Interdisciplinaire Linguïstiek

Transcriptie

1 2de bach Taal en Letterkunde Interdisciplinaire Linguïstiek Prof Dominiek Sandra Q uickprinter Koningstraat Antwerpen T EUR

2 Nieuw!!! Online samenvattingen kopen via

3 Hoofdstuk 1: de cognitieve revolutie 1 Taalkunde: een diversiteit aan invalshoeken Natuurlijke taal = taal die door mensen gesproken wordt Kan vanuit verschillende perspectieven besproken worden (6) 1 THEORETISCHE LINGUISTIEK = taalstructuur beschrijven + verklaren Onderzoekers bekijken de interne structuur van taal = zoeken naar de bouwstenen van de taal + de regels die de combinatie van bouwstenen mogelijk maakt Structuralisme (stroming voor Chomsky): bestudeerde een grote diversiteit aan talen met als doel hun interne structuur in kaart te brengen. Natuurlijke talen blijken uit eenheden van verschillende types te bestaan Type Kenmerken Combinatieregels Klankeenheden die een louter Fonemen betekenisonderscheidende functie hebben Minimale paren: 2 klankeenheden leiden tot een betekenisverschil vb. rat-lat Fonotaxis Kunnen niet willekeurig gecombineerd worden Morfemen Kleinste eenheid met een eigen betekenis of syntactische functie Vb. ver-lopen Morfotaxis Woordgroepen/zinnen Woordgroepen vormen zinnen Syntaxis 2 PSYCHOLINGUISTIEK = discipline die zich bezighoudt met de geheugenstructuren en processen nodig voor taalproductie en comprehensie (=cognitieve processen) Men vraagt zich af hoe een taal wordt gebruikt = Hoe slagen taalgebruikers erin om zo snel woorden en zinnen uit te spreken, te verstaan en te lezen Ze moeten de elementen en combinatiemogelijkheden in het geheugen hebben opgeslagen Ze moeten over mentale processen beschikken die die kennis kunnen activeren 3 ONTWIKKELINGSPSYCHOLINGUISTIEK = studie van taalverwerving = vertrekt van de toestand waarin een kind verkeert wanneer het zijn taal verwerft Hier zien we de discussie tussen nature (aangeboren kennis) en nurture (impact van de omgeving) 4 DIERENTAAL = vergelijking van natuurlijke talen met dierlijke talen 1

4 5 SOCIOLINGUISTIEK = sociale relaties beïnvloeden het taalgebruik maar ook andersom. 6 COMPUTERLINGUISTIEK = theorie wordt vertaald in een computationeel model 2 De factor Chomsky 2.1 Waarom Chomsky zo belangrijk is Hij heeft de taalkunde fundamenteel veranderd op 2 vlakken: A. Hij herdefinieerde het doel van de taalkunde Voordien was men enkel bezig met de inventarisatie van de basiselementen van een taal en de regels waardoor men ze kon combineren met elkaar. MAAR volgens Chomsky moet het doel verder reiken: Descriptief doel = beschrijven van een taal Explanatorisch doel = verklaren van een taal Talige creativiteit = met (finite means) een eindig aantal woorden en een eindig aantal combinatieregels een oneindig aantal zinnen genereren (infite output) Grammatica zal een aantal principes moeten bevatten die verklaren wat voor soort kennis taalgebruikers nodig hebben om die talige creativiteit de bekomen B. Innateness hypothesis Hij veranderde de potentiële draagwijdte van taalkundig onderzoek: de basisingrediënten die nodig zijn om een generatieve grammatica te bouwen zijn niet leerbaar en te complex dat ze niet uit het taalaanbod kunnen worden afgeleid We hebben principes nodig die ervoor zorgen dat we een vermogen bezitten als kind dat er voor zorgt dat we eender welke taal kunnen verwerven. De herdefinitie van Chomsky zegt dat men via systematisch onderzoek er zou moeten in slagen om aangeboren taalprincipes bloot te leggen (deze liggen in de menselijke geest dus de generatieve taalkunde is een deel van de theoretische psychologie) 2.2 Het falen van een associationisstische leertheorie voor taal Observatie 1 Volgens Chomsky is syntaxis de kern van de natuurlijke taal aangezien taalgebruikers met het grootste gemak syntactische regels toepassen. Men kan zelfs nonsensicale zinnen maken die grammaticaal correct zijn zoals Colourless green ideas sleep furiously Syntaxis = autonome module die los staat van de inhoud van de boodschap 2

5 2.2.2 Observatie 2 Een zin heeft een dieptestructuur waarin zich geen ambiguïteiten voordoen en dat gegenereerd wordt door combinatieregels Vb. I like flying planes > to fly planes OF planes that fly = oppervlaktestructuur is ambigu Observatie 3 Uit het explanatorische doel leidt Chomsky af dat een deel van de syntactische kennis aangeboren moet zijn. Hoe komt kennis tot stand? Empiricisme = het kind wordt geboren zonder enige kennis over de werkelijkheid. Het brein is een schone lei (blank slate) want volgens hen kan je geen kennis van de werkelijkheid bezitten als je er nooit mee in contact gekomen bent (en dus geen zintuigelijke ervaringen hebt opgedaan) Vb. we moeten kleuren leren zien [jaren 50 van de vorige eeuw) Rationalisme = het kind komt ter wereld met een aantal aangeboren kennisprincipes waardoor het in staat wordt gesteld om in bepaalde domeinen van de werkelijkheid de zintuigelijke gegevens efficiënt en correct te verwerken. Een kind heeft aangeboren mechanismes nodig om de zintuigelijke ervaringen te verwerken Vb. kleuren staan al op je lei, je moet ze gewoon leren herkennen In de tijd van Chomsky domineerde de empiricistische visie (leerprocessen worden experimenteel bestudeerd en theorieën worden gevormd op basis van feiten) Positivisme (in wetenschap) Introspectie (nadenken over je eigen gevoelens/gedrag) was uit den boze Uitspraken over mentale processen = taboe want niet observeerbaar Behaviorisme bestudeerde het observeerbare menselijke gedrag (psychologie) Ze waren ervan overtuigd dat leren enkel kan door te beschrijven welke factoren verbanden leggen tussen de stimulus en een respons: Verbal behavior (Skinner) De associatiesterkte tussen 2 woorden wordt bepaald door de frequente waarmee ze in de taal naast elkaar voorkomen Woordkettingen: het 1 e woord is de stimulus voor het 2 e woord (=respons) FINITE-STATE GRAMMATICA = theoretische machine die zich in verschillende, maar een eindig aantal toestanden kan bevinden. De overgang van de ene toestand naar de andere wordt bepaald door simpele overgangsregels = als je dit woord hebt op die positie, dan kun je verwachten dat op de 2 e positie dat woord zal staan Chomsky reageerde heel sterk en goed onderbouwd waardoor het behaviorisme verdween en vervangen werd door het nieuwe generatieve denken waar wel plaats was voor mentale constructen De finite-state grammatica kan het doel van de generatieve grammatica realiseren: een model bieden dat alle mogelijke welgevormde zinnen genereert als dit zo is, is het leerprincipe van de behavioristen perfect toepasbaar MAAR er zijn wel degelijk fundamentele tekorten volgens Chomsky! 3

6 De finite-state herinnert zich enkel de vorige toestand dus FOUT In een taal doen zich vaak lange-afstandsafhankelijkheden voor = er is vaak een grote afstand tussen woorden die grammaticaal met elkaar in verband staan (vb. if then = tandemconstructie) We hebben verschillende opties: 1. De finite-state grammatica dupliceren > niet economisch 2. Een oplossing bedenken binnen die grammatica zelf: na then terugkeren naar wat na if stond Ook geen goede oplossing want de cirkel zou kunnen blijven doorgaan (p.12) Redundantie = het nodeloos HERHALEN VAN WOORDEN (PROBLEEM 1) 3. Tandemconstructies invoeren zoals if,then + either, or Niet goed want dan wordt if met or gecombineerd Oplossing: de tandemconstructies los van elkaar bekijken + de woordcombinaties voor beiden dupliceren p. 14 : alle woorden komen 2x voor telkens met 2 verschillende toestanden nog steeds een probleem bij LANGE-AFSTANDSAFHANKELIJKHEDEN (PROBLEEM 2) Recursiviteit = zinnen kunnen binnen andere zinnen voorkomen Hieruit conculdeerde Chomsky dat een natuurlijke taal onleerbaar is volgens het simpele behavioristische leerprincipe en dat taalkennis dus geen verzameling is van aangeleerde woordassociaties 2.3 Superregels, principes en parameters Chomsky: universele grammatica IPV empiricistische begrip van associates PRINCIPLES AND PARAMETERS-THEORIE (UNIVERSELE GRAMMATICA) Hij moest een regelsysteem zoeken dat in staat was met een eindig aantal regels en woorden precies diezelfde zinnen te genereren. Zo n systeem biedt een inzicht omtrent de competentie van taalgebruikers + de unieke eigenschappen van natuurlijke talen komt in ALLE talen voor = universeel In zijn zoektocht naar de combinatorische eigenschappen van taal (en dus een regelsysteem) kwam hij enkele interessante verschijnselen op het spoor met betrekking tot de hiërarchie van woordgroepen er is een hiërarchie dus er zijn dominantierelaties tussen woorden Hoofd = de kern van de woordgroep Complement = staat in nauw verband met het hoofd van de woordgroep Adjunct = zegt iets over het hoofd maar kan eventueel weggelaten worden N = nomen V = verb A = adjectief P = prepositie NP = noun phrase VP = verb phrase AP = adjectief phrase PP = prepositional phrase 4

7 De 4 belangrijkste constituenten in eenzelfde taal hebben dus allemaal dezelfde interne structuur Gemeenschappelijk abstract patroon = soort superregel die spontaan aanleiding geeft tot de specifieke regels die de bouw beschrijven XP X X X adjunct X X complement (waarbij X = N of V of A of P) Nog een superregel XP Specifier X X X adjunct X X complement Dit betekent nog niet dat de superregels een onderdeel zijn van de universele grammatica want het geldt niet voor alle talen (Japans kent een andere woordvolgorde) Binnen de universele grammatica: Principes Liggen vast + zijn taaluniverseel Vb. interne structuur van constituenten Parameters Soort schakelaartjes die in verschillende standen kunnen worden gezet: voor elke taal anders Vb. volgorde van de woorden Een kind wordt geboren met een kennis van bouwregels van taal: enerzijds onwrikbare principes en anderszijds parameters waarvan de settings van taal tot taal kunnen verschillen en die het kind slechts op basis van zijn taalaanbod in de juiste stand kan plaatse 3 Samenvatting Chomsky heeft de taalkunde fundamenteel herdefinieerd: beschrijven + verklaren Hij deed uitspraken over de menselijke cognitie (kennisstructuren) Er bestaat een aangeboren universele grammatica die ons steunt bij de verwerving van onze moedertaal. Taal is tot op zekere hoogte niet leerbaar. Taal is underspecified = het is niet specifiek genoeg om juiste algemene regels op te stellen. Je hebt dus meer nodig ook dan nadoen. Het is aangeboren! 4 Disclaimer Niet iedereen volgde de benadering van Chomsky maar sinds zijn theorie was het nadenken over mentale structuren niet langer taboe 5

8 Hoofdstuk 2: de taal van dieren Als ons taalvermogen genetisch voorgeprogrammeerd is dieren kunnen geen taal gebruiken Wat is taal? + zijn dieren in staat om natuurlijke taal (gedeeltelijk) te leren? 1 Taal en communicatie Wat mensen geloven: dieren begrijpen taal maar hanteren een andere taal dan ons. Als dit waar is, dan zijn dieren intelligenter dan ons want wij begrijpen dieren niet maar zij ons wel. Communicatie We moeten echter een onderscheid maken tussen taal en communicatie: Taal Vb. een hond die blij is = kwispelen met de staart = communicatie maar GEEN taal DUS gebaren, mimiek, lichaamshouding, = communicatie Communicatie = breed begrip dat verwijst naar waarneembaar gedrag bij soortgenoten en kan als een boodschap geïnterpreteerd worden. Taal = specifieke vorm van communicatie (exacte definitie is moeilijk te verwoorden) Taal omschrijven adhv kenmerken van onze eigen taal (= hiervan zijn we zeker) Deze kenmerken vergelijken met de dierlijke communicatie om te zien in hoeverre dierentaal een taal is. o We kunnen een continuüm zien = evolutie van dierentaal tot mensentaal o We kunnen ook een fundamenteel verschil zien = onze taal bezit kenmerken die de dierentaal niet heeft Elizabeth Bates: ofwel is er een universele grammatica ingeplant door een Schepper OFWEL heeft onze soort een mutatie ondergaan Natuurlijke taal heeft 5 belangrijke kenmerken: 1. Onze gebruikte tekens hebben een symbolisch karakter 2. We hebben het vermogen om die symbolen zelf te creëren 3. Het gebruik van die symbolen komt niet tot stand als een reflex op een situatie in de werkelijkheid 4. Onze taal kan naar niet-waarneembare situaties verwijzen 5. De symbolen worden gecombineerd tot grotere gehelen en zo ontstaan er afhankelijkheids-relaties tussen de symbolen (syntaxis) 2 Natuurlijke communicatiesystemen bij dieren Waarschuwing: gedrag kan zo complex lijken dat we er geen verklaring voor vinden en daarom geneigd zijn om het gedrag met een vorm van intelligentie in verband te brengen Voorbeeld 1: school vissen Hun complexe gedrag valt adhv een aantal simpele principes uit te leggen: Tijdens het zwemmen kan een school vissen plots van richting veranderen zonder dat de vissen tegen elkaar botsen of dat het geheel chaotisch lijkt. Er zijn een aantal eenvoudige bewegingsregels zoals bots niet tegen de andere vissen, volg de richting van de vissen op middelgrote afstand en als je alleen zwemt, ga naar andere vissen toe. Hiervoor moet je niet intelligent zijn. 6

9 Voorbeeld 2: Eliza = een interactief programma waarbij de computer de rol van een therapeut inneemt. Het programma maakt gebruik van clichépatronen en reageert op bepaalde woorden met vaste uitdrukkingen. 2.1 De communicatie van de honingbij Ontdekt door Karl von Frisch (Nobelprijs voor fysiologie/geneeskunde) Een boodschappersbij danst op de honingraat om aan de andere bijen mee te delen waar de nectarbron zich bevindt. Hij ontdekte 2 dansen: de rondedans en de waggeldans. Het gekozen danstype hangt af van de afstand tot de nectarbron o > 50m : waggeldans (meest complex dus zie verder) o < 50m : rondedans + hoeveelheid nectar : hoe sneller de dans, hoe meer nectar Hoe de waggeldans informatie codeert: vliegrichting en vliegafstand De bij dans in een figuur die eruit ziet als een platliggende 8 De rechte lijn in het midden van de figuur is een code voor de positieve van de nectarbron tegenover de zon. De honingraat in de bijenkort staat verticaal. De bij dans tegenover de zwaartekrant. Het hoogste punt in de raat correspondeert met de zon. De hoek tussen dit punt en de rechte lijn in de 8-figuur stemt overeen met de hoek die de bijen moeten volgen ten opzichte van de zon. De dans vertelt ook de afstand: hoe sneller de bij danst, hoe dichter de nectarbron zich bevindt. Er zijn heel wat experimenten gebeurd: 1. Meerdere nectarbronnen rond de honingraat plaatsen, de bijen vlogen wel degelijk naar de aangeduide bron (vliegrichting) 2. Meerdere nectarbronnen na elkaar plaatsen (vliegafstand) 3. Riley et al: de bijen kregen een zendertje ingepland + identificatiecode (de onderzoekers konden nagaan waar de bij vloog) Ze lieten de boodschappersbij kennis maken met een nectarbron en volgen daarna wat de bijen deden. Sommige bijen die de korf na de dans verlieten, werden gevangen en op andere plaatsen terug losgelaten. Die bijen volgden de weg die ze zouden moeten volgen vanuit de honingraat maar konden dus de bron niet vinden aangezien ze niet vanop de juiste plaats vertrokken waren. 4. Men legt de bijenkorf plat zodat de bijen niet meer tegenover de zwaartekracht konden dansen. Ook hier konden de bijen de nectarbron niet vinden De rol van geluid bij de waggeldans Bij de waggeldans maakt de boodschappersbij heftige bewegingen met haar achterlijf Lucht trilt = geluid ontstaat Is dit een deel van de informatieoverdracht? (zoals onze spraakklanken) 7

10 Het geluid zou ervoor zorgen dat de andere bijen de boodschappersbij kunnen volgen. Ze volgen de 8- vormige beweging om zo het vluchtplan beter te kunnen vormen. Men dacht oorspronkelijk dat dit niet kon omdat honingbijen doof zijn Men dacht dat bij de honingraat zodanig deed trillen dat deze trillingen de andere bijen in staat zou stellen om de dansfiguur mee af te leggen en zo de informatie te kunnen gebruiken. MAAR onderzoek wees uit dat het niet de boodschappersbij is die de raat doet trillen De andere bijen doen de raat trillen en vragen hiermee om de nectar te mogen proeven. Trillingen spelen dus inderdaad een rol bij de communicatie tussen honingbijen 2 experimenten tonen aan dat de laagfrequente geluiden toch een rol spelen bij de communicatie: 1. De vleugels wat korter knippen zorgt voor minder luchttrillingen en dus een andere toonhoogte: de bijen vinden de nectarbron niet meer 2. Robotbij danst maar zonder geluid, de bijen vinden de nectarbron niet Honingbijen kunnen dus toch horen = conditionering op laag frequente tonen (vb. zoetstof zit waar het geluid vandaan komt dus na enige tijd zullen de bijen afgaan op de toon) Bijen hebben 3 types informatie nodig: A. De oriëntatie van de recht de dansfiguur B. De snelheid van de dans C. Het geluid van de dansende bij Besluit: is de waggeldans een vorm van taal? Waggeldans = complexe vorm van dierlijke communicatie 1. Het is een code die lijkt op symbolische communicatie 2. Het verwijst naar iets dat nu niet-waarneembaar is 3. De bij kan heel veel locaties meedelen = generatief systeem met 2 variabelen (snelheid en hoek tov de zon) MAAR valt toch niet te vergelijken met ons talige communicatie Een generatief systeem produceert niet noodzakelijk taal (denk maar aan een digitale klok) + er zijn bij bijen maar 2 parameters, de bij kan geen andere dingen uitdrukken De informatie heeft uitsluitend betrekking op de voedselbron (primaire behoefte) De bijen bedenken niet zelf de symbolische waarde van het dansgedrag en ze maakt ook geen nieuwe symbolen (opletten met het begrip symbool : lijkt eerder op een pictogram waarbij het verband tussen het teken en de betekenis meteen duidelijk is en geen symbool vormt) Het dansgedrag van de honingbij is genetisch volledig voorgeprogrammeerd & dus via specifiek gen Bijen die in isolement opgroeien, kunnen vrijwel meteen op de correcte manier dansen Bij een kruising van 2 soorten bijen, ontwikkelt de bij slechts 1 van de 2 dansen (de Italiaanse bij danst anders dan de Oostenrijkse) Bijentaal is GEEN vorm van taal 8

11 2.2 Communicatie bij primaten Communicatie tussen apen in het wild Apen communiceren met kreten waarmee ze naar roofdieren kunnen verwijzen Vervet monkey s: 3 verschillende kreten om naar luipaarden, arenden en slangen te verwijzen luipaard: aap kruipt tot op het uiteinde van een taak arend: aap kruipt dicht bij de stam van de boom slang: aap gaat rechtop staan om de slang in het gras te zoeken Reageren apen op de kreten of op de gedragskenmerken van het dier dat alarm slaat? Geluid laten horen via luidsprekers zorgde voor exact hetzelfde gedrag Apen kunnen vocaal gevaar aankondigen en anderen kunnen dit correct interpreteren De gebruikte woordenschat (kreten) is erg beperkt en wordt niet uitgebreid De kreten zijn verbonden met een primaire behoefte: overleven De apen combineren hun kreten niet met een systeem van regels Apen communiceren met gebruiken geen taal! Kunnen apen een natuurlijke taal leren? Veel wetenschappers dachten dat apen misschien taal konden leren = er moeten toch voorlopers van de taal bestaan? (Elizabeth Bates) als taal het product is van een lange evoluiteperiode, zou je verwachten dat apen, die zo dicht bij ons liggen, een aantal basiskenmerken kunnen aanleren Apen kunnen menselijke spraak niet imiteren Kunnen ze dan wel communiceren met gebarentaal? Een aap kan niet spreken door zijn anatomie: zijn strottenhoofd ligt hoger in de keelholte. Dit bepaalt de ruimte waarin lucht uit de longen kan weergalmen of resoneren. Er zijn diverse articulatoren (lippen, tong, tandkassen, gehemelte) die door verandering van stand die ruimte een andere vorm geven. Door de plaats van het strottenhoofd heeft de aap een minder beweeglijke tong waardoor hij veel minder klanken kan uitbrengen Gua Vicky Washoe Opgevoed door de Kellogs samen met hun zoon Slaagde er nooit in om woorden te begrijpen of te spreken = mislukking Opgevoed door Hayes (onderzoeker) Na 6 jaar: 4 woorden uitspreken (mama, papa, cup, up) = mislukking Opgevoed door het echtpaar Gardner Probeerden de chimpansee gebarentaal te leren adhv American Sign Language Start: 11 maanden Na 3 jaar: 85 tekens Na 4 jaar: 150 tekens (nomina, werkwoorden, adjectieven, negatie) Hij maakte overgeneralisaties (bij de geur van een bloem maakte hij het teken) [= kind] Washoe maakte zelf nieuwe woorden zoals water bird = eend [= kind] Combineren van reeksen tekens -> wijst op elementaire syntaxis 9

12 Sarah Lana Slimme Hans Opgevoed door Premack Werkte met plastic chips als symbolen voor begrippen Chips varieerden in grootte, kleur en vorm = verband tussen chip en betekenis Ook grammaticale reeksen van tekens: Sarah give apple Amy Sarah leerde een aantal tekens (vooral nomina, werkwoorden en adjectieven) Sarah begreep de arbitraire relatie tussen het teken en zijn betekenis. Ze kon de vorm en de kleur van een appel aanduiden op basis van een prent of een symbool Ze was in staat om nieuwe combinaties van tekens te maken Opgevoed door Rumbaugh Hij wou vermijden dat de aap beïnvloed kon worden door lichaamstaal vd. trainer Trainer en aap zaten dus in verschillende ruimtes met elk een computerscherm en een toetsenbord. De tekens op het toetsenbord = lexigrammen = willekeurige tekens voor woorden Ongeveer dezelfde resultaten als bij Washoe en Sarah Paard dat kon rekenen door met zijn poot zoveel keer op de grond te stampen. Het paard lette op non-verbale signalen van de lichaamstaal van de vrager. Naarmate het juiste antwoord naderde, zag het paard een verwijding van de neusgaten en een beweging in de wenkbrauwen van de ondervrager. Nim Chimpsky Opgevoed door Herb Terrace Geloofde eerst in de talige capaciteiten van chimpansees Doel: in hoeverre heeft een chimpansee syntactische vaardigheden = kunnen apen tekens tot zinnen combineren? Via gebarentaal Na 4 jaar: 150 tekens (soortnamen, eigennamen, werkwoorden, adjectieven, ) Vooral uitingen bestaande uit 2 tekens waarvan er 1 altijd een voorkeurplaats had. (vb. give stond altijd eerst) MAAR hij werd 1 van de grootste critici van deze studies: De tekens die Washoe produceerde werden bijna 1 voor 1 uitgelokt door de trainers Sarah + Lana konden enkel tekencombinaties maken als ze iets voor zichzelf konden verkrijgen (eten, knuffel) + het waren vaste patronen De apen begrepen niet altijd de woorden in de zin. Veelal herkenden ze enkele woorden en linkten ze daaraan de referenten die ze geleerd hadden in die combinatie te gebruiken. Terrace stelde enkele fundamentele verschillen vast tussen kinderen en apen: 1. ZINSBOUW De lengte van de zinnen neemt toe bij kinderen, bij apen niet De complexiteit van de zinnen neemt toe bij kinderen, bij apen niet Eigenschap 1: De aap (Nim) herhaalt vooral veel woorden zoals Nim eat Nim eat Eigenschap 2: De aap gebruikt vaste opeenvolgingen van tekens die uit het hoofd geleerd lijken. Één teken kan daarin veranderd worden zoals me gun me gun of me eat me eat = meerwoorduitingen 10

13 2. IMITATIE De aap gebruikt vaak tekens die net tevoren ook door de trainer gebruikt zijn = imitatiegedrag Kinderen imiteren ook hun ouders maar zij beginnen al gauw op eigen initiatief woorden en zinnen te gebruiken die ze niet net tevoren hebben gehoord. Kinderen imiteren ook alsmaar minder, bij Nim nam het imitatiegedrag toe 3. COMMUNICATIEDOEL Bij Nim: primaire behoeften zoals voedsel of knuffels Bij kinderen: oorspronkelijk voor primaire behoeften maar verandert snel 4. COMMUNICATIEVE INTENTIE Nim: weinig behoefte om te communiceren. De aap begon zelden uit zichzelf talig te communiceren Kinderen zijn spraakwatervallen 5. INZICHT IN DE COMMUNICATIEVE FUNCTIE VAN TAAL Nim: onderbrak de trainer constant Kind: weet dat rollen wisselen tijdens het gesprek = beurtwisseling 6. INTERPRETATIEBIAS DOOR ONDERZOEKERS Onderzoekers zijn soms geneigd om de observaties in overeenstemming met hun eigen hypothese te interpreteren Dubbelblind experiment = noch de proefleider noch de proefpersoon kent de onderzochte hypothese = zorgt voor een objectieve verzameling van gegevens 1 van de trainers zei ooit : they always saw more signs than I did (Pinker) Jane Goodall: studie van het gedrag van apen in het wild. Zij zei dat apen diezelfde tekens ook in het wild maken en dus geen aangeleerde gebaren Besluit: wat kunnen mensapen van natuurlijke talen leren? 2 risico s bij het trekken van conclusies: 1. Het gevaar dat we de capaciteiten van de dieren onderschatten omdat we ervan uitgaan dat enkel de mens echte talige vaardigheden bezit Velen hadden moeite met de evolutietheorie van Darwin omdat dit impliceert dat de mens voorkomt uit lagere diersoorten 2. Het omgekeerde gevaar: sommigen projecteren te snel menselijke eigenschappen op andere diersoorten en zien zulke eigenschappen waar die niet aanwezig zijn = antropomorfisme Enkele conclusies: Apen zijn in staat om een groot aantal symbolen te leren adhv gebarentaal, plastic chips, lexigrammen, deze staan voor begrippen en gebruiken (±150 tekens na 4 jaar) Zijn dit wel echte symbolen? Mss is het gewoon conditionering? = moeilijke discussie 11

14 2 grote verschillen tussen een kind en een aap bij het aanleren van woorden: Kinderen leren vrij snel om met bestaande elementen nieuwe woorden te creëren voor begrippen waarvan ze de naam niet kennen. Een chimpansee blijkt dat nauwelijks te doen. water bird van Washoe was een uitzondering, mogelijk werd dit door de trainers verkeerd geïnterpreteerd. Een kind maakt in de maanden na zijn 1 e woordje een woordenschatspurt door. Een kind leert dan heel snel heel veel nieuwe woorden. Een chimpansee komt nooit in dit stadium. Het begin van die spurt = het moment waarop kinderen inzicht krijgen in wat woorden echt zijn Een chimpansee krijgt dus nooit inzicht in de symbolische functie van woorden De capaciteit van chimpansees om woorden aan te leren = overschat! De creativiteit van een aap op vlak van zinsbouw lijkt beperkt te zijn tot het vervangen van een woord in vaste structuren. Ze zijn dus niet in staat om syntactische regels te hanteren. Het lijkt alsof de apen het vermogen missen om het combinatorisch principe toe te passen dat in een natuurlijke taal op elk niveau voorkomt. Ook hiërarchische relaties zijn erg belangrijk (een onderwerp en een lijdend voorwerp omwisselen in een zin zorgt voor een andere betekenis) Toch combineren ze tekens, hoe gebrekkig ook : dit wijst NIET op een syntaxis (een blikje cola uit een automaat halen vergt een combinatie van handelingen maar zegt niks over de syntactische vaardigheden)! Apen kunnen geen natuurlijke taal leren om de eenvoudige reden dat ze geen menselijk brein hebben en de basiskenmerken missen om zo een taal te leren. De mens heeft veel sterkere cognitieve vaardigheden dan andere diersoorten, die hem in staat stellen symbolen te ontwikkelen en ook regels te hanteren om die symbolen in betekenisvolle volgorderelaties te plaatsen. 3 Algemeen besluit Veel diersoorten communiceren, soms complexe communicatie Sommige diersoorten gebruiken spontaan verschillende signalen (vervet monkey s) Chimpansees doen dit ook + kunnen tekens leren voor begrippen als de mens hen daartoe aanspoort De mens blijkt de enige te zijn die over echte syntactische vaardigheden beschikt = in strijd met de evolutietheorie die voorspelt dat complexe structuren hun voorlopers in de natuur moeten hebben De chimpansee en de mens hebben een gemeenschappelijke voorouder (= de aap) Er MOET ergens een abrupte evolutionaire sprong zijn met betrekking tot natuurlijk taal. 12

15 Hoofdstuk 3 : taalverwerving 1. Beschrijving van de diverse ontwikkelingsstadia van een kind bij taalverwerving Vertoont een relatief vaste structuur maar toch geen duidelijke grenzen 2. Hoe komt het dat kinderen erin slagen om zowel heel veel woorden als heel veel combinatieregels zo snel te leren 1 De ontwikkelingsstadia van het kind 3 grote fasen in de taalontwikkeling: prelinguaal, vroeglinguaal en differentiatie 1.1 De prelinguale fase Begint onmiddellijk na de geboorte In de 1 e weken na de geboorte kunnen we al een aantal waarnemingen van klanken voorstellen Taalperceptie 2 maand oud: onderscheid maken tussen verschillende fonemen Baby s tonen interesse in de dingen die rondom hen gebeuren. Ze luisteren en kijken langer naar dingen die hen interesseren Experiment baby s: baby s die fonemen van elkaar kunnen onderscheiden, zouden een verhoogde interesse moeten tonen bij een overgang van bababa naar papapa. De fopspeen van de baby was verbonden met een taperecorder waardoor de baby adhv zijn eigen zuigreflex de taperecorder controleerde. Zolang het bleef zuigen, speelde de recorder. De baby zoog frequenter wanneer een foneem in de syllabe veranderde. Dit deed zich echter niet voor als 2 syllabereeksen gebruikt werden die akoestisch sterk op elkaar leken. Baby s reageren op foneemverschillen Die foneemverschillen hebben ze niet van hun ouders geleerd want ze reageerden op exact dezelfde manier bij fonemen die in hun moedertaal niet voorkomen. Deze universele foneemgevoeligheid zal verdwijnen voor ze 1 jaar worden Experiment volwassenen: zorgde voor andere resultaten. Een japanner kon de overgang van de syllabereeks lalala naar rarara niet horen omdat de L en de R in het Japans geen verschillende fonemen zijn > het brein van een volwassene herkent dus enkel nog foneemverschillen uit de moedertaal Volwassenen horen het verschil niet tussen fonemen maar wel tussen de klank op zich Vb. ra en la : geen onderscheid maar wel tussen L en R De vocaal wordt van de consonant verwijderd in bijvoorbeeld ba. De 2 overblijvende klanken komen via een koptelefoon in de oren van de volwassen proefpersoon. Ze zeggen dat ze de syllabe ba hebben gehoord en ook een raar geluidje. Vreemd geluidje -> <- [ba] [b] -> <- [a] 13