DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN. Met 21 figuren

Transcriptie

1 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN DOOR PROF. DR. L. M. R. RUTTEN Met 21 figuren De redactie van dit tijdschrift meent, dat voor de lezers een opstel over de geologische geschiedenis der eilanden Aruba, Curacao en Bonaire van belang zou zijn en heeft me verzocht naar aanleiding van mijne reis naar die eilanden een dergelijk opstel te willen schrijven. Hoewel ik er geenszins van overtuigd ben, dat alle lezers van de West Indische Gids belangstelling voor dit onderwerp zullen hebben, lijkt het me toch waarschijnlijk, dat zij, die op de eilanden wonen of er gewoond hebben zich voor de voorgeschiedenis van het gebied interesseeren. Ik heb dan ook met genoegen aan den wensch der redactie voldaan. Het spreekt vanzelf, dat de geschiedenis der eilanden zoo populair mogelijk moest worden verteld; er is naar gestreefd, om onder dezen eisch de wetenschappelijke juistheid van het vertelde zoo weinig mogelijk te laten lijden. Om verschillende redenen is het gewenscht, het eerst de geologie van Curacao te behandelen; het zal daarna onverschillig zijn, of men Aruba of Bonaire laat volgen. Aan het eind zal getracht worden, eenige vergelijkingen tusschen de Benedenwindsche eilanden en de omringende gebieden te trekken. CURASAO In den aanvang waren er vulkanen". Zóó zou men een geologische geschiedenis van Curacao kunnen beginnen, echter met de beperking, dat deze aanvang" niet de werkelijke aanvang van dat deel der aardkorst betreft, waar nu Curacao ligt. Het is slechts de West-Indische Gids XIII 26

2 402 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE aanvang van dat deel der geologische geschiedenis van het gebied, waarvan we door directe waarnemingen aan gesteenten iets te weten kunnen komen. De werkelijke geschiedenis begint veel en veel eerder, maar de gesteenten, die in die tijden gevormd en voor een deel ook weer afgebroken zijn, en die ons iets over die oudste geschiedenis zouden kunnen vertellen, liggen, voor waarneming ontoegankelijk, begraven onder allerlei jongere vormingen. Dus: in den aanvang waren er vulkanen". De tijd, waarin deze vulkanen bestonden, was waarschijnlijk de Krijt-periode", dezelfde tijd, waarin ook de gesteenten der krijtrotsen van Dover, die ieder West-Indië-ganger kent en de gesteenten van den St. Pietersberg bij Maastricht gevormd werden. Zoo goed als zeker waren deze vulkanen voor een deel, mogelijk zelfs alle submarien. Het is ook zeer waarschijnlijk, dat het uiterst vlakke vulkaanbergen waren; waaróm dit zoo is, zal later, bij de bespreking van Bonaire, duidelijk worden. In fig. I is de toestand zóó geteekend, dat het grootste deel der vulkanen onder zee lag en alleen de hoogste, vlakke deelen boven zee uitstaken. De voet der vulkanen rust dus op den zeebodem, en de gesteenten van den ondergrond van dien zeebodem zijn ons onbekend. In fig. 1 zijn in dien onder- Fig. 1. aaa is zee-oppervlak, bbb is zeebodem. grond sterk geplooide gesteenten aangegeven; het is inderdaad waarschijnlijk, dat men er geplooide gneissen en glimmerschisten in aantreft, vergelijkbaar met die, welke het kustgebergte van Venezuela tusschen Puerto Cabello en La Guaira opbouwen.

3 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 403 De producten der vulkanen, die in de Krijtperiode op de plaats van het tegenwoordige Curacao lagen, bestonden voor een zeer groot deel uit lava, dat is gloeiend vloeibare gesteente-massa ( magma"), die ter plaatse uit de kraters vloeide en rustig stolde. Óver de ligging dier kraters weten we niets. We weten slechts, dat dergelijke vulkanen niet tot Curacao waren beperkt. Ook, waar nu Aruba en Bonaire liggen, waar de Virginische eilanden, Portorico, Haiti, Cuba en Jamaica liggen, hebben in de Krijtperiode dergelijke vulkanen bestaan, ja, men kan zeggen, dat dergelijke, deels onderzeesche, deels uit zee oprijzende vulkanen gedurende de Krijt-periode kenmerkend waren voor het geheele West-Indische gebied. De aard der lava, die door de verschillende vulkanen geproduceerd werd, wisselde eenigszins; wat Curasao betreft, kan men zeggen, dat zij ongeveer de samenstelling van basalt had, een gesteente, waarvan de meeste lezers wel een voorstelling zullen hebben. Men noemt in de geologie echter dergelijke oude basalten veelvuldig diabaas", en als diabaas staat dan ook het oude, vulkanische gesteente van Curacao bekend; het vormt over groote oppervlakten nu nog den directen ondergrond van het eiland (zie geol. kaart, fig. 15). De vulkanen, die in het gebied van Curacao lagen, waren zeker niet alle precies even oud. Er zullen op het tijdstip, bedoeld in fig. 1 sommige vulkanen geweest zijn, die al sterk door de afspoelende regens en de branding afgebroken waren (no. 5), andere, die weliswaar nog vulkaanvorm vertoonden, maar die toch al duidelijk door de branding aangevreten waren (no. 2 en 3), terwijl mogelijk enkele vulkanen de allerjongste nog geheel gaaf waren (no. 1). Van alle vulkanen was echter het lot, dat ze ten laatste door branding en regen afgebroken werden: in fig. 2 hebben de vulkanen 1 5 al het karakter van ruïnes verkregen, terwijl er inmiddels nog een nieuwe vulkaan (no. 6) ontstaan is. Er moge nogmaals op gewezen worden, dat slechts de algemeenheid van dit beeld juist is; de details zijn geheel hypothetisch en willekeurig.

4 404 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE Een, weer iets later stadium is in fig. 3 afgebeeld. Dit blokdiagram omvat bovendien een iets kleiner gebied: zijn voorvlak en rechter zijvlak komen overeen met de vlakken ccc en ddd in fig. 2. Men ziet daardoor in die Fig beide vlakken de vulkaanlichamen van de bergen 1,3 en 5 aangesneden"; van no. 1 zien we juist de kraterpijp. Naast de afbraak der vulkanen door stroomend regenwater en b'-andingsgolven had er een ander proces plaats: de zeebodem, waarop de verschillende bergen rustten, daalde geleidelijk. Fig. 3. In het stadium, aangegeven door fig. 4 zijn alle vroegere vulkanen verdwenen; de zee bedekt het geheele gebied, en op den zeebodem, die steeds nog geleidelijk zinkt, ziet men jongere, horizontaal gelaagde afzettingen. Men noemt deze afzettingen, die o.a. zeer goed bij de plantage Knip in Noord Curacao kunnen bestudeerd worden, in navolging van G. J. H. Molengraaff, de Knip-lagen". Op enkele plaatsen bestaan de onderste deelen dezer Knip-

5 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 405 lagen" uit kalksteen, die onduidelijke resten van zeedieren en rolsteenen van diabaas bevat. Deze rolsteenen bewijzen, dat de Knip-lagen" jonger zijn dan de diabazen, dus dan het vulkanische fundament van het eiland; immers: stukken van het diabaas-gesteente werden door stroomend water afgerold en hielpen de Knip-lagen opbouwen. Verder naar boven in de Knip-lagen" treffen we verschillende gesteenten aan, die van belang zijn voor de reconstructie van de omgeving van Curacao tijdens het ontstaan der Knip-lagen" en voor de ouderdomsbepaling der lagen. In de eerste plaats vindt men in de Kniplagen" zoogenaamde vulkanische tuffen", dat zijn gesteenten, die zijn opgebouwd uit materiaal, dat door vul- Fig. 4. In vergelijking met fig. 1 3 is de ondergrond zooveel gedaald, dat van het hypothetische, geplooide fundament van Curacao niets meer zichtbaar is. Op de afgebroken vulkaan-lichamen rusten de Knip-lagen"., kanen in lossen toestand is uitgeworpen en dat later aan elkaar gekit is. Een vulkaan toch kan, behalve vloeibare lava, ook allerlei vast materiaal uitstooten: groote steenen (vulkanische bommen), zanderig materiaal (vulkanisch zand) of zeer fijn poedervormig materiaal (vulkanische asch). Evenals de gestolde lava ontstaan deze losse producten uit vloeibaar magma, maar, terwijl bij het ontstaan der lava, het vloeibare magma rustig afkoelt, wordt bij het ontstaan van vulkanisch zand en asch het stollende materiaal verstoven, hoog de lucht ingeblazen, om soms vèr van den vulkaan in zee of op het land neer te vallen. Er bestonden dus, tijdens de vorming der Kniplagen" in de buurt van Curacao nog vulkanen, en in de

6 406 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE i I i zeeën, die toen het gebied van Curacao bedekten, vielen van tijd tot tijd de losse producten dier vulkanen neer. Daarom is in fig. 4 aan den horizon nog een klein vulkaantje geteekend. Op enkele plaatsen treffen we in de Knip-lagen" zandsteenen aan, wier korrels onmogelijk van Curacao zelf afkomstig kunnen zijn. Wanneer zich om een eiland afzettingen vormen, is het duidelijk, dat, als men toevoer van elders uitsluit, in deze afzettingen alleen afgerold materiaal kan voorkomen van gesteenten, die in het eiland aan de oppervlakte komen. Sommige gesteentekorrels in de bedoelde zandsteenen en vele minerale korrels,speciaal mica-plaatjes, kunnen onmogelijk van Curacao zelf afgeleid worden. Zij vertellen, dat in de zee, waarin zich de Knip-lagen vormden, ook nog toevoer van een ander landgebied, mogelijk van Venezuela plaats had. Ten laatste treffen we in de Knip-lagen" zoogenaamde hoornsteenen aan, dat zijn fijnkorrelige, kiezelige gesteenten, waarin men op Curacao soms de aanwezigheid van de kiezelige schalen van radiolariën, kleine marine, eencellige organismen kan aantoonen. Ook deze hoornsteenen vertellen, evenals de kalken aan de basis der formatie, dat de Knip-lagen" in zee werden afgezet. Men kent dergelijke hoornsteenen van verschillende West-Indische eilanden, en voor sommige weet men, dat zij in de Krijtperiode gevormd zijn. Ook in Venezuela, en speciaal in N.W. Venezuela hebben ze groote verspreiding en lijken sprekend op de hoornsteenen uit de Knip-lagen". De Venezolaansche hoornsteenen nu liggen óp kalksteenen, die echte Midden-Krijt-fossielen bevatten en ónder tertiaire zandsteenen: *) ze moeten dus zelf in het Boven Krijt zijn ontstaan. In analogie met vondsten op andere West Indische eilanden en vooral in Venezuela mogen we dus de Knip-lagen" van Curacao met zeer groote waarschijnlijkheid voor Boven Krijt houden, zoodat de Diabaas-vulkanen ouder dan Boven-Krijt zijn geweest. Het feit echter, dat er tijdens den Knip-tijd" ') In de geologische geschiedenis volgt op de Krijtperiode de Tertiairperiode.

7 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 407 nog diabaas-vulkanen in de omgeving van Curagao bestonden, maakt het waarschijnlijk, dat er continuiteit heeft bestaan tusschen de periode der Curacaosche vulkanen en den Knip-tijd". En dan zijn de diabaasvulkanen van Curacao maar weinig ouder dan Boven Krijt geweest en zeer waarschijnlijk tijdens de oudere deelen der Krijtperiode ontstaan en afgebroken. De ondergrond van Curacao, die tijdens de afbraak der diabaasvulkanen en de afzetting der Knip-lagen" steeds gedaald was, begint nu een andere beweging te vertoonen: hij wordt zwak geplooid, waarbij de zeebodem op de plaatsen der plooiruggen oprijst, op de plaatsen der plooidalen nog verder zinkt (fig. 5). Als gevolg T Fig. 5. In fig. 5 en alle volgende figuren zijn in het diabaas-fundament van het eiland geen structuren meer aangegeven. De Kniplagen" zijn in fig. 5 zwak geplooid; langs de oprijzende eilandjes zetten zich Seroe Teintje kalksteenen" af (kruis-arceering). daarvan rijzen op de plaatsen der plooiruggen de Kniplagen" boven zee op, maar, nauwelijks is dit geschied, of het afstroomende regenwater begint aan hun afbraak te werken. Aan de kusten van deze eilanden van Knip-lagen" ontstaan kalksteenen, en in deze kalksteenen worden afgerolde hoornsteenen uit de Knip-lagen" gespoeld. We vinden nu nog deze kalksteenen, die men Seroe Teintje kalksteen" noemt, o.a. aan den Seroe Teintje bij Savonet (Noord Curacao). Het feit, dat ze duidelijk óp de Knip-lagen" liggen en dat er afgerolde stukken hoornsteen in de kalksteen voorkomen, bewijst, dat ze jonger zijn dan de Knip-lagen". In deze kalken vindt men schalen van merkwaardige dikschalige mossels (Ru-

8 408 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE disten), die kenmerkend zijn voor het jongste deel der Krijtformatie. Tusschen de vorming der hoornsteenen uit de Knip-lagen" en der Seroe Teintje kalksteenen" ligt dus, geologisch gesproken, maar een korte tijd: beide vormingen zijn in het Boven Krijt ontstaan. De plooiing van de aardkorst, die tot het boven water komen van sommige deelen der Knip-lagen" had geleid, was echter na de afzetting der Seroe Teintje kalksteenen" nog lang niet afgeloopen: de plooiruggen bleven oprijzen en de plooidalen bleven dalen. Het gevolg was, dat na eenigen tijd ook op sommige plaatsen de Seroe Teintje kalksteen" boven het zeeniveau oprees, terwijl de oudere deelen der eilanden zóóver aangevreten werden, dat plaatselijk ook de diabaas kwam bloot te liggen (fig. 6). In de zeeën tusschen de eilanden werden nu dikke Fig. 6. grindlagen afgezet, waarbij de bestanddeelen van het grind voor het allergrootste deel uit afgerolde diabaas, hoornsteen en Seroe Teintje kalk" bestonden. Het is juist het karakter van deze rolsteenen, dat ons vertelt, dat tijdens hun vorming de Seroe Teintje kalk" plaatselijk al boven zee oprees, en dat de opgeplooide eilanden al zoo sterk aangevreten waren, dat er diabaas bloot was komen te liggen. Het feit, dat in de grindlagen soms kalksteenen met marine organismen, o.a. kalk wieren, zijn ingeschakeld vertelt ons, dat de grindlagen niet op het land, maar in zee zijn afgezet. Een zeer groot deel van de rolsteenen, die de bedoelde

9 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 409 grindlagen opbouwen, zijn dus uit den ondergrond van Curacao afkomstig. Bij nauwkeurig zoeken vindt men echter, dat er ook kleinere rolsteentjes voorkomen, die onmogelijk van Curacao afkomstig kunnen zijn. Evenals ten tijde van de vorming der Knip-lagen" moet er dus materiaal van elders zijn toegevoerd. Deze toevoer van vreemd materiaal werd veel belangrijker in een iets later stadium. De geheele ondergrond van het eiland ging n.l. weer langzaam dalen, zoodat het zelfs mogelijk geheel door zee bedekt werd, en, terwijl de zeebodem daalde, werden er vele honderden meters dikke lagen van zand en klei, soms ook van kalksteen afgezet (fig. 7). Het ge- Fig. 7. heele complex van grindlagen, zandsteenen en kleischalies met schaarsche kalksteenbankjes rekent men tot de Midden Curacao lagen" (Molengraaff), die aldus genoemd worden, omdat men ze het beste in Midden Curacao, en speciaal op het gebied der plantages Porto Marie, St. Bastiaan, Jan Kok en Rif kan bestudeeren. Ze komen echter ook in Oost Curacao, o.a. in de Plantages Brievengat en Ronde Klip voor. Het is zeer moeilijk na te gaan, vanwaar de uiterst fijne deeltjes, die de kleien der Midden Curacao lagen" opbouwen, gekomen zijn. Wat de zandsteenen betreft, mag men echter met zekerheid zeggen, dat hun materiaal voor een zeer belangrijk deel van elders is aangevoerd: de kwartskorrels toch, die het belangrijkste bestanddeel der zandsteenen vormen en de mica-plaatjes, die er ook veelvuldig in worden aangetroffen, kunnen niet van het eiland afkomstig zijn. Het is zeer goed mogelijk, dat dit materiaal van de noordkust

10 410 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE van Venezuela is aangevoerd. Een eenvoudige overweging leert, dat de toestand der zeeën om Curacao zoowel ten tijde van de vorming der Knip-lagen" als der Midden Curacao lagen" geheel anders moet geweest zijn dan tegenwoordig. Tegenwoordig toch wordt het eiland naar alle kanten door diepe zeeën omgeven, en uit deze, meer dan 1000 m. diepe troggen stijgt de bodem geleidelijk naar het vasteland van Zuid Amerika en naar de naburige eilanden omhoog. Het is tegenwoordig ondenkbaar, dat er anders dan door den wind vreemd" materiaal van de omliggende landen naar de kust-zeeën om Curasao zou worden aangevoerd. Tijdens het Krijt moet dus een ondiepe zee het gebied van Curacao begrensd hebben, en over den bodem dezer ondiepe zee werden de geweldige hoeveelheden zand, die de zandsteenen der Midden Curagao lagen" samenstellen, getransporteerd. Wellicht ook grensden de zeeën, die het gebied van het eiland bedekten, zuidwaarts direct aan een vast land. In elk geval is het duidelijk, dat de zeeën om Curacao in hun tegenwoordigen vorm, geologisch gesproken, zeer jong zijn. Het is niet mogelijk, precies den ouderdom der Midden Curacao lagen" aan te geven. Ze zijn jonger dan de Seroe Teintje kalksteen", die Boven Krijt is, en zoo straks zal blijken, dat ze ouder dan Bovenste Onder- Tertiair zijn. Ze kunnen dus Bovenste Krijt of Onderste Tertiair zijn. Terwijl de bewegingen der aardkorst in het tot nu toe beschouwde deel der geschiedenis van Curacao van betrekkelijk goedaardigen aard waren: dalingen van den bodem of zwakke plooiingen, volgde na de afzetting der Midden Curacao lagen" de periode van heftigste gebergtevorming, die we uit de geschiedenis van het eiland kennen (fig. 8). De diabazen met alle, daarop liggende lagen werden op geweldige wijze geplooid, zoodat de oorspronkelijk horizontale lagen der gesteenten op vele plaatsen vertikaal kwamen te staan. Zoo kan men b.v. in de Rooi Beroe bij Savonet zien, hoe de hoornsteenen der Knip-lagen" op de meest grillige wijze geplooid zijn; zoo vindt men minstens even grillige plooien in de zand-

11 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 41 1 steenen en kleischalies der Midden Curacao lagen" tusschen St. Willebrordus en Rif; zoo vindt men ook in Oost Curacao steilstaande lagen van Midden Curacao" en Knip" bij landhuis Brievengat en tusschen dit landhuis en landhuis Ronde Klip. Met deze geweldige opplooiing ging nog een ander proces gepaard, waarvan we in Curacao slechts de flauwste manifestaties kennen, maar dat we op Aruba in zijn volle grootheid zullen leeren kennen. Tijdens de plooiing drong er n.l. gloeiend vloeibaar mag- Fig. 8. Zandsteen-, Klei- en Kalksteen-lagen der Midden Cura9ao lagen". Grindlagen der Midden Curasao lagen". Seroe Teintje kalksteen". Kniplagen". Diabaas. Eruptieve gangen van dioritische samenstelling. ma omhoog. Mogelijkerwijze bereikte dit niet de oppervlakte, zooals in den tijd van de diabaas-vulkanen. Voor het grootste deel stolde het zeker in de diepte, en wel zóó diep, dat we op Curacao het gestolde gesteente meest niet kunnen waarnemen. Kleine hoeveelheden van het magma echter slaagden erin, door spleten en langs gelaagdheidsvlakken naar boven te dringen tot in de diabazen, de Knip-lagen" en de Midden Curacao-lagen" en stolden in die spleten, waar zij zoogenaamde eruptieve gangen" vormden. We kennen dergelijke eruptieve gangen van verschillende plaatsen in Noord-, Midden- en Oost Cura-

12 412 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE c.ao; ze hebben steeds geringen omvang, en zijn daarom niet in de geologische kaart van fig. 15 aangegeven. Wel zijn ze in het blokdiagram van fig. 8 schematisch aangegeven, terwijl in de volgende blokdiagrammen ook de, zeker in de diepte aanwezige massa van stollingsgesteente als een groote zwarte vlek is aangeduid. Al deze eruptiefgesteenten, die tijdens de plooiingsperiode omhoog drongen behooren tot de familie der zoogenaamde dioritische gesteenten; ze verschillen van de oudere diabazen o.a. door een grooter gehalte aan kiezelzuur. Met de opplooiing begon weer onmiddellijk de afbraak der oprijzende landmassaas door branding en stroomend water. Evenals het afzettingsgebied der zee, waarin de Midden Curacao lagen" ontstonden, zich zeker tot buiten het eiland uitstrekte, evenzoo strekte het landgebied, dat zich bij de plooiing vormde, zich zeker tot buiten het tegenwoordige Curacao uit. Op verschillende plaatsen toch loopen de plooiruggen en plooidalen met hunne lengterichting recht op zee aan en worden scheef door de tegenwoordige kust afgesneden. Dit is b.v. fraai te zien Fig. 9. Voor legenda zie fig. 8. op de plantages St. Jan en Knip. We kunnen, omdat we de uitgestrektheid der landmassa, die na de plooiing ontstaan was, niet kennen, ook niet gissen, hoe ver de afbraakproducten van het land in het omringende zeegebied werden weggevoerd; zooveel is echter zeker, dat tegen het einde van het Onder Tertiair het plooiingsgebergte weer geheel afgebroken was en in een zoogenaamde schiervlakte" veranderd was (fig. 9).

13 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 413 In het Bovenste Ondertertiair kwam een deel van het eiland weer onder zee te liggen. Maar, terwijl bij vroegere overstroomingen de bedekkende, ondiepe zee een onderdeel was van grootere ondiepe zeeën, die aan niet verre kusten grensden, was nu het gebied van Curacao veel sterker geïsoleerd. De kalksteenafzettingen toch, die er zich vormden, zijn weliswaar in ondiep water afgezet, maar ze bevatten geen spoor van vreemd materiaal meer; m.a.w. de diepe zeebekkens, die men om het eiland vindt en die den toevoer van materiaal van elders onmogelijk maken, waren begonnen te ontstaan, al hadden ze zeker nog niet den vorm en de diepte van tegenwoordig. Den tijd, waarin deze zeebedekking plaats had, kennen we door de organismen, wier resten we in de kalksteenen vinden: een aantal n.l. is kenmerkend voor het Bovenste Ondertertiair van het heele Antillengebied en Florida. We weten, dat de kalksteenen in ondiep water werden afgezet, omdat alle organismen, die erin voorkomen bewoners van de kustzone zijn. In fig. 10 is de toestand zóó geteekend, alsof maar een Fig. 10. Voor legenda zie fig. 8. Voorts: j Seroe di Cueba-kalksteen". deel van het eiland door de ondertertiaire zee overstroomd is geweest. We vinden n.l. tegenwoordig de tertiaire kalksteenen alleen op een uiterst beperkt gebied in het N. van het eiland, aan den Seroe di Cueba, en noemen ze daarom Seroe di Cueba kalksteenen" (Molengraaff). Het is echter zeer goed mogelijk, dat de zeebedekking veel uitgestrekter is geweest, ja, het is best mogelijk, dat het

14 1 414 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE heele eiland door zee bedekt is geweest, en dat de, als een dun overtrek afgezette kalksteenen op de allermeeste plaatsen weer verwijderd eft door een toeval alleen aan den Seroe di Cueba bewaard zijn. Terwijl, gelijk we zagen, van de geologische geschiedenis van Curacao uit Krijt en Onder Tertiair heel wat bekend is en die geschiedenis uiterst bewogen is geweest, weten we van de geschiedenis van het eiland uit Midden en Jong Tertiair absoluut niets, en mogen alleen veronderstellen, dat die geschiedenis niet zeer bewogen is geweest. Hiervoor spreken een aantal gegevens. In de eerste plaats zijn de Seroe di Cueba kalksteenen" maar zeer zwak geplooid: er heeft dus na hunne afzetting geen belangrijke gebergtevorming meer plaats gehad. Ook sterke rijzingen en dalingen in Midden en Jong Tertiair zijn onwaarschijnlijk: in het eerste geval zouden zeker de dunne Seroe di Cueba kalksteenen" door de afspoeling restloos verwijderd zijn, in het tweede geval zouden we waarschijnlijk nog wel iets van de midden of jong tertiaire afzettingen, die in de periode van daling gevormd waren, op het eiland vinden. Onze kennis van de verdere geschiedenis van Curasao begint eerst weer voor de gebeurtenissen in de jongste geologische periode: het Quartair. Ook toen daalde het eiland onder zee, en werden er vrij dikke koraalkalksteenen, en, op sommige plaatsen ook grindlagen afgezet, wier rolsteenen uitsluitend van het eiland afkomstig zijn. Het laatste vertelt ons, dat ook tijdens de afzetting der quartaire lagen het afzettingsgebied door diepere bekkens van de omliggende landmassaas gescheiden was; de koraalresten bewijzen, dat de zee ook deze keer ondiep was (fig. 11). We weten niet, of in het Quartair het heele eiland door de zee bedekt is geweest. We treffen echter tegenwoordig nog quartaire kalksteenen aan op den Tafelberg van St. Hieronymus in N. Curacao, die 230 m. hoog is, zoodat zeker maar zeer kleine deelen van het eiland boven zee konden uitsteken. De geschiedenis van het eiland na de afzetting der quartaire kalken is nog zeer ingewikkeld, en ik kan lang niet alle details van de ontwikkeling hier meedeelen. Men

15 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 415 moet echter niet meenen, dat de laatste geologische periode van het eiland zooveel actiever is geweest dan vroegere. Er zijn alleen veel meer gegevens beschikbaar en we kennen dientengevolge de jongste geologische geschiede- Fig. 11. Voor legenda zie fig. 8 en 10. Voorts: j Quartaire kalksteenen en grindlagen. nis zooveel precieser dan de oudere geschiedenis, evenals men in menschelijke geschiedenis de Nieuwste en Nieuwe geschiedenis zooveel beter en gedetailleerder kent dan die der Middeleeuwen en de Oude Geschiedenis. Na de afzetting der quartaire kalksteenen had nog eenmaal een zeer zwakke plooiing der, op den ondergrond afgezette gesteenten plaats, waarbij twee groote en uiterst vlakke koepels" gevormd werden, één in Noord Curasao en één in Oost Curacao, waartusschen een gebied ligt, dat veel minder hoog opgeheven werd (Noord en Noordoost van Bullen-baai). Fig. 12 is een zeer schematisch blokdiagram van één dier koepels kort na de opheffing. Dadelijk na het ontstaan der zeer flauwe opwelving begonnen zich van de kust naar het binnenland weer dalen in te snijden. Zoolang die dalen nog in den harden koraalkalk stonden, werden het nauwe, steile kloven (fig. 12), waarvan de St.Annabaai bij Willemstad een fraai voorbeeld is. Er is nu in den jong-quartairen tijd een periode geweest, toen de zeespiegel om Curasao eenige tientallen meters lager stond dan tegenwoordig. Het was in dien tijd, toen dus het eiland zich het hoogst boven het zeeniveau verhief, dat de sterkste dalvorming plaats greep.

16 416 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE In fig. 13 is een blokdiagram geteekend, dat illustreert, wat er in dien tijd geschiedde. Eenvoudigheidshalve is een deel van het eiland gekozen, waar onder de quartaire kalksteenen alleen diabaas voorkomt. Dit is b.v. het geval Fig. 12. Voor legenda zie fig. 8, 10 en 11. met de onmiddellijke omgeving van Willemstad. Men ziet gemakkelijk, dat het grensvlak tusschen quartairen kalksteen en diabaas in het midden van het eiland hooger ligt of heeft gelegen dan aan de kusten, waar het onder het zeeniveau ligt: een en ander is natuurlijk het gevolg van de zwakke quartaire opwelving. Er kwam dientengevolge bij de dal vorming een tijd, toen de, zich landwaarts insnijdende dalen in het binnenland allen kalksteen weggeruimd hadden en op den diabaas kwamen. Het bovenste deel van den diabaas was waarschijnlijk in vroegeren tijd vóór de afzetting der quartaire kalksteenen al diep verweerd, en bovendien verweert ook nu nog de diabaas gemakkelijk tot een bruine, rulle aarde. Zoodra nu de dalen zich in het binnenland tot op den diabaas hadden ingesneden, konden ze zich in dezen gemakkelijk verder insnijden. Ook aan de zijkanten van het dal, waar óp den diabaas nog de steile kalksteenmassaas lagen, werd diabaas weggevoerd; daardoor werden de kalksteenmuren ondermijnd en stortten van tijd tot tijd naar beneden, waarbij de kalksteenpuinmassaas ook betrekkelijk gemakkelijk verder verweerden en weggevoerd werden. De dalen, die dus in het kustgebied nauwe kloven vormden, begonnen zich, zoodra ze den diabaas bereikt hadden, in het binnenland snel te verbreeden. Van der-

17 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 417 gelijke, breede, binnenlandsche dalen is het Schottegat met het omliggende lage land een fraai voorbeeld; voorts o.a. de groote zandvlakte N. van Savonet, die bij Boca Grandi met een nauwe kloof in zee mondt. Het gebeurde echter ook wel, dat midden in de breede dalen rotsen van kalksteen uitgespaard bleven, terwijl rondom de kalksteen weggeruimd werd (midden-voorgrond in fig. 13). Van dergelijke geïsoleerde rest-heuvels zijn de Tafelberg in N. Curacao (230 m.) en de Ronde Klip in Oost Curacao (129 m.) de fraaiste voorbeelden. Men noemt dergelijke heuvels wel getuige-bergen", omdat zij getuigenis afleggen van de, in vroeger tijd grootere verspreiding van een bepaald gesteente, in dit geval van de quartaire kalksteenen. Er ontstonden dus in de twee groote, vlakke koepels Fig. 13. van Curacao een aantal breede, binnenlandsche dalen met kloofvormige uitmonding (voorbeelden in West Curasao: de vlakte N. van Savonet, de baai van St. Kruis, de baai van St. Martha, de Salinja St. Marie; in Oost Curacao: het Schottegat, de baai van St. Joris etc). In het midden van het eiland echter, waar de kalksteenen het minst opgewelfd waren, heeft de dal vorming zich nog niet door de quartaire kalksteenen kunnen heen-werken: hier is dan ook van zuid- naar noord-kust over de heele breedte van het eiland aan de oppervlakte alleen de quartaire kalksteen aanwezig (gebied N.E. van Bullen baai, zie geologische kaart fig. 15). Men kan zich eventueel voorstellen, dat in het midden van het blokdiagram fig. 13 juist dit middendeel van het eiland afgebeeld is, ter- West-Indische Gids XIII 27

18 418 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE wijl dan aan den voorkant en aan den achterkant de meer opgewelfde deelen van West- en Oost-Curacao afgebeeld zijn, elk met één groot dal. Ook, wanneer ik bij de beschrijving van de jongste geologische geschiedenis van Curacao onvolledig blijven wil, moet ik nu toch nog twee belangrijke gebeurtenissen noemen, die duidelijke sporen op het eiland hebben achtergelaten. De eerste gebeurtenis is de rijzing van den zeespiegel tot ongeveer 6 m. boven het niveau van tegenwoordig. Het is duidelijk, dat, toen deze rijzing plaats greep, niet alleen de zee aan de kusten verschillende tientallen meters hooger kwam te staan, maar dat zij ook door de, in de vorige periode gevormde kloofvormige dalen tot diep in het binnenland binnendrong en alle wijde binnendalen in eigenaardige baaien veranderde, die alle door zeer nauwe en kloofvormige uitmondingen gekenmerkt werden. Terwijl de laagste stand van het zeeniveau in quartairen tijd in fig schematisch is aangegeven, is de hoogste stand in fig geteekend. Zoowel aan de kusten als in de groote binnenbaaien begonnen er toen koraalriffen te groeien. Nadat deze toestand eenigen tijd geduurd had, daalde de zeespiegel weer ongeveer 6 m., dus veel minder dan hij van tevoren gerezen was (fig ). Daarbij kwam een deel der, in de vorige periode gevormde koraalkalksteenen boven zee te liggen, en hunne oppervlakte vinden we nu als een vlak terras, ongeveer 6 m. boven den zeespiegel. We kennen dit laagterras" uit de St. Annabaai, van groote gebieden der west- en oostkust en van den omtrek van het Schottegat, waar de geheele nederzetting der C.P.I.M. op dezen jeugdigen koraalkalk gebouwd is. Men zal vragen, waarom ik, terwijl ik ten aanzien van bewegingen in vroegere perioden steeds van bewegingen der aardkorst" sprak, voor de twee laatste bewegingen van rijzing en daling van den zeespiegel" heb gesproken. In de eerste plaats liggen de kalksteenen, die tijdens den hoogsten stand van het zeeniveau gevormd zijn, nog geheel horizontaal. Indien men dus met een beweging der aardkorst te doen had, was deze zuiver vertikaal: eerst

19 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 419 dalend, daarna rijzend. Men kent echter sporen van dergelijke zeer jonge, schijnbare dalingen van het land ten bedrage van enkele tientallen meters, gevolgd door een rijzing van ongeveer 6 m. uit West Indië niet alleen van Curacao, maar van tal van andere eilanden. Zoo vindt men op St. Maarten en Antigua verdronken veen-afzettingen, die op een schijnbare daling van het land wijzen, zoo vindt men op Cuba tallooze handvormige" baaien, geheel vergelijkbaar met de binnenbaaien van Curacao. De algemeenheid van het verschijnsel is oorzaak, dat men voor het Antillengebied voor deze laatste bewegingen veel liever een rijzing en daling van den zeespiegel dan Fig. 14. Schematische dwarse doorsnede door Curacao op de hoogte van het Schottegat. 1, 2, 3 opeenvolgende toestanden in het Jong-Quartair, aa zeespiegel.... jonge koraalkalken. een daling en rijzing van het land aanneemt, die dan immers voor al die eilanden toevallig op de gelijke wijze verloopen zou zijn. Uit het voorgaande zal het duidelijk zijn, dat voor het opstellen der geologische geschiedenis van Curacao alle gegevens verschaft zijn door de eigenschappen en de onderlinge liggingsverhouding der verschillende gesteenten, die we op het eiland aantreffen. In het voorgaande zijn de voornaamste gegevens, die ons de verschillende formaties verschaffen, medegedeeld, zonder dat verteld werd, waar op het eiland elke formatie aangetroffen wordt. Om ook

20 420 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE hierover eenige orienteering te geven, is in fig. 15 een kleine geologische kaart van het eiland afgebeeld, waarop ieder, zie zich interesseert voor de verspreiding der ver- Fig. 15. Geologische schetskaart van Curacao. G. ƒ. H. Afo/ewgraa//, aawgwm/d me/ aiaarnemtmgen wan ie.<4w*«7/«w e^cwme 79,30. schillende formaties, globaal kan zien, waar ze voorkomen. ARUBA De geologische geschiedenis van Curacao is het eerst behandeld, omdat die van de beide andere eilanden daarmede vergelijkbaar is, terwijl de geschiedenis van Curacao in menig opzicht vollediger en tevens ingewikkelder is dan die van Aruba en Bonaire. In verband met de vergelijkbaarheid met Curacao zal nu de beschrijving der andere eilanden korter kunnen zijn. We kunnen Aruba zeer kort karakteriseeren als een eiland, waarschijnlijk met dezelfde geschiedenis als Curacao, maar dat na de sterke gebergtevorming op de grens van Krijt en Tertiair veel wellicht eenige duizenden meters hooger opgeheven werd dan Curacao, met het gevolg, dat het in den daarop volgenden tijd ook tot op een veel dieper niveau door regen en golven is afgebroken. Denkt men zich in fig. 9 den zeespiegel tot maar weinig boven den onderkant van het blokdiagram gedaald en daarna alle, boven den zeespiegel gelegen gesteenten verwijderd, dan zullen alle Knip-lagen", Seroe Teintje kalksteenen" en Midden Curacao lagen" verdwenen zijn, en men houdt een deel der aardkorst over,

21 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 421 waar alleen de diabazen, doorregen met dioritische gangen en een groote dioritische inpersingsmassa aan de oppervlakte komen. Men krijgt dan ongeveer het schema van fig. 16. Naar aanleiding van het bovenstaande kan men twee vragen opwerpen: in de eerste plaats, of men, daar immers alle oudere afzettingsgesteenten van Aruba verdwenen zijn, er wel iets van weet, of ze ooit aanwezig waren; in de tweede plaats, hoé men weet, dat de diorieten en hun gangen, die op Aruba in den diabaas binnen- J ^ [ Dioritische gangen. Dioriet. V V Diabaas. Diabaastuf. Fig. 16. gedrongen zijn, even oud zijn als de schaarsche dioritische gesteenten op Curasao. De eerste vraag kan bevestigend beantwoord worden. Men vindt weliswaar geen vaste Krijt-gesteenten meer op Aruba, maar in phosphaatafzettingen van den Seroe Colorado een afzetting, die we later zullen leeren kennen als een quartaire kalksteen, die in phosphaat is veranderd heeft men éénmaal een afgerold stuk van een Krijt-fossiel gevonden, n.l. een ammoniet, zooals men die ook uit het Krijt van omliggende landen kent. Er waren dus tijdens de afzetting der quartaire kalksteenen, hetzij op Aruba, hetzij zeer dichtbij, nog Krijt-afzettin-

22 422 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE gen aanwezig, die den fossielen ammoniet konden leveren, welke in de quartaire kalksteenen is gespoeld. We voelen ons gerechtigd, om de diorieten en de, met dit gesteente verwante ganggesteenten van Aruba als even oud te beschouwen als de, tijdens de hevige opplooiing op Curacao naar boven gedrongen eruptiefgesteenten, omdat beide jonger zijn dan de diabazen, en omdat ze in chemisch en mineralogisch opzicht en in alle structuren zoozeer op elkander lijken, dat aan hun ongeveer gelijken ouderdom niet getwijfeld mag worden. We kunnen dus de geschiedenis van Aruba beginnen bij den toestand, aangegeven in fig. 16, overeenkomende met den toestand van Curacao in fig. 9, en mogen dan aannemen, dat de voorafgaande, voor een groot deel hypothetische geschiedenis van Aruba grosso modo vergelijkbaar is geweest met die van Curacao. Naar aanleiding van fig. 16 moet echter nog allerlei worden opgemerkt. In de eerste plaats zijn de diabazen van Aruba niet zonder meer met die van Curacao vergelijkbaar. Terwijl we op Curacao vooral diabaas-lava leerden kennen en van de structuur van die lavamassaas eigenlijk weinig konden meedeelen, kennen we van Aruba naast rustig gestolde diabaasmassaas ook diabaastuffen. De rustig gestolde diabaasmassaas op Aruba zijn voor een deel oude lavastroomen, voor een ander deel echter zijn ze afkomstig van diabaasmagma, dat, na de vorming der diabaastuffen en diabaaslavaas uit de diepte opnieuw omhoog drong en de tuffen en lava doorbrak. Een en ander is schematisch in fig. 16 aangeduid. Er is nog een ander verschil met Curacao. Op Aruba hebben we te doen met diabaasmassaas, die na hun vorming veel dieper onder de oppervlakte der aarde gezonken zijn (de diabazen van Aruba immers zijn later veel hooger opgeheven dan die van Curacao) en die daarbij langen tijd vertoefden in een zone van hoogen druk en vrij hooge temperatuur. Voorts zijn de diabazen op Aruba aan veel sterkere gebergtevormende krachten onderworpen geweest dan die op Curacao, wat zijn uitdrukking vindt in den, steeds zeer

23 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 423 steilen stand der lagen van de diabaastuffen. Men voelt wel dat de hooge druk en temperatuur, die de diabazen hebben ondergaan, hun stempel op het gesteente moesten drukken, temeer nog, omdat ze ook in veel inniger contact met het gloeiend vloeibare diorietmagma hebben gestaan dan op Curacao. Het is me niet mogelijk, den aard dezer veranderingen populair uit te leggen, aangezien dat te veel ruimte zou vorderen. Ten behoeve van geologen, die mogelijk dit opstel ook zullen lezen, zij hier slechts opgemerkt, dat de diabazen bijna steeds geoeralitiseerd zijn, en dat de tuffen en diabazen in amphibolieten en amphiboolschisten kunnen zijn veranderd. De diabazen van Aruba, hoezeer ook in andere opzichten vergelijkbaar met die van Curacao, vertoonen dus allerlei belangwekkende verschillen; het is daarnaast niet onmogelijk maar ik kan ook daarop niet ingaan dat er in het fundament van Aruba hier en daar nog gesteenten, ouder dan de diabazen voorkomen. Ook de eruptiefmassaas uit den grenstijd tusschen Krijt en Tertiair, die quantitatief de grootste verspreiding op Aruba hebben (zie fig. 18), zijn veel belangwekkender dan de verwante gesteenten van Curacao. Het hoofdgesteente is een gesteente, dat zeker op groote diepte is gestold, dat in zijn structuur geheel op graniet lijkt, maar dat, wegens chemische en mineralogische verschillen met graniet, kwartsdionet" genoemd wordt. Terwijl deze kwartsdionet de gemiddelde samenstelling heeft van het naar boven gedrongen magma, zijn er een aantal andere gesteenten, die weliswaar ook van dat magma afstammen, maar die hetzij vroeger hetzij later stolden. Tot de vroegere stollingen behoort o.a. het buitengewoon fraaie, donkere, grofkorrelige gesteente, dat men aan den Hooiberg, den Seroe Bientoe, den Seroe Warawara en nog op andere plaatsen vindt (zie fig. 18). Deze gesteenten zijn bij de verweering veel resistenter dan de kwartsdioriet, met het gevolg, dat ze op het oogenblik als kleine en groote, steile heuvels uit het landschap omhoog rijzen: de Hooiberg is er het fraaiste voorbeeld van. We noemen

24 424 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE deze gesteenten Hooiberggesteenten". Andere gesteenten zijn iets jonger dan de kwartsdioriet; het zijn magmaresten, die in spleten naar boven drongen na de stolling van de hoofdmassa van het magma. Deze ganggesteenten bezitten een vrij groote verscheidenheid; het heeft echter geen zin, hier daarop in te gaan. We weten niet, of de boven-ondertertiaire zee, die Curasao geheel of gedeeltelijk bedekt heeft, ook Aruba overstroomd heeft. In elk geval komen er nu geen tertiaire afzettingen meer voor. Men kan zich eventueel denken, dat, aangezien Aruba veel hooger werd opgeheven dan Curagao, ook de afbraak veel langer duurde, en dat deze pas was afgeloopen op het einde van het Tertiair. In elk geval werd in het Quartair het eiland weer geheel of gedeeltelijk door de zee bedekt, en, evenals in Curasao, was deze zee ondiep. Men vindt nu nog de quartaire kalksteenen tot op een hoogte van 94 m. aan den Seroe Plat in N. Aruba en van 84 m. aan den Seroe Canashitoe in W. Aruba; het is dus mogelijk, dat de hoogste deelen van Aruba (omgeving van den Jamanota, 188 m.) tijdens de quartaire zeebedekking nog als een eiland boven zee hebben uitgestoken. Het is echter ook mogelijk, dat de quartaire kalksteenen hier wel aanwezig zijn geweest, maar later verwijderd zijn. Evenals op Curacao heeft er in Aruba een zeer zwakke quartaire opwelving plaats gehad, waarna nog weer jongere kalksteenen waarschijnlijk in verschillende phasen zijn afgezet, en evenals op Curagao, heeft er na de opwelving nog weer belangrijke afbraak plaats gehad. Immers: ook op Aruba treffen we midden in het binnenland een getuigeberg" aan, die uit kalksteen bestaat en alzijdig door lager gelegen diorietland omgeven is: de zooevengenoemde Seroe Plat. Hij vertelt ons, dat na de afzetting der kalksteenen niet alleen een groot gedeelte van deze is weggeruimd, maar dat ook nog belangrijke hoeveelheden van den gemakkelijk verweerbaren dioriet verwijderd zijn (fig. 17). De binnenland-topografie van Aruba verschilt in principe niet van die van Curacao. Ook in Aruba vinden we vrij diepe kloofvormige dalen, die de kustkalksteenen

25 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 425 doorsnijden, en achter welke, in het gemakkelijk verweerbare diorietland, lagere deelen voorkomen. In fig. 18 onderkent men gemakkelijk aan de Z.W. kust van Aruba enkele dergelijke smalle dalen, terwijl Spaansch Lagoen, waar de zee nog naar binnen dringt, zelfs eenige overeenkomst heeft met het Schottegat en de andere handvor- «IK Jongquartair puin. I I IJ xxx Quartaire kalksteenen. Fig. 17. Dioriet. (Hoogteschaal vijfmaal grooter dan lengteschaal). mige baaien op Curacao. Een verschil met Curacao is echter, dat de binnenlandsche dalen tegenwoordig nergens zoo diep onder den zeespiegel liggen. We zagen, dat men de binnenbaaien van Curasao in eerste instantie tracht te verklaren door een zeer jonge rijzing van den zeespiegel, gevolgd door een veel kleinere daling van den zeespiegel. Waarom vindt men nu deze, met zeewater gevulde dalen niet op Aruba? Men kan gemakkelijk twee verklaringsmogelijkheden bedenken. In de eerste plaats is het denkbaar, dat Aruba in den jongsten geologischen tijd een eigen beweging heeft uitgevoerd, die de bewegingen van den zeespiegel, tenminste gedeeltelijk, compenseerde, dat dus de kust van Aruba zélf in den jongsten tijd omhoog gerezen is. In de tweede plaats zou men kunnen denken, dat de zeer gemakkelijk tot gruis uiteenvallende dioriet na de rijzing van den zeespiegel weer zooveel puin geleverd en naar de laagste deelen van het eiland afgevoerd heeft, dat alle depressies, hoe diep ze ook waren, weer geheel opgevuld zijn met diorietpuin. Waarschijnlijk hebben beide factoren samengewerkt, om de topographie van Aruba iets anders te maken dan die van Curacao, maar is toch de eerste factor: eigen beweging van het eiland, de belangrijkste geweest.

26 426 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE Een topographische merkwaardigheid van Aruba hangt waarschijnlijk samen met de jongste rijzingen en dalingen : de aanwezigheid van een submarine platform langs een groot deel der westkust, op welk platform diepten tot 10 m. voorkomen en dat zeewaarts begrensd wordt door een smal, op vele plaatsen even boven water uitstekend rif, aan welks buitenkant de zeediepte zeer snel toeneemt (fig. 17 en 18). Men kan zich voorstellen, dat, toen de zee iets lager stond, dit submarine platform een kust vlakte is geweest, en dat, toen de zee iets rees en de kustvlakte onder water liep, aan de zeezijde koralen begonnen te groeien, die, naarmate het kustplat dieper onder water kwam te staan, als een smalle koraal wal omhoog groeiden tot bijna aan den zeespiegel. Indien in den allerlaatsten tijd het zeeniveau weer iets daalde (gelijk immers ook in Curacao het geval was), moest de koraalwal iets droog loopen en een lang, maar smal rif vormen, zooals we dat inderdaad aantreffen. Het is op de kaart (fig. 18) zeer fraai te zien, hoe op één plaats, n.l. W. van de Seroe Canashitoe de lagune achter het rif weer volgestort wordt met jong puin, dat door een der dalen uit het binnenland aangevoerd wordt. We hebben in het voorgaande al herhaaldelijk gewezen op het voorkomen van afzettingen van diorietpuin op Aruba, en het is noodig, daarover nog iets te zeggen. Groote partijen van den kwartsdioriet vallen gemakkelijk uiteen en leveren dan een grof zand, dat uit kwarts, mica en veldspaath bestaat. Enkele partijen van den dioriet echter bieden veel meer weerstand aan de verweering en blijven in het terrein achter, soms als kleine, geïsoleerde rotsen, maar meestal als geweldige blok-ophoopingen, die voor het diorietlandschap van Aruba zoo buitengewoon kenmerkend zijn. Door de schaarsche, maar soms heftige regens wordt het dioriet-zand naar de depressies en naar zee gevoerd; eenmaal in zee aangekomen wordt het door kuststroomingen langs de kust verspreid en op gunstige plekken weer door den wind opgenomen en door hem tot duinen opgewaaid. Dergelijke kleine duinen vinden we zeer fraai langs de

27 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 427 N.W. kust en de Z.O. kust van het eiland; in het N.W. langs dat deel der kust, dat N.N.O. gericht is, in het Z.O. zuidelijk van Rincon. Details over het voorkomen der verschillende formaties van Aruba zal men desgewenscht wederom vinden op de geologische kaart (fig. 18). N I, / I Fig. 18. Geologische schetskaart van Aruba. Jongquartair diorietzand en duinen. 111 Quartaire kalksteenen. >^- >CX^] Dioritische gangen. Kwartsdioriet en verwante gesteenten. I Diabaas, diabaastuf, amphiboliet etc. (Geteeiewd doof /. //. PTes/erwan waar waarnemingen ier C7<»-ecA/«:Ae 4M excursie).

28 428 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE BONAIRE We zagen, dat we Aruba konden beschouwen als een eiland, vergelijkbaar met Curasao, maar waar het fundament sterker geplooid en veel hooger opgerezen is. Bonaire vertoont juist afwijkingen naar den anderen kant: het fundament is veel minder sterk geplooid en in zijn geheel ook minder hoog opgerezen dan in Curacao. Er bestaat echter een groot verschil tusschen Noord- en Zuid Bonaire. Zuid Bonaire, waartoe geologisch ook Klein-Bonaire behoort, bestaat uitsluitend uit zeer jonge kalksteenen en gruis van oudere gesteenten, afkomstig van het oostelijke deel van Noord Bonaire. Er komen in den ondergrond van Zuid- en Klein-Bonaire natuurlijk ook oudere gesteenten voor, maar ze worden overal bedekt door het vernis van jongquartaire kalksteen en jongquartair puin; kortom, Klein- en Zuid-Bonaire zijn gebieden, die pas uit zee zijn opgerezen, over wier ondergrond men zoolang men geen diepe boringen maakt eerst iets zal kunnen te weten komen in een volgende geologische periode, als ze hooger opgerezen zullen zijn en dalen den ouden ondergrond zullen hebben aangesneden. In het volgende zullen we ons dan ook uitsluitend met Noord Bonaire bezig houden (fig. 21). De oudste gesteenten, die we van Bonaire kennen, zijn, evenals op Curacao diabazen. Gelijk er verschillen tusschen de diabazen van Aruba en Curacao bestaan, bestaan er ook weer verschillen tusschen die van Bonaire en Curasao. Het voornaamste verschil is wel, dat tusschen de diabazen van Bonaire hier en daar dunne banken van hoornsteen, die soms radiolariën bevatten, voorkomen, terwijl, evenals op Aruba, diabaas en diabaastuf met elkander kunnen afwisselen. De diabazen van Bonaire zijn dus alle of voor een belangrijk deel in zee afgezet. We weten eigenlijk niet, of we ze, wat hun ouderdom betreft, moeten vergelijken met de fundamenteele diabazen van Curasao of met de Knip-lagen" van dat eiland. Het feit, dat er tusschen de diabazen op Bonaire hoornsteenen voorkomen, die niet van de hoornsteenen uit de

29 NEDERLANDSCHE BENEDENWINDSCHE EILANDEN 429 Knip-lagen" te onderscheiden zijn, en nog meer het feit, dat de diabazen van Bonaire naar boven toe geleidelijk overgaan in een formatie, die zeker het aequivalent is van de Knip-lagen" in Oost Curacao, maakt het echter waarschijnlijk, dat we alle diabazen van Bonaire met de Knip-lagen" mogen paralleliseeren. Dit zou goed overeenkomen met de, over het algemeen geologisch lagere ligging van Bonaire in vergelijking met Curacao. De massieveen eentonige Curacao-diabazen zouden we dan in Bonaire nog verder in de diepte moeten zoeken en wel, zooals we nog zien zullen, vooral in het, nu door zee bedekte gebied tusschen Klein Bonaire en NW. Bonaire (zie fig. 21). Indien de diabazen en diabaastuffen van Bonaire vergelijkbaar zijn met een deel van de Knip-lagen" op Curacao, zoo bestaan er toch anderzijds belangrijke quantitatieve verschillen. De Knip-lagen" zijn nimmer zeer dik; hoogstens bereikt hun dikte een bedrag van ongeveer 500 m. Op Bonaire echter vormen de diabazen het diepste deel van een enorm dikke vulkanische formatie, wier dikte zeker 5000 m. bedraagt. We hebben, tijdens ons verblijf op Bonaire, deze vulkanische formatie het eerst goed leeren kennen in de omgeving der plantage Washikemba en ze daarom de Washikemba-formatie" genoemd. De geologische geschiedenis van Bonaire moet in dien tijd ongeveer als volgt verloopen zijn. Op een zeebodem, wiens ondergrond van onbekende samenstelling is, begon diabaas-magma uit verschillende kraters uit te vloeien; de bodem daalde geleidelijk, terwijl zich in bonte afwisseling diabaaslava, diabaastuf, schaarsche hoornsteenbanken en een enkel dun kalkbankje afzetten. De vulkanische afzettingen vormden op den zeebodem geen hooge kegelbergen, maar zeer vlakke vulkanen. Nadat de uitstooting van diabaasmateriaal een tijd geduurd had, veranderde het magma eenigszins; er werd nu een iets kiezelzuurrijker magma naar de oppervlakte gevoerd, dat we een porphyriet"-magma mogen noemen. Deze porphyrieten, die deels in den vorm van lava, deels in den vorm van tuf-

30 430 DE GEOLOGISCHE GESCHIEDENIS DER DRIE f en, deels ook als inpersingen tusschen reeds gevormde afzettingen stolden, wisselden van tijd tot tijd nog weer af met diabazen, terwijl tusschen de jongste porphyrietafzettingen wederom hoornsteenlagen voorkomen, die ons vertellen, dat ook de porphyrieten alle of voor een belangrijk deel submarien zijn afgezet. In de laatste periode van dezen vulkanischen tijd drong nog weer diabaasmateriaal omhoog en vormde kleine inpersingslichamen tusschen de porphyrieten. Deze heele periode van de geschiedenis van Bonaire is schematisch weergegeven in fig. 19.1: men ziet er, ongeveer horizontaal boven elkander liggend de diabazen en de porphyrieten en enkele inpersings-massaas van diabaas in het bovenste deel der porphyrieten. We mogen zeker deze heele vulkanische serie van Bonaire vergelijken met de Knip-lagen" van Curacao, zulks niet alleen op grond van het voorkomen van de diabaastuffen en de hoornsteenen, maar ook op grond van het feit, dat in de Knip-lagen" van Oost Curacao porphyriet-tuffen voorkomen, die in menig opzicht lijken op die van Bonaire. Na de afzetting dezer dikke vulkanische formatie werd ze in het gebied van Bonaire tot één geweldig zadel geplooid, waarbij de hellingen der lagen echter steeds vrij gering bleven: gemiddeld tusschen 30 en 40 (fig. 19.2). Onmiddellijk na de plooiing of voor een deel al tijdens de plooiing had de afbraak van het gevormde zadel plaats, en deze afbraak leidde ertoe, dat er in het gebied van Bonaire weer een vrij vlak land ontstond, waar, bij een geringe daling, de zee binnendrong (fig. 19.3). Op het tegenwoordige Bonaire hebben we nu alleen maar nog te maken met de noordoostelijke helft van het groote zadel, welks asrichting ongeveer N.W. Z.O. verliep; de zuidwestelijke helft van het zadel ligt verborgen onder den zeebodem benoordwesten Klein Bonaire, ook onder Klein- en Zuid-Bonaire. In fig is daarom alleen de noordoostelijke helft van het groote zadel, nu sterker vergroot, geteekend: deze figuur stelt schematisch den ouden ondergrond van Noord Bonaire, dat duidelijk een... N.W. Z.O. gericht gebied is, voor. Wanneer men fig.