1% 2,8% 3,0% met 50 tot 100 werknemers ,3% 1,2% 1,0% 0,9% met 100 en meer werknemers ,3% 2,4% 1,0% 1,0% Bron: CBS Werkgelegenheid ontstaat en verdwijnt op het niveau van organisaties. Ontwikkelingen als marktwerking, modernisering van de AWBZ, vraaggericht werken en ketenvorming hebben in de afgelopen jaren geleid tot veel fusies en overnames in de sector Zorg en WJK. Er is daardoor in sommige branches sprake van concentratie en schaalvergroting. Volgens gegevens van het CBS is in de periode het aantal bedrijven 3 in de intramurale zorgsector met bijna de helft gedaald en de gemiddelde bedrijfsomvang meer dan verdubbeld. Vooral het aantal verpleeg- en verzorgingshuizen is sterk gedaald, evenals het aantal intramurale instellingen voor gehandicaptenzorg. Dit proces van schaalvergroting lijkt niet te zijn opgetreden bij de semimurale instellingen voor gehandicaptenzorg en thuiszorgorganisaties. In deze werkvelden is het aantal organisaties tussen 1995 en 2005 toegenomen en het gemiddeld aantal banen per organisatie afgenomen. De groei van het aantal thuiszorgbedrijven wordt vooral veroorzaakt door de start van nieuwe eenpersoonsbedrijven (ZZP-ers). Hierdoor is ook het gemiddeld aantal banen per bedrijf gedaald. Ook in de semimurale gehandicaptenzorg zijn er nieuwe kleine bedrijven bijgekomen (b.v. zorgboerderijen), waardoor de gemiddelde bedrijfsgrootte is afgenomen. Tabel 2.5 Het aantal bedrijven en gemiddeld aantal banen Aantal bedrijven Banen per bedrijf Aantal bedrijven Banen per bedrijf Algemene ziekenhuizen Intramurale GGZ Ambulante GGZ Intramurale gehandicaptenzorg Semimurale gehandicaptenzorg Verpleeghuizen Verzorgingshuizen Thuiszorg Het gaat hier om bedrijven zoals geregistreerd in het Algemeen Bedrijfsregister. Een bedrijfseenheid is meestal de juridische eenheid, maar bestaat soms uit meerdere juridische eenheden die samen verantwoordelijk zijn voor het productieproces binnen een bedrijfseenheid. Een bedrijf kan uit meerdere vestigingen bestaan. Prismant 14

17 1 Inclusief vrijgevestigde beroepsbeoefenaren zoals psychotherapeuten en psychologen. 2 In de analyse van het CBS ontbreekt de ambulante gehandicaptenzorg. Bron: CBS (2005) Fusies en overnames kunnen zowel binnen als buiten de eigen bedrijfsklasse plaatsvinden. In het eerste geval gaat het om uitbreiding van de capaciteit van een organisatie, in het tweede geval om verbreding van het zorgaanbod. Tabel 2.6 laat zien dat er tussen 1995 en 2004 veel fusies en overnames zijn geweest, zowel binnen als tussen bedrijfsklassen. Het aandeel banen wat daarbij betrokken is geweest varieert tussen de 43% en 84% van alle banen in deze bedrijfsklassen. In de ambulante ggz, de semimurale gehandicaptenzorg en de thuiszorg was het aandeel fusies gering, maar bij de fusies die er waren ging het wel om veel banen. Het geringe aandeel fusies is te verklaren door het feit dat deze werkvelden relatief veel kleine (nieuwe) bedrijven kennen. Dat het om veel banen gaat, betekent dat met name de grote instellingen in deze werkvelden zijn gefuseerd. Tabel 2.6 Aandeel organisaties in de zorgsector dat gefuseerd is tussen 1995 en 2004 Aandeel banen Aandeel bedrijven Gefuseerd binnen bedrijfsklasse Gefuseerd buiten bedrijfsklasse Gefuseerde bedrijven (%) Gefuseerd (%) (%) (%) Algemene ziekenhuizen Intramurale GGZ Ambulante GGZ Intramurale gehandicaptenzorg Semimurale gehandicaptenzorg Verpleeghuizen Verzorgingshuizen Thuiszorg Inclusief vrijgevestigde beroepsbeoefenaren zoals psychotherapeuten en psychologen. 2 In de analyse van het CBS ontbreekt de ambulante gehandicaptenzorg. Bron: CBS (2005) Veel fusies die plaats hebben gevonden gaan over de grenzen van de bedrijfsklasse heen. Bij ziekenhuizen gaat het met name om fusies met verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg en bij verpleeghuizen om fusies met verzorgingshuizen. Intramurale ggzinstellingen zijn vaak gefuseerd met ambulante ggz-instellingen en intramurale instellingen voor gehandicaptenzorg met semimurale gehandicaptenzorg-instellingen Het CBS (2005) concludeert dat door de fusies het onderscheid tussen extra- en intramurale instellingen aan het verdwijnen is. Wel hebben fusies vooral plaatsgevonden tussen organisaties die zich op dezelfde doelgroep van cliënten richten. Het bedienen van meerdere doelgroepen komt nog weinig voor. Statistisch gezien is van belang dat branches door een steeds grotere diversiteit in zorgaanbod worden gekenmerkt en minder door de hoofdactiviteit die kenmerkend is voor een branche. Van organisaties in de sector WJK zijn het aantal fusies en overnames (nog) niet in kaart gebracht. In 2005 is het aantal organisaties in deze sector dat in het Algemeen Bedrijfregister staat geregistreerd met ruim 500 toegenomen tot bedrijven. Bijna tweederde van Prismant 15

18 de bedrijven hebben hun hoofdactiviteit in de branche Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening, bijna eenderde is actief in de Kinderopvang en de rest in de Jeugdzorg. In alle drie de branches is het aantal bedrijven in 2005 gestegen. De gemiddelde bedrijfsgrootte is het hoogst in de Jeugdzorg met 104 werknemers en het geringst in de branche Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening (11 werknemers). Bedrijven in de Kinderopvang tellen gemiddeld 17 werknemers (CBS, Statline). Prismant 16

19 3. Mobiliteit: vacatures, in- en uitstroom In deze notitie gaan we in op de ontwikkeling van het aantal vacatures in de sector Zorg en WJK. Daarna besteden we aandacht aan de in- en uitstroom van personeel. Met het Sociaal Statistisch Bestand van het CBS is het mogelijk dit voor de periode te laten zien Vacatures Elk jaar komen er banen vacant. Deels is dit te wijten aan het vertrek van medewerkers, deels wordt het veroorzaakt door uitbreiding van de werkgelegenheid. Het CBS meet elk kwartaal het aantal vacatures in ons land. Figuur 3.1 laat zien hoe het aantal vacatures zich de afgelopen kwartalen economiebreed ontwikkelde. Het aantal vacatures is sinds 2005 aan het groeien. De eerste tekenen van een recessie zien we in het derde kwartaal van 2008: het aantal vacatures dat ontstaat neemt af, evenals het aantal openstaande vacatures. Figuur 3.1 Het aantal openstaande, vervulde en openstaande vacatures; economiebreed I 2005-II 2005-III IV 2006-I 2006-II 2006-III IV 2007-I 2007-II 2007-III IV 2008-I 2008-II 2008-III openstaand ontstaan vervuld Bron: CBS Figuur 3.2 geeft per kwartaal een beeld van het aantal ontstane, openstaande en vervulde vacatures in de sector Zorg en WJK. We zien dat de afgelopen tijd de dynamiek op de arbeidsmarkt is toegenomen. Het aantal vacatures dat per kwartaal ontstond liep op van in het eerste kwartaal van 2005 tot in het tweede kwartaal van Het derde kwartaal van 2008 laat een daling zien. 4 Het SSB werkt met tijdvakken van september tot september. Gemakshalve geven we hier alleen steeds het laatste kalenderjaar weer. Prismant 17

20 Figuur 3.2 Het aantal openstaande, vervulde en openstaande vacatures; Zorg en WJK I 2005-II 2005-III IV 2006-I 2006-II 2006-III IV 2007-I 2007-II 2007-III IV 2008-I 2008-II 2008-III openstaand ontstaan vervuld Bron: CBS Veel van de vacatures die ontstaan worden ook vervuld. De lijn van de vervulde vacatures volgt grotendeels die van de ontstane vacatures. Daar kan echter wel een zekere tijd overheen gaan. Het CBS laat ook zien hoeveel vacatures er elk kwartaal open stonden op het peilmoment. Dit aantal groeide van in het eerste kwartaal van 2005 naar bijna in het eerste kwartaal van Sindsdien zet zich een lichte daling in. De stijging van de afgelopen jaren kan duiden op een krapper wordende arbeidsmarkt, maar het kan ook deels een gevolg zijn van de stijgende vraag, die we in het aantal ontstane vacatures weerspiegeld zien. Daarom ontwikkelde het CBS het begrip gemiddelde duur van openstaan van vacatures 5. Dit (geconstrueerde gegeven) geeft een indicatie van de ontwikkeling in de situatie op de arbeidsmarkt. Neemt de duur toe dan krimpt de markt, neemt de duur af dan verruimt de arbeidsmarkt. Het geeft geen tekort op de arbeidsmarkt weer, maar dat doen indicatoren als het percentage moeilijk vervulbare vacatures ook niet 6. Passen we deze systematiek toe voor de sector Zorg en WJK dan resulteert Figuur Dit wordt als volgt berekend: duur= op/vu x 365, waarbij duur: aantal dagen dat een vacature openstaat; op: gemiddeld aantal openstaande vacatures in een jaar; vu: totaal aantal vervulde vacatures in een jaar. 6 Prismant gaat nog na of er een samenhang is tussen het vinden van een bepaalde gemiddelde duur en het percentage moeilijk vervulbare vacatures en het tekort. Als dat succes heeft hebben we aan de hand van de vacature gegevens in de toekomst een goed en actueel beeld van het tekortschieten van de arbeidsmarkt. Prismant 18

21 Figuur 3.3 De gemiddelde duur van het vervullen van vacatures in dagen; Zorg en WJK I 2005-II 2005-III IV 2006-I 2006-II 2006-III IV 2007-I 2007-II 2007-III IV 2008-I 2008-II 2008-III Bron: Bewerking CBS-gegevens Het geleidelijk aan krapper worden van de arbeidsmarkt voor de instellingen in de sector Zorg en WJK zien we weerspiegeld in de stijgende trend. Koste het in het eerste kwartaal van 2005 gemiddeld nog geen 65 dagen om een vacature te vervullen, in het vierde kwartaal van 2007 is dat opgelopen tot bijna 85. De trend is dus een stijgende lijn. De eerste twee kwartalen van 2008 laten echter een daling zien. Zo komt de gemiddelde duur van het vervullen van een vacature in het tweede gedeelte van 2008 op ruim 75 dagen. Het is nog moeilijk om vast te stellen of hier sprake is van een trendbreuk. Ook in eerdere kwartalen kwam soms een incidentele daling voor. Deze dalingen duurden echter altijd maar één kwartaal. Het derde kwartaal van 2008 laat weer een stijging zien. Economiebreed was er in 2007 landelijk sprake van een gemiddelde van 80 dagen (CBS, 2008). De sector Zorg en WJK schommelde toen dus rond het gemiddelde. De gegevens van het CBS kunnen verder uitgesplitst worden. In de zorgsector hebben we onderscheid gemaakt naar care en cure (ziekenhuizen, GGZ). Figuur 3.4 laat verder de WJK sector apart zien. Alle drie de onderdelen van de sector laten een stijgende trend zien, alleen het niveau verschilt. De Cure heeft de gemiddeld langste duur voor het opvullen van vacatures, in de WJK gaat het het snelst. De caresector neemt een middenpositie in. Ook voor de onderdelen kunnen we nog niet aangeven of er sprake is van een trendbreuk, uitsluiten kunnen we het zeker niet. Prismant 19

22 Figuur 3.4 De gemiddelde duur van het vervullen van vacatures in dagen; Cure, Care en WJK I 2005-II 2005-III 2005-IV 2006-I 2006-II 2006-III 2006-IV 2007-I 2007-II 2007-III 2007-IV 2008-I 2008-II cure care wjk Bron: Bewerking CBS-gegevens 3.2 Mobiliteit De instroom van personeel Tabel 3.1 laat zien wat de herkomst is van personeel dat de afgelopen jaren ingestroomd is in de sector Zorg en WJK. Tabel 3.1 De instroom in de sector Zorg en WJK naar herkomst ( ) (absoluut) Herkomst (x 1.000) Uitkering 14,1 13,9 13,5 11,0 10,7 11,0 Inactief 24,5 29,0 26,1 24,3 15,9 16,6 School 19,2 23,0 22,8 21,6 18,7 21,2 Overig 5,9 7,7 7,7 7,7 6,6 5,6 Uit baan niet-zw 57,2 70,5 71,9 73,4 52,7 37,8 Totaal 120,9 144,1 142,0 138,0 104,6 92,1 Bron: Bewerking Sociaal Statistisch Bestand, CBS Vanaf 2001 nam de jaarlijkse instroom in omvang af van ruim tot slechts in Een meerderheid van de instromers had voor het moment van instromen een baan elders. De belangrijkste bedrijfstakken waaruit men afkomstig is zijn (detail)handel en uitzendbureaus. In het verleden verwisselden tussen de en mensen hun baan in een andere bedrijfstak voor één in die van de sector Zorg en WJK. In 2005 is dit teruggelopen tot We hebben geen gegevens over het soort baan dat men betrok, maar gezien de omvang van de stroom zullen het niet alleen algemene functies betreffen, maar zitten hier ook patiëntgebonden functies bij. Prismant 20

23 Tabel 3.2 De instroom in de sector Zorg en WJK naar herkomst ( ) (%) Herkomst (x 1.000) Uitkering 11,7 9,6 9,5 8,0 10,2 11,9 Inactief 20,3 20,1 18,4 17,6 15,2 18,0 School 15,9 16,0 16,1 15,7 17,9 23,0 Overig 4,9 5,3 5,4 5,6 6,3 6,1 Uit baan niet-zw 47,3 48,9 50,6 53,2 50,4 41,0 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bron: Bewerking Sociaal Statistisch Bestand, CBS De instroom van inactieven 7 nam vanaf 2001 af, maar laat in 2005 weer een stijgend aandeel zien. Het aantal instromende scholieren nam in absolute zin vanaf 2001 af, maar hun aandeel groeide in 2005 in een krimpende instroom wel. Tussen de branches bestaan aanzienlijke verschillen in de wijze waarop in de vraag naar personeel voorzien wordt. Tabel 3.3 laat de instroom in 2005 zien. Daarbij is ook rekening gehouden met stromen tussen branches. De Jeugdzorg en de ggz trekken veel nieuwe werknemers uit andere banen aan. De Jeugdzorg trekt vooral mensen van buiten de sector Zorg en WJK aan, de ggz trekt veel mensen uit andere branches van Zorg en WJK aan. De thuiszorg en kinderopvang trekken veel mensen aan die voor het instromen geen werk en geen eigen uitkering hadden (inactieven). Welzijn en maatschappelijke dienstverlening trekt veel uitkeringsgerechtigden aan. Verpleeg- en verzorgingshuizen en ziekenhuizen onderscheiden zich door het verhoudingsgewijs veel aantrekken van veel scholieren. Tabel 3.3 De instroom in de verschillende branches naar herkomst (2005) in % Uitkering School Inactief Uit baan ZW Uit baan niet-zw Overig Totaal Uit baan Ziekenhuizen GGZ Gehandicaptenzorg Verpleeg- en verzorgingshuizen Thuiszorg Jeugdzorg Kinderopvang Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Bron: Bewerking Sociaal Statistisch Bestand, CBS Kijken we naar de toekomst dan zal men er rekening mee moeten houden dat het aanbod van de verschillende categorieën zal veranderen. Zo zal het aantal inactieven en uitkeringsgerechtigden afnemen. Ook het aantal scholieren neemt op termijn af. Dit betekent dat 7 Inactieven hadden noch een baan, noch een eigen inkomen of uitkering voordat ze instroomden. Prismant 21

24 het aanbod van mensen die van baan veranderen vanuit een andere bedrijfstak steeds belangrijker zal worden De uitstroom van personeel De uitstroom van personeel nam vanaf het tweede kwartaal van 2006 snel toe (zie Figuur 3.5), maar minder hard dan men op grond van het verleden zou verwachten. Vanaf het vierde kwartaal 2007 is er sprake van een daling. Gezien de eerder behandelde gegevens over vacatures kan er sprake zijn van een kentering. Figuur 3.5 Het brutoverloop in de sector zorg en WJK per kwartaal (gebaseerd op gemiddelde van 4 voorafgaande kwartalen) 12,0% 11,5% 11,0% 10,5% 10,0% 9,5% 9,0% 8,5% 8,0% Bron: PGGM-deelnemersbestand De bestemming van het vertrekkend personeel De bestemming van vertrekkende personeelsleden varieert net als de instroom eveneens per branche (Tabel 3.4). Helaas beschikt het CBS niet over recentere gegevens dan Vergelijking met eerdere jaren leert dat de structuur van het uitstroompatroon in de loop der tijd niet sterke verandert. In de tabel valt de branche WMD op door een groot aandeel dat in een uitkeringssituatie terecht komt. Bij de Kinderopvang stopt een vijfde met betaald werk, maar krijgt ook geen uitkering (inactief); in deze branche gaan nog maar weinigen met pensioen. Net als in de ggz gaan velen vanuit de kinderopvang naar een andere instelling in de eigen branche. Vertrekkende personeelsleden uit de WJK-sector gaan iets vaker naar een andere bedrijfstak. Prismant 22

25 Tabel 3.4 De uitstroom in de verschillende branches naar bestemming (2005) in % Uitkering Inactief Pensioen School Naar baan ZW Naar baan niet-zw Overig Totaal Nettoverloop Ziekenhuizen GGZ Gehandicaptenzorg Verpleeg- en verzorgingshuizen Thuiszorg Jeugdzorg Kinderopvang Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Bron: Bewerking Sociaal Statistisch Bestand, CBS Het beheersen van de uitstroom is een van de pijlers van een goede personeelsvoorziening. Naar verwachting zal de uitstroom de komende tijd wel wat omhoog gaan, maar het streven zal moeten zijn dit zo veel mogelijk te beperken. Uit Exit-interviews blijkt dat 50-60% van vertrekkers meent dat het vertrek voorkomen had kunnen worden als aan bepaalde voorwaarden voldaan zou zijn. Hoe reëel die voorwaarden zijn, zal per situatie verschillen. De redenen die men vooral noemt zijn het gebrek aan loopbaan- en ontplooiingsmogelijkheden. Een meer planmatige job-rotatie, die in het bedrijfsleven al zeer gebruikelijk is, zou een bijdrage aan de oplossing van dit probleem kunnen zijn. Het gevaar in de sector Zorg en WJK is nu dat velen door jarenlang dezelfde functie uit te oefenen vastlopen in hun functie en uiteindelijk teleurgesteld het beroep verlaten. Zeker grote (gefuseerde) organisaties zouden goed op deze behoeften kunnen inspelen. Het systematisch vastleggen van de belangstelling van medewerkers en het actief benaderen van werknemers wanneer er vacatures vallen, is dan wel een voorwaarde. Prismant 23

26 Prismant 24

27 4. Opleidingen voor de sector Zorg en WJK 4.1 Opleidingsdeelname Het totaal aantal personen dat een zorg- of agogische opleiding volgt is de afgelopen jaren sterk gestegen. In Figuur 4.1 is te zien dat vooral de agogische opleidingen zich mogen verheugen in een sterke toename van het aantal deelnemers. Bij de opleidingen voor verpleging en verzorging is de trend minder stabiel: een stijging in de periode wordt nu gevolgd door een stagnatie van de instroom. Deze stagnatie wordt met name veroorzaakt door een afname van het aantal BBL-leerlingen (zie ook verderop in deze paragraaf). De groei in de medische opleidingen ligt ook in 2007 op hetzelfde niveau. De paramedische opleidingen hebben de afgelopen jaren een sterke groei laten zien en deze groei zet zich ook in 2007 door. Figuur 4.1 Het aantal personen in opleiding voor zorg en agogische beroepen medisch agogisch verpleging en verzorging assisterend paramedisch Bron: CBS, HBO-raad, OC&W, SSOV In Figuur 4.2 is te zien dat het aandeel deelnemers dat een zorg opleiding volgt redelijk stabiel is: sinds 1997 schommelt dit rond de 12%. In de sector WJK is daarentegen sprake van een jaarlijkse, minimale stijging. Prismant 25

28 Figuur 4.2 Het aandeel onderwijsvolgenden dat een zorg of agogische opleiding volgt in % zorg agogisch Bron: CBS, HBO-raad, OC&W, SSOV Figuur 4.3 laat zien dat de fluctuaties in het aantal deelnemers aan een V&V-opleiding bij alle niveaus voorkomt. Het aantal verzorgenden (niveau 3) laat sinds 2006 weer een opleving zien. Lange tijd was dit verreweg de grootste V&V-opleiding, sinds 2005 telt de opleiding maar net meer deelnemers dan de MBO-opleiding tot verpleegkundige (niveau 4). Deze laatste opleiding laat een licht stijgend aantal leerlingen in opleiding zien. De opleiding op niveau 2 was oorspronkelijk alleen een zorgopleiding. Later is daar de opleiding tot helpende welzijn bijgekomen. Dat verklaart de sterke stijging van het aantal leerlingen in opleiding. Omdat sinds kort de opleiding helpende Zorg en helpende Welzijn niet meer te onderscheiden zijn, zijn ze hier samen weergegeven. De opleiding op niveau 1 (zorghulp) is relatief gezien erg klein, en daalt de laatste jaren. Een opleiding op dit niveau kan men ook als werkende in de thuiszorg volgen via incompany-trainingen (functiegerichte opleidingen). Deze groep is niet terug te vinden in de cijfers van OC&W. De hier gepresenteerde cijfers geven dus geen volledig beeld van de opleidingsinspanningen in en voor de sector. Prismant 26

29 Figuur 4.3 Het aantal leerlingen dat een opleiding verpleging en verzorging volgt naar niveau niveau 5 niveau 4 niveau 3 niveau 2 niveau 1 Bron: HBO-raad, OC&W Het totaal aantal leerlingen dat een sociaal agogische opleidingen volgt steeg de afgelopen jaren sterk. De groei doet zich voor bij niveau 5 en bij de niveaus 3 en 4 samen. De opleidingen op niveau 3 bestond oorspronkelijk alleen uit de opleiding tot kinderleidster (BBL), maar kreeg later ook een dagvariant. De mogelijkheid om niveau 3 als dagvariant te volgen, veroorzaakte een terugval van het aantal leerlingen dat niveau 4 volgt. Beide niveaus tezamen groeien echter wel. In Figuur 4.5 is zichtbaar dat het aandeel leerlingen dat de BBL- of duale variant van een opleiding volgt de afgelopen jaren een golvende beweging laat zien. De instroom in de BBL is afhankelijk van het verloop van personeel in de instellingen. Als dit verloop groot is, bieden instellingen meer BBL-plaatsen aan en neemt de instroom in de BBL toe. Het verloop bij de instellingen wordt weer beïnvloed door ontwikkelingen op de algemene arbeidsmarkt. Prismant 27

30 Figuur 4.4 Het aantal leerlingen dat een agogische opleiding volgt naar niveau niveau 5 niveau 4 niveau 3 Bron: HBO-raad, OC&W Figuur 4.5 Het aandeel leerlingen dat een BBL- of duale opleiding volgt 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% v&v agogisch Bron: OC&W Prismant 28

31 De instroom in de BOL wordt beïnvloed door de instroom in de BBL, de ontwikkeling van de werkloosheid en de uitstroom uit het voortgezet onderwijs. Als de werkloosheid afneemt, zal men eerder de arbeidsmarkt opgaan en neemt de instroom in de BOL-opleidingen ook af (van der Windt en Talma, 2006). Na 1998 trok de economie aan en nam het aandeel leerlingen dat een BBL-opleiding volgde toe, tot Vanaf dat jaar is weer een flinke daling te zien, veroorzaakt door een omslag in de conjunctuur, welke zich in 2007 lijkt te herstellen. 4.2 Studie- en sectorrendement Het studierendement geeft aan welk deel van de deelnemers aan een opleiding hun diploma haalt. De meest nauwkeurige manier om dit te berekenen is door jaarlijks het cohort leerlingen of studenten te volgen dat met een opleiding begint en na een bepaald aantal jaren vast te stellen welk deel van hen het diploma heeft behaald. Tabel 4.1 Studie en sectorrendement in % Studierendement Sectorrendement BBL BOL BBL BOL Verpleegkundige Verpleegkundige Verzorgende Helpende Zorg Zorghulp Sociaal Pedagogisch Hulpverlener Spw Spw Helpende Welzijn Culturele en maatschappelijke vorming Sociaal en cultureel werker Maatschappelijk werk en dienstverlening Sociaal dienstverlener Bron: RegioMarge 2008 Van de Verpleegkundigen niveau 5-studenten blijkt 64% hun diploma te behalen. Bij de agogische opleidingen op HBO ligt dit percentage lager. Sinds kort is het mogelijk om ook MBO-leerlingen individueel te volgen. Omdat deze gegevens alleen nog maar beschikbaar zijn voor de cohorten 2005 en 2006, is het (nog) niet mogelijk om de cohort-methode toe te passen. Daarom is voor de MBO-opleidingen gekeken welk deel van de leerlingen dat uitstroomt, hun diploma heeft behaald. Dit blijkt sterk te variëren naar opleiding en leerweg. Bij de verpleegkundige en verzorgende opleidingen varieert het rendement van 63% (bol verpleegkundige) tot 87% (BBL zorghulp). Bij de agogische opleidingen ligt het studierendement tussen de 56% (BOL sociaal cultureel werker) en 83% (BBL sociaal dienstverlener). Het rendement van de BBL-opleidingen is gemiddeld genomen hoger dan dat van de BOL-opleidingen. Er lijkt weinig samenhang te zijn in het rendement per opleiding binnen één ROC. Over het algemeen is een vrij grote variatie zichtbaar in de behaalde rendementen, waarbij ROC s een hoog rendement halen op de ene opleiding en een laag rendement op de andere op- Prismant 29

32 leiding. Een relatie tussen omvang van de opleiding en rendement ontbreekt, met uitzondering van de BBL-opleiding tot verpleegkundige niveau 4. Bij deze opleiding is een negatief verband te zien: de grotere opleidingen hebben een lager rendement dan de kleinere opleidingen. Het sectorrendement geeft aan welk deel van de gediplomeerden van de zorg en agogische opleidingen ook daadwerkelijk in de sector Zorg en WJK gaan werken. Dit gegeven is van belang voor de personeelsvoorziening in de sector. Het sectorrendement bij de BBL-opleidingen is beduidend hoger dan bij de BOLopleidingen. Dit komt doordat de binding met de sector bij deze opleidingen hoger is. Bij de opleidingen neemt het sectorrendement toe met de stijging van het opleidingsniveau. Bij de lagere opleidingen stromen deelnemers vaker door naar een vervolgopleiding. Zij treden dan nog niet toe op de arbeidsmarkt. Bij de hogere opleidingen is vaker sprake van eindonderwijs en is ook het sectorrendement hoger. Een deel van de agogische opleidingen leidt echter ook op voor beroepen buiten de sector Zorg en WJK, waardoor gediplomeerden in een andere sector gaan werken. Daarnaast speelt ook de vraag naar arbeid mee bij het sectorrendement: als er weinig vraag is naar gediplomeerden van een specifieke opleiding, zal ook het sectorrendement laag zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de helpenden welzijn. Prismant 30

33 5. Kwaliteit van arbeid In deze notitie worden een aantal aspecten van de kwaliteit van arbeid belicht. We besteden aandacht aan de beloning en aan het oordeel over het werken in de sector. We doen dat aan de hand van een drietal bronnen: onderzoek van TNO, OSA en van het Nivel onder verpleegkundigen en verzorgenden. Verder besteden we aandacht aan de werkbeleving aan de hand van het Werknemersonderzoek van het Onderzoeksprogramma. Daarna besteden we aandacht aan ziekteverzuim. We sluiten af met het personeelbeleid van instellingen. 5.1 Beloning Voor de Zorg en WJK sector zijn de loonkosten een belangrijke component van de totale kosten in de zorg, vanwege het arbeidsintensieve karakter van de werkzaamheden in de Zorg. Uit cijfers van het CBS blijkt dat de lonen door de jaren binnen de sector Zorg en WJK iets harder stijgen dan de lonen over het algemeen. Door de jaren heen is een golfbeweging waarneembaar in de ontwikkeling van de uurlonen. Tot 2003 namen de uurlonen relatief veel toe, in de jaren 2004 en 2005 en 2006 steeg het loon minder snel en in 2007 is er weer sprake van een grotere stijging. Tabel 5.1 Ontwikkeling van uurlonen inclusief bijzondere beloning (jaarmutaties in %) Index 2007 (2000=100) CAO-loon totaal 4,4 3,8 3,0 1,4 0,8 2,3 2,4 118,1 Z&W 5,5 4,5 3,5 0,4 0,8 2,0 2,5 119,2 Contract-loon totaal 4,3 4,5 3,6 2,8 1,4 1,2 2,4 120,2 Z&W 5,2 5,5 4,0 1,7 1,8 1,2 2,6 122,0 Bron: CBS Statline De ontwikkeling van de CAO-lonen kan afwijken van de feitelijk betaalde lonen. Onderzoek dat de arbeidsinspectie eens in de twee jaar uitvoert geeft een goed beeld van de feitelijke loonontwikkeling. De meest recente cijfers hebben betrekking op 2006 (Hoeben, Faas, Bos en Samadhan, 2007). Hieruit blijkt dat de bruto-uurlonen van werknemers in de sector Zorg en WJK in 2006 gemiddeld met 3,2% stegen, tegen 2,7% in de totale economie. In de stijging van de bruto-uurlonen zit naast de zuivere loongroei ook het effect van veranderingen in de samenstelling van het werknemersbestand als gevolg van in- en uitstroom van personeel (het komers- en gaanders-effect). Kijken we alleen naar de werknemers die niet van baan zijn veranderd (de blijvers), dan krijgen we zicht op de zuivere loongroei. Bij deze groep zijn de bruto-uurlonen in de zorg en WJK met 4,1% gestegen tegen 4,5% in de gehele economie. In de Zorg en WJK werd 1,5% van deze stijging veroorzaakt door afspraken waarop werknemers recht hebben en 3,0% als gevolg van bijvoorbeeld periodieke verhogingen en promoties. Doordat werknemers korter gaan werken ontstaat een negatief effect op de loonontwikkeling van 0,5%. Prismant 31

34 Tabel 5.2 Jaarmutaties in bruto-uurlonen van werknemers in Nederland en in de sector Zorg en WJK Nederland Zorg en WJK Mutaties Bruto-uurlonen 3,8% 4,4% 2,2% 2,7% 2,4% 4,7% 2,7% 3,2% Komers-en-gaanderseffect -2,5% -1,3% -0,9% -1,8% -3,1% -2,1% -0,6% -0,9% Bruto-uurlonen blijvers 6,4% 5,7% 3,3% 4,5% 5,5% 6,8% 3,3% 4,1% -Initieel 2,6% 2,3% 0,7% 1,3% 2,4% 3,2% 0,3% 1,5% -Incidenteel 3,9% 3,5% 2,7% 3,4% 3,3% 4,0% 3,1% 3,0% -Arbeidsduurmutatie -0,2% -0,1% -0,1% -0,2% -0,2% -0,3% -0,1% -0,5% Extra uitkeringen blijvers 0,5% 0,2% 0,3% 0,3% 0,4% 0,7% 0,2% 0,0% Brutolonen blijvers incl.extra 6,9% 5,9% 3,6% 4,8% 5,9% 7,5% 3,5% 4,1% uitkeringen Bron: Erdem et.al. (2002); Venema et.al. (2003); Venema et.al. (2005); Hoeben et.al. (2007) In 2006 ontvingen de blijvende medewerkers in de Zorg en WJK-sector geen extra uitkeringen, in de totale economie kregen blijvers een extra uitkering van 0,3%. Over het algemeen zijn de mutaties binnen de Zorg en WJK sector, uitgezonderd 2002, lager dan de mutaties over de gehele economie De mutaties in salaris zoals weergegeven in Tabel 5.2 liggen structureel hoger dan de loonontwikkeling op basis van CAO-loon berekend. 5.2 Werkbeleving Werkbeleving (bron TNO) Elke twee jaar voert TNO in samenwerking met het CBS het onderzoek Nationale Enquete Arbeidsomstandigheden (NEA) uit. De resultaten van NEA 2006 zijn gebaseerd op (banen van) werknemers. Over de resultaten van het onderzoek zijn meerdere publicaties verschenen. In dit rapport is gebruik gemaakt van een rapport dat de belangrijkste bevindingen van de NEA laat zien van TNO (Smulders, Bosschie en Hupkens, 2007). Het rapport Arbobalans 2006 van TNO (Houtman, Hooff en Hooftman, 2007) beschrijven de belangrijkste resultaten meer op branche niveau. Werkdruk Volgens de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2006 rapporteert 34% van de werknemers in Nederland vaak tot altijd te maken te hebben met een hoge werkdruk. Binnen de Zorg en WJK ligt dit percentage hoger, namelijk 37%. Binnen de zorg en WJK schommelt het percentage ervaren werkdruk ook, waarbij de subsector curatieve gezondheidszorg zonder overnachting de meeste werkdruk ervaart (46%). Uit de werkgeversenquête Zorg en WJK (2007) komt naar voren dat 47% van de werkgevers de werkdruk binnen hun instelling als hoog typeert. Uitgesplitst naar zorg en WJK komt dit neer op 52% respectievelijk 42%. Autonomie in het werk wordt vaak als tegenkracht gezien tegen negatieve gezondheidseffecten van werkdruk te verminderen. Economiebreed wordt de autonomie hoger ervaren Prismant 32

35 dan de werkdruk. Een van de vier bedrijfssectoren waarbij dit niet het geval is, is de gezondheidszorg, hierbij is het verschil in autonomie en werkdruk minimaal. De gezondheidszorg lijkt hiermee een van de sectoren waarbij de combinatie van autonomie en werkdruk meer aandacht behoeft. De autonomie van het verplegend en verzorgend personeel neemt af door de jaren heen, en zit in 2007 onder het niveau van 2001 (PanelVenV, 2007) Fysieke belasting In de NEA 2006 geeft 24% van de werknemers aan regelmatig kracht te moeten zetten bij hun werk. Binnen de gezondheidszorg zijn vooral de verpleegkundigen met 48% een groep die veel kracht zetten. Meer specifiek doet 17% van de werknemers in Nederland fysiek zwaar werk waarbij ze temaken hebben met het tillen, duwen, dragen of trekken van lasten zwaarder dan 25 kg. Binnen de gezondheidzorg ligt het percentage hoger van mensen met fysiek zwaar werk, waarbij de medewerkers in de welzijnszorg met overnachting het hoogst scoren met 35%. Gevaarlijke stoffen Blootstelling aan gevaarlijke stoffen is 31%. Binnen de gezondheidszorg is dit percentage hoger, waarbij de thuiszorg aangeeft het meeste kans te hebben op gevaarlijke stoffen op de huid (70%). Gevolgd door de kinderopvang en welzijnszorg met overnachting (beide 69%). In het trendrapport (Osa 2007) werkt een veel kleinere groep met gevaarlijke stoffen, te weten 14%. Binnen de gezondheidszorg ligt dit percentage iets hoger, te weten 16%. Emotionele belasting Landelijk ervaart 8% van de werknemers vaak of altijd emotionele belasting. In de zorg is dit 20%. Hierbij scoort de branche curatieve gezondheidszorg zonder overnachting veruit het hoogst, met 39%. Dit blijkt ook uit het trendrapport Aanbod van Arbeid (2007). 63% van de medewerkers in de Zorg en WJK meldt dat het werk geestelijk zwaar is, 56% vindt het emotioneel zwaar. Intimidatie door klanten In 2006 had 23% van de werknemers te maken met intimidatie door klanten. Wanneer het totaal aantal werknemers verdeeld wordt over sectoren komt de gezondheidszorg op eenzame hoogte te staan, 39% van de werknemers in de gezondheidszorg wordt wel eens geïntimideerd door klanten. Ook in het trendrapport Aanbod van Arbeid (2007) blijkt dat agressie op het werk bij de gezondheidszorg op eenzame hoogte staat. 30% van de werknemers in de zorg en WJK heeft ermee te maken, tegen 15% over het totale aantal werknemers. Gewenste maatregelen In de gezondheidszorg en WJK geeft 25% van de medewerkers aan dat er meer aandacht besteed wordt aan maatregelen tegen werkdruk en werkstress. Het gemiddelde percentage van alle werkenden is hierbij 18%. Ook geven medewerkers van de zorgsector vaker aan dat er maatregelen tegen zwaar werk moeten worden getroffen, hierbij geeft 14% aan dat dit hard nodig is, terwijl landelijk 9% dit belangrijk vindt. Daarnaast acht 32% van de medewerkers in de zorg dit enigszins nodig. Prismant 33