Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum. Spoor naar veilig Winsum

Transcriptie

1 Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum Spoor naar veilig Winsum 2 mei 2016

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doelstellingen Randvoorwaarden Leeswijzer Werkwijze Ambtelijk overleg ProRail - gemeente Winsum Onderzoeksperiode Eerste conceptrapport Ambtelijk overleg provincie Groningen ProRail gemeente Winsum Inloopavonden en overige overleggen Eindrapport Maatregelen en subprojecten Overwegen 1 t/m 3, Groningen-Sauwerd Overweg 4, dorp Sauwerd Overwegen 5 t/m 11, Sauwerd-Winsum Overweg 12, Meeden Overweg 13, Zijlvestweg Overweg 14, Trekweg naar Onderdendam Overweg 15, Onderdendamsterweg Overweg 16, Sasmaweg (uitloop) Overwegen 17, 18 en 20, Zuidkant Baflo Overweg 19, Station Baflo Overweg 21, Hoogeweg Overwegen 22 en 23, dorp Rasquert Verbetering overwegveiligheid Prioritering maatregelen Conclusie Behalen doelstellingen bij uitvoering voorkeursmaatregelen Kosteneffectiviteit voorkeursmaatregelen Bijlagen Bijlage 1, Document Maatregelen per overweg Bijlage 2, Uitslagen inloopavonden en aanvullende/nagezonden reacties

3 1. Inleiding In 2014 hebben er twee dodelijke ongevallen binnen de gemeente Winsum plaatsgevonden op een niet actief beveiligde overweg in Winsum. Door de dodelijke ongevallen zijn ProRail, de provincie Groningen en de gemeente Winsum (en hun inwoners) hard geconfronteerd met de risico s bij niet actief beveiligde overwegen. Ook is de afgelopen twee jaar pijnlijk zichtbaar geworden dat de impact van de ongevallen op reizigers, personeel van Arriva, hulpverleners, omwonenden, nabestaanden, etc. zeer groot is. 1.1 Aanleiding Naar aanleiding van het eerste dodelijke ongeval op 2 april 2014 hebben ProRail en de gemeente Winsum, maar ook de bevolking, Tweede Kamerleden, etc. zich gerealiseerd dat, mede gezien het groot aantal niet actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum, maatregelen gewenst zijn ter voorkoming van meer slachtoffers op overwegen. Voor de beeldvorming: in de gemeente Winsum zijn 11 niet actief beveiligde overwegen en 12 actief beveiligde overwegen. Het ongeval op 2 april 2014 is dan ook de aanleiding geweest voor een bestuurlijk overleg op 19 mei 2014 tussen ProRail en de gemeente over de overwegveiligheid. In dit bestuurlijk overleg is afgesproken dat beide partijen gezamenlijk een onderzoek gaan uitvoeren naar verbetermogelijkheden voor de overwegveiligheid op alle overwegen in de gemeente Winsum. Dit onderzoek heeft geresulteerd in het document Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum. Op 14 oktober 2014, tijdens de looptijd van het onderzoek naar verbetermogelijkheden van de overwegveiligheid, heeft op dezelfde niet actief beveiligde overweg (Voslaan) opnieuw een ongeval plaatsgevonden met dodelijke afloop. De noodzaak van het onderzoek naar verbetermogelijkheden van de overwegveiligheid en de noodzaak van het nemen van maatregelen zijn hiermee helaas bevestigd. Inmiddels is het document Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum in verschillende bijeenkomsten en inloopavonden besproken met bewoners, belanghebbenden en overheden. Naar aanleiding van deze bijeenkomsten en inloopavonden zijn de te nemen maatregelen nader bekeken en daar waar nodig zijn andere keuzes gemaakt op basis van noodzaak en draagvlak. In voorliggend rapport is weergegeven welke maatregelen en subprojecten er definitief voorgesteld worden om uitgevoerd te worden en welke kosten dit met zich mee brengt. 1.2 Doelstellingen Het project heeft twee doelstellingen. Beide doelen staan hieronder weergegeven. - Na realisatie van maatregelen bij de overwegen dient het aantal niet actief beveiligde overwegen dusdanig te zijn afgenomen, dat de kans op nieuwe (dodelijke) slachtoffers bij niet actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum geminimaliseerd is. - Het risico op ongevallen bij de actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum wordt sterk verminderd en in ieder geval niet groter door de gewijzigde verkeersstromen als gevolg van genomen maatregelen. 1.3 Randvoorwaarden Het behalen van de doelstellingen staat en valt met onderstaande randvoorwaarden. - De omwonenden van de overwegen zijn bereid om een bijdrage te leveren, bijvoorbeeld door te accepteren dat er omrijdbewegingen ontstaan en/of door grond ter aankoop beschikbaar te stellen. - Op basis van de huidige deterministische ramingen is er een taakstellend budget beschikbaar gesteld om voorgestelde maatregelen uit te voeren. Een randvoorwaarde is wel dat dit budget gedurende de looptijd van het gehele project beschikbaar blijft. (Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft toegezegd 50% van dit taakstellend budget ter beschikking te stellen met een absoluut maximum van ,- (incl. BTW). De provincie Groningen en gemeente Winsum hebben eind 2015 besloten middelen beschikbaar te stellen om eveneens 50% te dekken. Het totale taakstellende budget voor de maatregelen in Winsum komt daarmee op maximaal ,- (inclusief BTW). Binnen dit taakstellende budget moeten alle kosten, waaronder beheer-, onderhouds- en vervangingskosten, gedekt worden. Tussen het 3

4 ministerie van Infrastructuur en Milieu en de gemeente Winsum zal een bestuursovereenkomst met nadere afspraken omtrent het project en bijbehorende financiering (waaronder het prijspeil (de genoemde bedragen zijn prijspeil 2015) en de indexering) gesloten worden.) 1.4 Leeswijzer Hierboven is omschreven wat de aanleiding is voor voorliggend document. Daarnaast staat omschreven welke doelstellingen behaald dienen te worden met de uit te voeren subprojecten en verbetermaatregelen voor de verkeersveiligheid van overwegen en aan welke randvoorwaarden voldaan moet worden om deze doelstellingen te behalen. In hoofdstuk 2 staat beschreven welke werkwijze is gehanteerd om te komen tot voorliggend document. De best passende maatregelen bij de overwegen staan weergegeven in hoofdstuk 3. De conclusie uit het onderzoek staat weergegeven in het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 4. Tot slot treft u nog diverse bijlagen aan ter toelichting en verdieping op dit rapport. 4

5 2. Werkwijze In voorgaande hoofdstuk is aan de orde gekomen dat het onderzoek naar verbeteringsmogelijkheden voor de overwegveiligheid van alle overwegen in de gemeente Winsum is opgestart naar aanleiding van het bestuurlijk overleg tussen ProRail en de gemeente Winsum. In dit hoofdstuk wordt nader toegelicht hoe het onderzoek is uitgevoerd en hoe voorliggend document tot stand is gekomen. 2.1 Ambtelijk overleg ProRail - gemeente Winsum De onderzoeksperiode is gestart met een ambtelijk overleg tussen ProRail en de gemeente Winsum. Dit overleg vond plaats op 2 juni Het doel van dit overleg was om te komen tot een breed gedragen visie waar alle aanwezige partijen en vakdisciplines achter staan. De deskundigen die bij dit overleg aanwezig waren vertegenwoordigden dan ook verschillende vakgebieden. Hieronder is een overzicht weergegeven van deze vertegenwoordiging. Namens ProRail: - Vakspecialist overwegen - Bedrijfsjurist die ook betrokken is bij het Landelijk Verbeterprogramma Overwegen (LVO) - Public Affairs manager Namens gemeente Winsum: - Teamhoofd Openbare Ruimte en Gebouwen - Medewerker civiele techniek - Medewerker ruimtelijke ordening - Verkeerskundige die ook betrokken is bij de projecten Fietsroute Plus Groningen-Winsum en N361 (welke raakvlakken hebben met te nemen maatregelen aan overwegen) 2.2 Onderzoeksperiode Tijdens het (bovengenoemde) overleg zijn veel aspecten en ook al mogelijke verbetermaatregelen voor de overwegveiligheid aan de orde gekomen. De mogelijke verbetermaatregelen zijn in de periode na dit overleg verder onderzocht en uitgewerkt, waardoor ook de consequenties en kosten van mogelijke maatregelen langzamerhand steeds beter in beeld zijn gekomen. Om het risico dat er opnieuw een ongeval op een overweg plaats vindt in de gemeente Winsum te minimaliseren, is niet alleen de Voslaan, maar zijn alle overwegen in de gemeente onderzocht op mogelijke verbetermaatregelen. Daarbij is gekeken naar alle mogelijke kosteneffectieve opties (beveiligen, opheffen/saneren, extra hekwerk, etc.) die toegepast kunnen worden op de betreffende overwegen. 2.3 Eerste conceptrapport Het ambtelijke overleg tussen ProRail en de gemeente Winsum en het daarop volgend onderzoek heeft ertoe geleid dat in kort tijdsbestek een eerste conceptrapport opgesteld is waar zowel verschillende vakdisciplines bij ProRail als bij de gemeente Winsum volledig achter staan. In dit eerste concept is rekening gehouden met onderstaande onderwerpen. - Veiligheidsmaatregelen - Toegankelijkheidsmaatregelen voor: o Agrarisch verkeer (ook vee) o Vrachtverkeer o Fietsverkeer o Gemotoriseerd verkeer o Minder validen - Geschatte kosten 2.4 Ambtelijk overleg provincie Groningen ProRail gemeente Winsum De provincie Groningen is bezig met een onderzoek naar maatregelen om de verkeersveiligheid op de N361 tussen Ranum en Groningen te verbeteren. Daarnaast is de provincie Groningen bezig met planvorming voor het realiseren van een Fietsroute Plus tussen Groningen en Winsum. De scope van beide projecten ligt tussen Groningen en Winsum en naast of in de buurt van het spoor. Maatregelen bij de overwegen hebben daarom consequenties voor deze projecten. De provincie Groningen is ook gebaat bij 5

6 een goede verkeersveiligheid (en daarmee ook overwegveiligheid) in de provincie Groningen. Om de provincie mee te nemen in het proces en om te voorkomen dat een betere overwegveiligheid negatieve consequenties heeft voor de projecten Fietsroute Plus Groningen-Winsum en N361 heeft er een (afstemmings)overleg plaatsgevonden tussen de provincie Groningen, ProRail en de gemeente Winsum. Dit afstemmingsoverleg vond plaats op 18 november Naast de vertegenwoordigers van ProRail en de gemeente waren namens de provincie de volgende vakdisciplines vertegenwoordigd. - Beleidsmedewerker Openbaar Vervoer - Projectleider N361 - Projectleider Fietsroute Plus, afwezig, vertegenwoordigd via projectleider N361 - Projectleider Wegenbouw, afwezig, vertegenwoordigd via projectleider N361 In het overleg is het eerste conceptrapport voor de mogelijke verbeteringsmaatregelen voor de overwegveiligheid in de gemeente Winsum door de provincie Groningen positief ontvangen. De voorgestelde verbetermaatregelen, de plannen voor de Fietsroute Plus Groningen-Winsum en de N361 zullen elkaar behoorlijk versterken. Dankzij de gekozen integrale aanpak is er sprake van een breed gedragen plan. Gezamenlijk is een voorkeurskeuze gemaakt voor de verbetermaatregelen voor de overwegveiligheid. De keuzes en opmerkingen uit het overleg tussen de provincie Groningen, ProRail en de gemeente Winsum zijn verwerkt in het rapport Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum. Bovenstaande heeft geleid tot een eerste versie van het rapport Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum met daarin voorgestelde oplossingen en bijbehorende kosten. 2.5 Inloopavonden en overige overleggen Na de totstandkoming van de eerste versie van het rapport Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum zijn diverse overleggen en inloopavonden gehouden met bewoners, belanghebbenden en overheden om de plannen te bespreken. Naar aanleiding van deze overleggen en inloopavonden zijn er nieuwe inzichten opgedaan bij enkele overwegen, met name op de aspecten draagvlak en grondaankoop. Met deze nieuwe inzichten zijn er bij een aantal overwegen andere keuzes gemaakt met betrekking tot de te nemen maatregelen of het proces om te kunnen komen tot uitvoering van de voorgestelde maatregelen. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft tijdens de overleggen tussen Provincie Groningen, ProRail, ministerie van Infrastructuur en Milieu en gemeente Winsum aangegeven dat de te nemen maatregelen kosteneffectief moeten zijn. Dit is bij het heroverwegen van de te nemen maatregelen als voorwaarde meegenomen. 2.6 Eindrapport Voorliggend document is een herijking van het document Verbetering overwegveiligheid gemeente Winsum. In dit document zijn de nieuwe keuzes naar aanleiding van bovenstaand proces verwerkt. Ook zijn de kosten van de maatregelen in de bijlage Maatregelen per overweg geactualiseerd. Dit betreft een deterministische raming, waarbij de beheer-, onderhouds- en vervangingskosten nog niet zijn geraamd. In de ramingen is wel rekening gehouden met projectmanagement/peat kosten en de planuitwerkings- /engineeringskosten. Op basis van deze documenten zullen de benodigde maatregelen en subprojecten nader uitgewerkt gaan worden. In de bijlage Maatregelen per overweg is vertrouwelijke informatie opgenomen. Deze bijlage zal daarom niet openbaar gemaakt worden. 6

7 3. Maatregelen en subprojecten Er zijn tijdens de onderzoeksperiode veel mogelijke verbetermaatregelen voor de overwegveiligheid onderzocht. Een belangrijk uitgangspunt dat hierbij gehanteerd is, is dat het toepassen van een onderdoorgang of viaduct voor gemotoriseerd verkeer alleen de voorkeur heeft als andere maatregelen niet voldoende toereikend zijn om de overwegveiligheid daadwerkelijk te verbeteren terwijl verbetermaatregelen wel nadrukkelijk gewenst zijn. De reden hiervoor is dat het ongelijkvloers kruisen van het spoor een dusdanig kostenplaatje met zich meebrengt dat de financiële haalbaarheid van het project daarmee op voorhand mogelijk onder druk zal komen te staan. In onderstaande paragrafen is aangegeven welke maatregelen oorspronkelijk werden voorgesteld en welke maatregelen of subprojecten, gezien de nieuwe inzichten naar aanleiding van de inloopavonden en andere overleggen, op dit moment worden voorgesteld. De gebruikte overwegnummering komt overeen met het onderstaande kaartje. 1. Adorp, Harssema s Laan 2. Adorp, Spoorlaan 3. Adorp, Munnikeweg 4. Sauwerd, Stationsstraat 5. Sauwerd, Laanweg 6. Wetsinge, Oosterlaan 7. Wetsinge, Naamloos (toegang tot achterliggende percelen) 8. Wetsinge, Meedenweg 9. Wetsinge, Oudeweg 10. Winsum, Winsumermeeden 11. Winsum, Voslaan 12. Winsum, Meeden 13. Winsum, Zijlvestweg 14. Winsum, Trekweg naar Onderdendam 15. Winsum, Onderdendamsterweg 16. Baflo, Sasmaweg (uitloop) 17. Baflo, Sasmaweg (toegang tot achterliggende percelen) 18. Baflo, Sasmaweg (doorgaande functie en toegang tot achterliggende percelen) 19. Baflo, Overpad station 20. Baflo, Tinallingerweg/Emmastraat 21. Baflo, Havenweg/Hoogeweg 22. Rasquert, Oude Kievesterweg 23. Rasquert, Pad vanaf Mathenesserweg 7

8 3.1 Overwegen 1 t/m 3, Groningen-Sauwerd In het oorspronkelijke plan werden bij deze overwegen geen aanpassingen voorgesteld. Op deze drie locaties is actieve beveiliging aanwezig en er zijn geen mogelijkheden om deze overwegen op een kostenefficiënte wijze nog veiliger te maken. Er zullen daarom geen maatregelen genomen worden. 3.2 Overweg 4, dorp Sauwerd Het dorp Sauwerd heeft slechts één overweg, namelijk de Stationsstraat. Deze overweg bestaat uit twee delen. Enerzijds als overweg voor al het verkeer naar de percelen en woningen aan de oostzijde van het spoor. Anderzijds als stationsoverpad voor voetgangers van en naar het oostelijke perron. Het oorspronkelijke voorstel bij deze overweg was het scheiden van beide functies door het aanbrengen van hekwerk. Hiermee wordt voorkomen dat voetgangers om de gesloten voetgangersboom heenlopen en zo alsnog het spoor op lopen via de rijbaan. Bij de inloopavonden en overleggen zijn geen afwijzende reacties binnengekomen over deze maatregel. Er zijn dan ook geen nieuwe inzichten opgedaan met betrekking tot deze overweg. Deze maatregel is van belang voor de veiligheid van voetgangers van en naar het oostelijke perron. 3.3 Overwegen 5 t/m 11, Sauwerd-Winsum Tussen Sauwerd en Winsum liggen veel actief beveiligde en niet-actief beveiligde overwegen. In het oorspronkelijke plan is aangegeven dat alle niet-actief beveiligde overwegen gesaneerd dienen te worden. In dit plan worden de overwegen Oosterlaan (overweg 6), Oudeweg (overweg 9) en Voslaan (overweg 11) door middel van een parallelstructuur aan de oostzijde van het spoor omgeleid naar een naastgelegen actief beveiligde overweg. Voor de niet-actief beveiligde overweg tussen de Oosterlaan en de Meedenweg (overweg 7) werd de realisatie van een veetunnel voorgesteld, zodat ook deze overweg gesaneerd kan worden. Over de actief beveiligde overwegen komt door deze maatregelen meer verkeer te rijden. Om de veiligheid van deze overwegen toch te verbeteren is in het plan opgenomen dat de overwegen Laanweg (overweg 5), Meedenweg (overweg 8) en Winsumermeeden (overweg 10) toegankelijk moeten zijn voor diepladers. Naar aanleiding van het oorspronkelijke plan is contact opgenomen met alle benodigde grondeigenaren om hen uit te nodigen voor een overleg over het plan. Uit de gesprekken die gevoerd zijn met de grondeigenaren kwam naar voren dat men doorgaans wel bereid is mee te werken aan oplossingen voor het opheffen van de niet-actief beveiligde overwegen, maar dat dit niet ten koste mag gaan van de totale hoeveelheid grond van de betreffende boeren. Voor de aanleg van de parallelwegen is echter wel grond nodig. Dit beseffen de grondeigenaren ook. De meeste grondeigenaren zien grondmobiliteit als oplossing. Met grondmobiliteit dient er zodanig met gronden geschoven te worden dat de grondeigenaren enerzijds grond kunnen afstaan ten behoeve van de aanleg van parallelwegen en anderzijds dit niet ten koste gaat van de hoeveelheid grond van de grondeigenaar. Daarbij komt dat de provincie Groningen plannen heeft om in het betreffende gebied een Fietsroute Plus aan te leggen tussen Groningen en Winsum en de N361 veiliger wil maken en dat Tennet nieuwe hoogspanningsmasten gaat plaatsen in het betreffende gebied. Ook dit zal impact hebben op de gronden en compensatieopgaves (bijvoorbeeld voor weidevogels) in dit gebied. Gezien de reacties van de grondeigenaren is er slechts één mogelijkheid om de niet-actief beveiligde overwegen tussen Sauwerd en Winsum, de provinciale projecten en het project van Tennet (met draagvlak) te kunnen realiseren, namelijk door middel van een integraal subproject Grondmobiliteit. Door dit nieuwe inzicht is inmiddels een subproject Grondmobiliteit opgestart, om snel duidelijkheid te krijgen in de uiteindelijke haalbaarheid van grondmobiliteit in het betreffende gebied. Om met gronden in het gebied te kunnen schuiven zullen gronden en/of agrarische bedrijven aangekocht of verplaatst moeten worden. Het project Grondmobiliteit zal dus de nodige kosten met zich meebrengen. Daarentegen hoeft er door deze invulling geen veetunnel gerealiseerd te worden, zodat de hiervoor geraamde middelen in het project Grondmobiliteit ingezet kunnen worden. Zo zorgen deze middelen ervoor dat niet één, maar meerdere niet-actief beveiligde overwegen opgeheven kunnen worden en dat de verschillende projecten in het gebied elkaar niet negatief beïnvloeden, maar juist elkaar versterken door de integrale en kosteneffectieve aanpak. Op de afbeelding op de volgende bladzijde zijn de projecten voor het gebied tussen Sauwerd en Winsum op een kaart weergegeven. 8

9 Er zijn tussen de verschillende overheden al financiële afspraken gemaakt. Door deze afspraken geldt als uitgangspunt dat het project Grondmobiliteit (inclusief de daadwerkelijke aanlegkosten van de nieuwe parallelwegen en oplossingen voor diepladers) uiteindelijk niet meer kost dan de middelen die tot dusver geraamd zijn voor het aanpakken van de betreffende overwegen. 3.4 Overweg 12, Meeden Het dorp Winsum wordt doorsneden door enkele barrières, namelijk het Winsumerdiep, de N361 en het spoor. Het spoor snijdt het dorp in een oostelijk en westelijk deel en het Winsumerdiep splitst op haar beurt het dorp in een noordelijk en zuidelijk deel. De overweg Meeden (overweg 12) ligt aan de zuidkant van het zuidelijk deel van het dorp Winsum. Deze overweg was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Winsum (met het voorstel om een voetgangersboom er bij te plaatsen). Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat de helft van de respondenten positief is over deze maatregel. Van degenen die negatief tegenover deze maatregel staan hebben de meesten als reden opgegeven dat de aanwezigheid van bellen, lichten en slagbomen voor het gemotoriseerde verkeer voldoende is bij deze overweg (conform huidige situatie). Voetgangers (waaronder ook kinderen, slechthorenden, blinden, etc.) worden met een voetgangersboom echter gedwongen te stoppen voor de aankomende trein. Door het aanbrengen van de voetgangersboom wordt het maximale gedaan om de veiligheid voor de voetgangers te verbeteren. Het is dan ook wenselijk om deze voetgangersboom te plaatsen. Een uitgebreid overzicht met de ingediende reacties is te vinden als bijlage bij dit document. 3.5 Overweg 13, Zijlvestweg In het zuidelijk deel van Winsum kunnen fietsers en voetgangers tussen de oostzijde en westzijde van Winsum het spoor ongelijkvloers kruisen bij de fiets-/voettunnel bij het station. De toegankelijkheid van deze tunnel (van oost naar west en vice versa) laat voor minder validen echter te wensen over. Voor deze categorie is het belangrijk om (gelijkvloerse) alternatieve routes te hebben. Deze alternatieve routes zijn beschikbaar ten noorden van het station (overweg 14, Trekweg naar Onderdendam) en ten zuiden van het station (overweg 13, Zijlvestweg). Op het kaartje op de volgende pagina is weergegeven waar deze alternatieve overwegen zich, ten opzichte van het station, bevinden. 9

10 Rondom de overweg Zijlvestweg staan enkele voorzieningen die ervoor zorgen dat het gebruik van deze overweg, gezien de schaalgrootte van het dorp Winsum, hoog is. Onder andere veel ouderen, jeugd en kinderen maken hier gebruik van. Zo zijn in de nabijheid van deze overweg onder andere een middelbare school, sporthal, basisschool, gymzaal (die ook gebruikt wordt door de basisschool aan de andere zijde van de overweg) en het gebouw Blauwe Schuit. In de Blauwe Schuit zijn meerdere maatschappelijke functies aanwezig (Stichting Podium (met een theaterzaal en andere ruimtes), Noorderpoortcollege, Jeugdtheaterschool Wonderboom, Kids2b (kinderdagopvang, buitenschoolse opvang en peuterspeelzaal), Stichting Welzijn en Dienstverlening, Logopedisch Centrum Noord, Vluchtelingenwerk, etc.). De Zijlvestweg is niet toegankelijk voor gemotoriseerd verkeer, wat ten goede komt aan de verkeersveiligheid van de gebruikers van al deze voorzieningen. Voor het langzame verkeer dat gebruik maakt van de Zijlvestweg kan de veiligheid van de overweg aanzienlijk verbeterd worden, aangezien het een niet-actief beveiligde overweg betreft. Gezien de (eerder genoemde) doelgroepen van deze overweg is het van belang om bij deze overweg actieve beveiliging aan te brengen voor voetgangers. Naast het beveiligen van de overweg Zijlvestweg is ook gekeken naar het opheffen of ongelijkvloers maken van deze overweg. Gezien de kosten, sociale veiligheid, ruimtebeslag door hellingbanen, toegankelijkheidseisen, verlichting, vandalismegevoeligheid, etc. wordt het niet reëel bevonden om de overweg op deze locatie ongelijkvloers te maken. Het opheffen of het aanbrengen van een spoortrap is met name gezien de doelgroep niet wenselijk. Voor de zwakkere verkeersdeelnemers (ouderen, minder validen, kinderen (lopend en met kinderfietsjes), moeders met een kind op de fiets, etc) die gebruik maken van deze overweg is een alternatieve route via een andere overweg (te) lang, subjectief onveiliger, onoverzichtelijker, etc. en een spoortrap een on- of zeer moeilijk neembaar obstakel. De overweg Zijlvestweg (met het voorstel om deze te beveiligen) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Winsum. Op de reactieformulieren van deze inloopavond en op de website konden de respondenten voor de Zijlvestweg zelf aangeven wat zij goede oplossingen vonden voor deze overweg. Hieronder staat het overzicht weergegeven. Beveiligen : 16 Spoortrap over het spoor : 2 Opheffen : 7 Geen voorkeur, maar wel maatregelen nemen : 2 Geen veiligheidsmaatregelen nemen : 10 Uit bovenstaande kan worden geconcludeerd dat de meeste stemmen uitgaan naar het voornemen om de overweg Zijlvestweg te beveiligen. Een uitgebreid overzicht met de ingediende reacties is te vinden als bijlage bij dit document. 3.6 Overweg 14, Trekweg naar Onderdendam De Trekweg naar Onderdendam is een belangrijke verbinding voor zowel gemotoriseerd verkeer en langzaam verkeer tussen de oost- en westzijde van Winsum ten zuiden van het Winsumerdiep. Deze weg is onder andere een belangrijke route naar het centrum van Winsum. Voor gemotoriseerd verkeer is de veiligheid op de betreffende overweg niet verder te vergroten. De overweg is al voorzien van actieve beveiliging voor gemotoriseerd verkeer. Voor langzaam verkeer is de veiligheid van de overweg echter niet optimaal. Bij de Trekweg naar Onderdendam is aan één zijde van de voetgangersoversteek geen slagboom aanwezig. Het is dan ook van belang om bij deze overweg ook voor voetgangers een (volledige) actieve beveiliging te realiseren. 10

11 De overweg Trekweg naar Onderdendam (met het voorstel om een voetgangersboom er bij te plaatsen) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Winsum. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat de helft van de respondenten positief is over de maatregel bij de Trekweg naar Onderdendam. Van degenen die negatief tegenover deze maatregel staan hebben de meesten als reden opgegeven dat de aanwezigheid van bellen, lichten en slagbomen voor het gemotoriseerde verkeer voldoende is bij deze overweg (conform huidige situatie). Voetgangers (waaronder ook kinderen, slechthorenden, blinden, etc.) worden met een voetgangersboom echter gedwongen te stoppen voor de aankomende trein. Door het aanbrengen van de voetgangersboom wordt het maximale gedaan om de veiligheid voor de voetgangers te verbeteren. Het is dan ook wenselijk om deze voetgangersboom te plaatsen. Een uitgebreid overzicht met de ingediende reacties is te vinden als bijlage bij dit document. 3.7 Overweg 15, Onderdendamsterweg Ten noorden van het Winsumerdiep is slechts één overweg, de Onderdendamsterweg. De overweg Onderdendamsterweg is afgelopen jaren aangepakt in het kader van het project herinrichting Onderdendamsterweg. De overweg is met dit project verbreed (zodat deze geen flessenhals meer is voor het verkeer) en er is een veilige voorziening voor voetgangers gerealiseerd. In de nabije toekomst zal er ten noorden van Winsum een nieuwe weg gerealiseerd worden, waardoor het gemotoriseerd verkeer op de Onderdendamsterweg sterk zal dalen. Verdere maatregelen ten behoeve van de verkeersveiligheid bij deze overweg zijn op dit moment dan ook niet benodigd. De overweg Onderdendamsterweg (voorstel om geen maatregelen te nemen) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Winsum. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat bijna alle respondenten bij de Onderdendamsterweg aangeven dat deze niet verder aangepast hoeft te worden om de veiligheid te vergroten. Gezien de huidige en toekomstige situatie bij de Onderdendamsterweg zijn aanpassingen bij deze overweg inderdaad niet benodigd. Een uitgebreid overzicht met de ingediende reacties is te vinden als bijlage bij dit document. 3.8 Overweg 16, Sasmaweg (uitloop) De niet-actief beveiligde overweg Sasmaweg (uitloop) is gelegen halverwege Winsum en Baflo. Deze overweg heeft een zuiver particulier karakter en wordt enkel gebruikt door een agrariër om vanaf zijn bedrijf bij zijn gronden aan de andere zijde van het spoor te komen. In tegenstelling tot de relatief lage kosten om de overige overwegen veiliger te maken zijn de kosten voor het beveiligen van deze overweg hoog tegenover een lage veiligheidswinst (niet kosteneffectief). Saneren van deze overweg is niet mogelijk zolang de betreffende agrariër zijn bedrijf op deze locatie runt. De omrijdafstanden die ontstaan wanneer deze overweg gesaneerd wordt zijn buiten proporties voor de betreffende agrariër. In het oorspronkelijke plan staat dat er bij deze overweg geen maatregelen genomen worden. Inmiddels is om de veiligheid bij deze overweg te vergroten wel een hekwerk geplaatst door ProRail. Alleen de betreffende agrariër kan dit hekwerk openen en sluiten. Hierdoor wordt voorkomen dat anderen gebruik kunnen gaan maken van deze overweg. 3.9 Overwegen 17, 18 en 20, Zuidkant Baflo De overweg Tinallingerweg (overweg 20) is de belangrijkste overweg in Baflo. Aan de westzijde van het spoor ligt het grootste deel van het dorp Baflo, met onder andere het centrum. Aan de oostzijde van het spoor ligt de wijk Oosterhuisen, het bedrijventerrein Hoogeweg, voetbalvereniging Rood Zwart en de begraafplaats. Ook is de Tinallingerweg een belangrijke regionale verbindingsweg tussen de N363 en de N996. Zowel doorgaand als bestemmingsverkeer en lokaal verkeer maakt om deze redenen gebruik van deze overweg. Vanwege de ligging van het bedrijventerrein ten opzichte van de N363, maakt ook relatief veel vrachtverkeer gebruik van deze overweg. Tevens is er, door de huidige ligging van de functies in Baflo en Rasquert, sprake van veel fiets- en voetverkeer op de overweg. Met het afsluiten van de noordelijkste overweg aan de zuidkant van Baflo (overweg 18) zal het aandeel fietsers en voetgangers nog meer toenemen. Deze niet actief beveiligde overweg wordt op dit moment namelijk veel gebruikt als oostwestverbinding voor langzaam verkeer (waaronder van en naar de voetbalvelden). Bij het afsluiten van deze niet actief beveiligde overweg zal dit langzame verkeer ook gebruik gaan maken van de Tinallingerweg. De overweg Tinallingerweg wordt ook gebruikt als sluiproute naar het perron. Zowel aan de oostzijde als aan de westzijde van de overweg kunnen voetgangers gebruik maken wandelpaden en 11

12 trottoirs. Op de overweg zelf is echter geen voorziening voor voetgangers aanwezig. Hierdoor zorgt de overweg voor een flessenhalseffect, waardoor voetgangers plotseling op de drukke Tinallingerweg komen te lopen. In het oorspronkelijke plan is daarom voorgesteld om de overweg uit te breiden met een vrijliggend voetpad en het plaatsen van extra hekwerk aan de noordzijde van de perrons. Aan de westzijde van de overweg Tinallingerweg ligt een weegbrug (op de Stationsstraat). Deze weegbrug werd veel gebruikt door een bedrijf aan de oostzijde van het spoor. Dit leidde tot spoorkruisende bewegingen met grote vrachtautocombinaties. Regelmatig werden er gevaarlijke manoeuvres uitgehaald om de vrachtautocombinatie goed op de weegbrug te krijgen. Om dit te voorkomen staat in het oorspronkelijke plan dat het gewenst is om de weegbrug te verplaatsen naar een locatie ten oosten van het spoor. Inmiddels is het betreffende bedrijf gestopt. De noodzaak voor het verplaatsen van deze weegbrug is daardoor vervallen. De weegbrug kan niet verwijderd worden, omdat er nog andere bedrijven en particulieren gebruik maken van deze weegbrug. Gezien de ligging van deze gebruikers ten opzichte van de weegbrug zal dat niet leiden tot dermate gevaarlijke manoeuvres als bij het gestopte bedrijf. De situatie rondom de Tinallingerweg is weergegeven in onderstaande afbeelding. De overweg Tinallingerweg (met het voorstel om een vrijliggend voetpad aan te leggen en de weegbrug te verplaatsen) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Baflo. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat driekwart van de respondenten positief is over het plan bij de Tinallingerweg. Deze uitslag bevestigt het draagvlak voor de betreffende maatregelen. Gezien bovenstaande zal een vrijliggend voetpad naast de Tinallingerweg gerealiseerd worden en een hekwerk op de noordkant van de perrons worden geplaatst. De weegbrug zal daarentegen niet verplaatst gaan worden in verband met de, inmiddels, ontbrekende noodzaak (vanuit het oogpunt veiligheid van de overweg ). Aan de zuidkant van Baflo liggen twee niet-actief beveiligde overwegen (overwegen 17 en 18). Deze overwegen liggen hier ter ontsluiting van de landbouwpercelen ten oosten van het spoor. Daarnaast wordt de noordelijkste (overweg 18) van deze twee overwegen regelmatig gebruikt door langzaam verkeer (bijvoorbeeld als route naar de voetbalvelden, voor het uitlaten van honden en als langzaam verkeersverbinding tussen de oost- en westzijde van Baflo). Bij het afsluiten van deze niet actief beveiligde overweg zal dit langzame verkeer gebruik gaan maken van de Tinallingerweg, waardoor het aandeel fietsers en voetgangers op die overweg toe zal nemen. In een overleg met grondeigenaren en gebruikers van de percelen ten oosten van het spoor hebben zij aangegeven open te staan voor het opheffen van deze overwegen, mits er aan de oostzijde van het spoor een parallelweg wordt aangelegd ter ontsluiting van de betreffende percelen. Voetgangers die gebruik maakten van de overwegen kunnen via het nieuwe vrijliggende voetpad langs de Tinallingerweg veilig naar de andere zijde van het dorp Baflo komen. Het is daardoor ook niet noodzakelijk dat de betreffende overwegen openblijven voor voetgangers. De noordelijke niet-actief beveiligde overweg aan de zuidkant van Baflo (overweg 18) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Baflo (met het voorstel om deze op te heffen). Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat tweederde van de respondenten negatief is over het plan om deze overweg op te heffen. De redenen die de respondenten hierbij grotendeels aangeven zijn met name de loop- en fietsroute die doorbroken wordt, waardoor fietsers, 12

13 voetgangers, spelende kinderen en mensen die de hond uitlaten hier geen gebruik meer van kunnen maken. Aangezien de situatie bij de Tinallingerweg veiliger wordt gemaakt voor voetgangers is het veiliger dat ook het recreatieve verkeer gebruik gaat maken van die overweg. Een ondoordacht moment van fietsers, voetgangers en, misschien wel vooral, spelende kinderen bij het oversteken kunnen zeer ernstige gevolgen hebben bij het oversteken bij een niet-actief beveiligde overweg. Dat moet voorkomen worden. De niet-actief beveiligde overwegen aan de zuidkant van Baflo dienen daarom opgeheven te worden, waarbij de percelen aan de oostzijde van het spoor op een andere wijze ontsloten moeten worden Overweg 19, Station Baflo Bij het station in Baflo ligt een niet-actief beveiligde overweg (overweg 19) als toegang naar het middenperron. In het oorspronkelijke plan wordt weergegeven dat het wenselijk is om hier actieve beveiliging aan te brengen. Ook is er gekeken naar realisatie van een perrontoegang vanaf de Emmastraat/Tinallingerweg. De huidige overweg bij het station zou daarbij eventueel kunnen vervallen. Vanuit veiligheidsoogpunt is deze mogelijkheid niet gewenst en dan ook niet nader uitgewerkt. De betreffende overweg (met het voorstel om deze te beveiligen) was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Baflo. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat tweederde van de respondenten negatief is over het aanbrengen van actieve beveiliging bij het station. Van deze groep respondenten hebben de meesten als reden opgegeven dat men ook een eigen verantwoordelijkheid heeft bij het oversteken van het spoor, dat treinen elkaar weinig kruisen in Baflo, dat de kosten (te) hoog zijn en dat de huidige situatie voldoende is. Natuurlijk is het zo dat men een eigen verantwoordelijkheid heeft bij het oversteken van het spoor. De overheid heeft echter ook de verantwoordelijkheid om het risico op ongevallen te minimaliseren op en rondom haar infrastructuur. Gezien de functie van de overweg bij het station is het wel degelijk wenselijk om op deze locatie actieve beveiliging aan te brengen. Het opheffen van deze overweg is niet mogelijk in verband met het ontbreken van een alternatieve route naar het middenperron Overweg 21, Hoogeweg Naast de Tinallingerweg is de Hoogeweg (overweg 21) de tweede overweg voor gemotoriseerd verkeer in Baflo. Vanuit veiligheidsredenen is in het oorspronkelijke plan opgenomen dat deze overweg afgewaardeerd moet worden tot een weg die alleen toegankelijk is voor langzaam verkeer. De overweg was onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Baflo. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat tweederde van de respondenten negatief is over het plan om deze overweg af te waarderen. Het dorp Baflo heeft in de huidige situatie slechts twee overwegen waarvan gemotoriseerd verkeer gebruik van kan maken. Bij werkzaamheden, calamiteiten, etc. is het wenselijk om voor het gemotoriseerde verkeer en hulpdiensten minimaal één overweg beschikbaar te hebben voor gemotoriseerd verkeer in het kader van veiligheid en bereikbaarheid. Met name de steekhoudende argumenten dat het niet wenselijk is dat het gemotoriseerde verkeer (waaronder hulpdiensten) bij incidenten of werkzaamheden om moet rijden via Warffum of Winsum hebben er dan ook voor gezorgd dat deze afwaardering niet uitgevoerd zal worden. Wel zal het verbod op vrachtverkeer ter hoogte van de overweg blijven gelden Overwegen 22 en 23, dorp Rasquert Bij het dorp Rasquert liggen twee overwegen. Beide overwegen zijn niet-actief beveiligd. De overweg Oude Kievesterweg (overweg 22) heeft naast een belangrijke recreatieve functie ook een utilitaire functie voor fietsers en voetgangers uit Rasquert. Op de Oude Kievesterweg zit vrijwel geen gemotoriseerd verkeer, doordat deze doodloopt voor dit type verkeer. Wel worden enkele landbouwpercelen ontsloten middels deze weg. Door het ontbreken van gemotoriseerd verkeer is deze weg, kijkend naar de hoeveelheid gemotoriseerd verkeer, een veilige route voor langzaam verkeer en daardoor een zeer geliefde route vanuit de dorpen Rasquert en Baflo. Op het gebied van overwegveiligheid laat deze weg echter te wensen over. In het oorspronkelijke plan is daarom opgenomen dat deze overweg beveiligd dient te worden. Vanaf de Mathenesserweg loopt een pad via een niet-actief beveiligde overweg (overweg 23) naar de Oude Kievesterweg. Dit pad heeft enkel een recreatieve functie. Voor gemotoriseerd verkeer heeft deze overweg geen functie. Wel loopt er een bewegwijzerde wandelroute over deze overweg. In het oorspronkelijke plan is aangegeven dat deze overweg wordt opgeheven. Gezien de wandelroute en de 13

14 recreatieve functie van dit pad is daarbij wel voorgesteld om aan de oostzijde van het spoor een nieuw wandelpad te realiseren, zodat voetgangers via de Oude Kievesterweg (die voorzien wordt van een actieve beveiliging) alsnog het pad aan de oostzijde van het spoor kunnen bereiken. Op deze wijze blijft de recreatieve functie van dit pad zoveel mogelijk behouden terwijl de overwegveiligheid wordt vergroot. Beide overwegen waren onderdeel van het gepresenteerde op een inloopavond in Baflo. Uit ingevulde reactieformulieren van deze inloopavond en van de website blijkt dat een krappe meerderheid van de respondenten positief is over het plan om deze overweg te beveiligen. De argumenten het aanbrengen van rode lampen en een belsignaal is voldoende en de situatie is overzichtelijk zijn het meest genoemd als argument om geen actieve beveiliging toe te passen. Bij de andere overweg (het pad tussen de Mathenesserweg en de Oude Kievesterweg) was driekwart van de respondenten negatief. Het meest genoemde argument hiervoor is dat een mooie wandel- en fietsroute wordt doorbroken. Door de overweg Oude Kievesterweg te voorzien van actieve beveiliging, langs het spoor (aan de oostzijde) een pad te realiseren tussen de Oude Kievesterweg en de overweg ten noorden hiervan en de noordelijke overweg op te heffen wordt de veiligheid van de overwegen op de meest kosteneffectieve manier verbeterd. Hoge kosten maken voor het aanbrengen van actieve beveiliging op beide overwegen staan in geen verhouding tot het gebruik van de noordelijkste overweg. Daarnaast wordt door de aanleg van het parallelpad aan de oostzijde van het spoor de wandelroute niet doorbroken, maar slechts over een korte afstand omgelegd. Vanuit veiligheidsoogpunt en gezien bovenstaande aspecten zullen de genoemde maatregelen wel uitgevoerd worden Verbetering overwegveiligheid Naast het opstellen van (voorkeurs)maatregelen is ook bekeken wat het effect van deze maatregelen is op de overwegveiligheid. Als alle maatregelen worden doorgevoerd zoals voorgesteld levert dit een verbetering van de veiligheid op vergelijkbaar met bij benadering 130 LVO-punten. Dit is binnen LVOtermen een enorm positief resultaat tegen relatief lage kosten Prioritering maatregelen Aangezien er gewerkt wordt met een maximaal beschikbaar bedrag van ,- (incl. BTW) voor het uitvoeren van de maatregelen ( inclusief beheer onderhoud en vervangingskosten) is het van belang dat een prioritering wordt aangebracht in de uit te voeren maatregelen. Daarbij is het voor het ministerie van belang dat zoveel mogelijk NABO s (Niet Actief Beveiligde Overwegen) worden aangepakt. Op basis van dit uitgangspunt ziet de prioriteitstelling er dan ook als volgt uit: 1. Overwegen 5 t/m Overwegen 17, 18 en Overweg Overwegen 22 en Overweg Overweg Overweg Overweg 4 14

15 Extra hekwerk Alternatieve ontsluiting Beveiligen Grondmobiliteit, Diepladertoegankelijkheid Voetpadboom Opheffen Vrijliggend fiets/voetpad 4. Conclusie Vanuit de provincie Groningen, ProRail en de gemeente Winsum (en hun inwoners) is er een grote wens om de verkeersveiligheid bij overwegen in de gemeente Winsum te verbeteren. Het aanbrengen van beveiliging op alle niet actief beveiligde overwegen in de gemeente is dusdanig kostbaar dat de haalbaarheid hiervan zeer gering is. Bovendien is ook juist gekeken naar mogelijkheden om het aantal overwegen te kunnen verminderen. Gezocht is daarom naar een pakket maatregelen dat effectief de veiligheid van de overwegen vergroot tegenover relatief geringe kosten. In onderstaande tabel zijn de te nemen maatregelen weergegeven. Overweg / Cluster Groningen-Sauwerd Dorp Sauwerd x Sauwerd-Winsum x x x x Meeden Zijlvestweg Trekweg naar Onderdendam Onderdendamsterweg Sasmaweg (uitloop) Zuidkant Baflo x x x Station Baflo Hoogeweg Dorp Rasquert x x x Samenvattend overzicht van de onderzoeksresultaten, bedragen zijn weergegeven in duizendtallen De totale kosten voor het uitvoeren van de maatregelen bedragen inclusief BTW. Dit is de basis voor het maximale taakstellende budget dat ingezet zal worden voor de voorgestelde verbetermaatregelen. Door het uitvoeren van bovenstaande maatregelen wordt het totaal aan beheer-, onderhouds- en vervangingskosten door sommige maatregelen hoger en door andere maatregelen lager. De exacte impact hiervan dient integraal te worden berekend. De consequenties hiervan dienen opgenomen te worden in een op te stellen bestuursovereenkomst. Tijdens de planuitwerkingsfase zal pas blijken of de maximaal beschikbare middelen toereikend zijn. Om hierop te anticiperen is het van het belang dat in de op te stellen bestuursovereenkomst en nadere uitvoeringsovereenkomst nadere afspraken worden vastgelegd over de prioritering. x x x x 4.1 Behalen doelstellingen bij uitvoering voorkeursmaatregelen Voor het project zijn twee doelstellingen opgesteld (zie paragraaf 1.2). Beide doelen staan hieronder weergegeven. - Na realisatie van maatregelen bij de overwegen dient het aantal niet actief beveiligde overwegen dusdanig te zijn afgenomen, dat de kans op nieuwe (dodelijke) slachtoffers bij niet actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum geminimaliseerd is. 15

16 - Het risico op ongevallen bij de actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum wordt sterk verminderd en in ieder geval niet groter door de gewijzigde verkeersstromen als gevolg van genomen maatregelen. Van de 11 niet actief beveiligde overwegen blijft 1 niet actief beveiligde overweg over (nummer 16). Deze niet actief beveiligde overweg heeft een zuiver particulier karakter en wordt enkel gebruikt door een agrariër om vanaf zijn bedrijf bij zijn gronden aan de andere zijde van het spoor te komen. In tegenstelling tot de relatief lage kosten om de overige overwegen veiliger te maken zijn de kosten voor het beveiligen van deze overweg hoog tegenover een lage veiligheidswinst. Wel is in 2015 bij deze overweg hekwerk aangebracht om de veiligheid zo veel als mogelijk te vergroten. Het saneren van 7 niet actief beveiligde overwegen en het aanbrengen van actieve beveiliging op 3 niet actief beveiligde overweg minimaliseert de kans op nieuwe (dodelijke) slachtoffers bij niet actief beveiligde overwegen in de gemeente Winsum. Voor de actief beveiligde overwegen geldt dat 7 van de 12 overwegen nog veiliger gemaakt worden door het uitvoeren van de maatregelen. Het risico op ongevallen op beveiligde overwegen wordt met deze maatregelen sterk verminderd. De overige actief beveiligde overwegen zijn al optimaal beveiligd. De conclusie is dat bij uitvoering van de maatregelen beide doelstellingen worden behaald. 4.2 Kosteneffectiviteit voorkeursmaatregelen Voor 17 overwegen zijn verbetermaatregelen opgesteld om de veiligheid van de overwegen te vergroten. Het gaat hierbij om het aanpakken van 10 niet actief beveiligde en 7 actief beveiligde overwegen. De kosten voor dit pakket aan voorkeursmaatregelen bedragen inclusief BTW. Dit is een relatief zeer laag bedrag voor het daadwerkelijk verbeteren van de veiligheid bij 17 overwegen. Ter vergelijking: De kosten voor het aanleggen van 1 ongelijkvloerse kruising voor gemotoriseerd verkeer (sobere variant in landelijk gebied) komen dicht bij deze kosten. 16

17 Bijlagen Bij dit document zijn de volgende bijlagen opgenomen: 1. Document Maatregelen per overweg 2. Uitslagen inloopavonden en aanvullende/nagezonden reacties 17

18 Bijlage 1, Document Maatregelen per overweg 18

19 Bijlage 2, Uitslagen inloopavonden en aanvullende/nagezonden reacties 19