HANDEL. Actualiteit en perspectieven. Monitoring & anticipatie. Werkgelegenheid, opleidingen en arbeidsmarktbemiddeling in Brussel

Transcriptie

1 Monitoring & anticipatie Werkgelegenheid, opleidingen en arbeidsmarktbemiddeling in Brussel SECTOR HANDEL Actualiteit en perspectieven Met de steun van het Europees sociaal fonds

2

3 Monitoring & anticipatie WERKGELEGENHEID, OPLEIDINGEN EN ARBEIDSMARKTBEMIDDELING IN BRUSSEL Sector handel: Actualiteit en perspectieven Juli 2014

4

5 Het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, een dienst binnen Actiris, is opgericht in 1995 en wordt gecofinancierd door het Europees Sociaal Fonds. Momenteel sluit het Observatorium aan bij het programma Doelstelling regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De taken van het Observatorium bestaan erin de evolutie van de werkgelegenheid en de werkloosheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te bestuderen. Via thematische analyses wordt onderzoek gedaan naar de mutaties en hervormingen die eigen zijn aan de arbeidsmarkt. Directrice - diensthoofd: Monica DE JONGE (nl) 02/ mdejonge@actiris.be Verantwoordelijke: Stéphane THYS (FR) 02/ sthys@actiris.be Medewerkers: Amandine BERTRAND (FR) 02/ abertrand@actiris.be Véronique CLETTE (FR) 02/ vclette@actiris.be Mourad DE VILLERS (FR) 02/ mdevillers@actiris.be Jérôme FRANÇOIS (fr) 02/ jfrancois@actiris.be Sharon GECZYNSKI (FR) 02/ sgeczynski@actiris.be Inge GOOSSENAERTS (NL) 02/ igoossenaerts@actiris.be Guillaume JACOMET (FR) 02/ gjacomet@actiris.be The Man LAÏ (FR) 02/ tlai@actiris.be Emmanuelle POTTIER (FR) 02/ epottier@actiris.be Khadija SENHADJI (FR) 02/ ksenhadji@actiris.be Bénédicte VAN EGEREN (FR) 02/ bvanegeren@actiris.be Dries VANGENECHTEN (NL) 02/ dvangenechten@actiris.be Sandy VAN RECHEM (NL) 02/ svanrechem@actiris.be Secretariaat: Xavier BERCKMANS (FR) 02/ xberckmans@actiris.be Griet HANSSENS (NL) 02/ ghanssens@actiris.be De Brouckèreplein Brussel ( studies@actiris.be website Observatorium Verantwoordelijke uitgever: Grégor CHAPELLE, Directeur-generaal van Actiris

6 Contactpersoon Amandine Bertrand 02/ Eindredactie Décember 2013 Dankwoord Wij maken van deze gelegenheid gebruik om de volgende organisaties en personen hartelijk te danken: de pool Detailhandel, Horeca, toerisme, MICE van de Directie Werkgevers van Actiris, Atrium, de studiedienst van BRUXELLES FORMATION, Bureau et Services van BRUXELLES FORMATION, FEBISP, FOREM, VDAB, CCFEE, BNCTO, le Service de Formation des Petites et Moyennes Entreprises (SFPME), CEFA van Brussel-Stad en van Sint-Gillis, IPIEQ, Comeos, BBTK, UCM, Unizo en de heer Wayens (Université Saint-Louis Brussel/Université libre de Bruxelles).

7 INHOUD VOORWOORD 8 DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR 10 DEEL 2: BEDRIJVEN EN WERKGELEGENHEID Bedrijven die worden opgericht en weer verdwijnen De detailhandel wordt bezield door een vrij groot ondernemersdynamisme dat iets minder uitgesproken is dan in alle activiteitensectoren samen dat iets meer uitgesproken is in Brussel dan in de rest van het land De detailhandel is een gevoelige sector De detailhandel kent structureel talrijke bedrijven die verdwijnen, gecompenseerd door bedrijfsoprichtingen, in elk geval in Brussel De detailhandel kent veel faillissementen en dit geldt nog meer voor Brussel De detailhandel biedt veel tewerkstellingsperspectieven in Brussel en in de periferie De detailhandel, een sector met talrijke facetten Algemene of gespecialiseerde winkels in diverse activiteitssegmenten De bedrijven met loontrekkenden zijn variabel van omvang Verscheidene paritaire comités vertegenwoordigen de sector Geïntegreerde distributie naast geassocieerde of niet-geassocieerde zelfstandige handel Het nabijheidscriterium, een realiteit waarvan de omvang moeilijk te bepalen is De detailhandel vertoont een specifiek werkgelegenheidsprofiel Een genuanceerd werknemersportret Zelfstandige werkgelegenheid en de specifieke kenmerken ervan Andere wegen voor toegang tot werk in de sector De detailhandel houdt vrij goed stand in de crisis Brussel zet minder goede resultaten neer Uiteenlopende evoluties Werkaanbiedingen in de handel ontvangen door de openbare arbeidsbemiddelingsdiensten Talrijke werkaanbiedingen Gezochte beroepen Het profiel van de werkaanbiedingen voor alle beroepen samen 33 DEEL 3: DE HUIDIGE EN KOMENDE EVOLUTIES Sociaaldemografische evoluties De demografische groei Het demografisch profiel in Brussel en de segmentering Gezinnen die kleiner worden en éénoudergezinnen Belang van klanten die geen inwoners zijn Sociaaleconomische evoluties De conjuncturele context en de druk op de koopkracht Nieuwe budgetkeuzes en de evolutie van het uitgavenprofiel Bipolarisatie van de inkomsten 38

8 3. De evoluties van maatschappij en gedrag Een beter geïnformeerde klant is vaak minder trouw Nieuwe waarden die naast de prijs de basis vormen van de consumptie Alternatieve consumptiemodellen gestimuleerd door de crisis en overeenstemmend met de waarden van bewust consumeren De verwachtingen van de Brusselse klanten De technologische evoluties De opkomst van nieuwe distributiekanalen Online aankopen worden heel gewoon Het einde van de winkels of nieuwe kansen? Cross-channel-strategieën ontwikkelen Online- of offline-aankopen, de kansen variëren met de producten Niet alle winkeliers zitten in hetzelfde schuitje Verschillende aankooptrajecten, afhankelijk van de producten De onvermoede impact van het internet De evoluties van het commercieel landschap De evoluties van de werkgelegenheid: volume en profielen De prognoses voor het werkgelegenheidsvolume Uitdagingen voor het commercieel personeel Uitdagingen voor het management Nieuwe marketinguitdagingen Nieuwe profielen door de ontwikkeling van e-commerce 52 DEEL 4: DE HANDELSBEROEPEN Handelsberoepen vertonen talrijke facetten Brusselse werkzoekenden ingeschreven in een handelsberoep Een belangrijke doelgroep Het werkzoekendenprofiel vertoont gelijkenissen met het profiel van de werknemers in de sector Een specifiek profiel afhankelijk van de beroepen Aanzienlijke groei Vergelijkbare kansen om werk te vinden als het geheel van de werkzoekenden Werkaanbiedingen voor een handelsberoep in het Brussels Gewest De gezochte beroepen Na eerdere vooruitgang een daling in Eisen die specifiek zijn voor de sector Variabele vereisten, afhankelijk van het beroep Aanwervingsmoeilijkheden Te verklaren door een kwalitatieve onaangepastheid tussen vraag en aanbod Te verklaren door de arbeidsomstandigheden Nog versterkt door de moeilijkheid om personeel te behouden Gedeeltelijk het gevolg van een negatieve perceptie van de sector Kunnen soms verergerd worden door aanwervingen voor bepaalde periodes Kunnen soms verergerd worden door discriminerende praktijken Te verklaren door een gebrek aan opgeleide kandidaten? 65 CONCLUSIE 68 BIBLIOGRAFIE 71

9 VOORWOORD In het kader van het Pact voor een Duurzame Stedelijke Groei (de Brusselse New Deal) hebben de sociale partners en de Brusselse regering aan het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, een dienst binnen Actiris, de leiding toevertrouwd over de werkzaamheden om een tool te creëren voor het monitoren van de beroepen en het anticiperen op de behoeften inzake werkgelegenheid, opleiding en onderwijs in de sectoren die als prioritair worden beschouwd in het Brusselse Gewest (maatregel 3.5, 5de voorwaarde tot welslagen, instrument 2). Om zijn opdrachten tot een goed einde te brengen heeft het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid duurzame partnerships ontwikkeld met de verschillende bevoegde actoren in het gewest: BRUXELLES FORMATION, in het kader van de samenwerkingsakkoorden Actiris/BRUXELLES FORMATION, de FOREM en de VDAB voor het luik opleiding, de Commission Consultative Formation Emploi Enseignement (CCFEE) en het Brussels Nederlandstalig Comité voor Tewerkstelling en Opleiding (BNCTO) voor het luik onderwijs. Deze actoren hebben onder andere meegewerkt aan de realisatie van interviews en hebben een deel van de noodzakelijke gegevens voor de analyses bezorgd. Een eerste resultaat van deze werkzaamheden zijn de sectorfocussen van het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid. Deze focussen willen alle processen onderzoeken die ertoe leiden dat een sector en de beroepen van deze sector zich vernieuwen, blijven voortbestaan en zich hervormen. Ons onderzoek heeft onder meer betrekking op de kwalificatie en de onderhandelingen hierover, de kwaliteit van de aangeboden arbeidsplaatsen, de praktijken van de werkgevers inzake de organisatie van het werk en de hernieuwing van de arbeidskrachten, het verband tussen de opleiding van jongeren en het productiestelsel. De doelstelling bestaat erin overheids- en privéactoren denkpistes aan te bieden, opdat de beroepsopleiding en de activering van werkzoekenden niet de enige mogelijke oplossingen zouden zijn voor het tekort aan werkkrachten en de hoge werkloosheidsgraad. Op deze manier vullen zij de analyses van de knelpuntberoepen die het Observatorium heeft uitgevoerd aan, door nuances aan te brengen bij de redenen voor de vastgestelde rekruteringsmoeilijkheden. Grégor Chapelle Directeur-generaal Yves Bastaerts Adjunct-directeur-generaal

10

11 DEEL 1: BESCHRIJVING VAN DE SECTOR De handelssector bestaat uit twee hoofdsegmenten, de groothandel en de kleinhandel. Het verschil tussen beide schuilt in het type klant waartoe ze zich richten. De groothandel is voornamelijk business-to-business -georiënteerd en omvat de verkoop van goederen aan tussenhandelaars, zoals detailhandelaars, bedrijven of vaklui. De detailhandel is daarentegen hoofdzakelijk het business-toconsumer -georiënteerd en wijdt zich dus aan de verkoop van goederen aan eindverbruikers. In het verleden onderscheidden beide segmenten zich van elkaar doordat het ene de verkochte goederen verder verwerkte en het andere niet. Maar de laatste jaren onderging de traditionele waardeketen in de handelssector een aantal wijzigingen 1. Verscheidene grote detailhandelsbedrijven begonnen ook de functie van groothandelaar uit te oefenen door rechtstreeks met de producenten zaken te doen (waarbij het erop aankomt om de bevoorradingsketens te beheersen). Op dezelfde manier oefenen sommige distributeurs nu de functie van producent uit door distributeursmerken te introduceren. De sector is op zoek gegaan naar schaalvergroting en een grotere rentabiliteit en maakte wegens deze verticale integratie vrij aanzienlijke wijzigingen door. En terwijl de distributeurs ook de functie van groothandelaar begonnen uit te oefenen, besteedden sommigen de logistiek uit aan gespecialiseerde bedrijven of regionale distributiecentra, al dan niet op exclusieve basis. De Europese activiteitennomenclatuur (NACE-BEL 2008) maakt een onderscheid tussen drie soorten distributie: de autohandel, zowel groot- als detailhandel, met inbegrip van de onderhouds- en herstellingsactiviteiten van voertuigen (gekenmerkt door code 45), de groothandel (code 46) en de detailhandel (code 47) 2. In het kader van deze focus zullen wij onze analyse concentreren op deze laatste code, waarvan een gedeelte als buurthandel kan worden bestempeld. Zijn daarentegen uitgesloten van de analyse: diensten en recreatie van commerciële aard, zoals bankagentschappen, horeca, kapsalons, fitnesscentra, bioscopen, Ondanks deze uitsluiting is de detailhandel die wij hieronder behandelen helemaal geen homogene realiteit. Integendeel, zoals zal blijken wanneer we de subsector zullen bekijken vanuit verschillende oogpunten, zoals de grootte, het activiteitssegment, de omvang van de vestigingen uitgedrukt in aantal loontrekkende werknemers of de paritaire comités die er zijn vertegenwoordigd. 1 2 Zie o.a.: Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, sociale zaken en gelijke kansen, 2009; Centrale Raad voor het Bedrijfsleven, Speciale commissie inzake distributie, 2010; Dioux J. et al., In Brussel omvatten deze drie distributievormen in 2011 in totaal bedrijven met loontrekkende werknemers en banen voor zelfstandigen. Bijna de helft van de loontrekkende werknemers ( werkplekken) werken in een detailhandel (4.588 bedrijven, bijna 6 bedrijven op 10), bij de zelfstandigen is dit ongeveer twee derde. Bronnen: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011 ; INASTI, 31/12/2011. MONITORING & ANTICIPATIE 10

12 DEEL 2: ONDERNEMINGEN EN WERKGELEGENHEID Verscheidene programmatische documenten van het Brussels Gewest maken melding van de handelssector. In Brussel is de detailhandel, een activiteit met een zekere lokale verankering, immers een belangrijke sociaaleconomische speler, die 2,9% van de toegevoegde waarde van het Gewest voor zijn rekening neemt 3. Verscheidene studies 4 wijzen er nochtans op dat de detailhandel een bescheiden productiviteitsgroei kent, die ook variabel is van segment tot segment, zodat elke verhoging van de loonkosten bijzonder schadelijk is en het concurrentievermogen en de winstmarges van de sector verder aantast. Ondanks een uitgesproken ondernemersdynamisme wordt de sector ook gekenmerkt door een bepaalde structurele en conjuncturele kwetsbaarheid. Dit komt tot uiting in de talrijke stopzettingen van activiteiten. Ten slotte is de detailhandel ook een belangrijke regionale speler die in Brussel banen oplevert. Hij biedt bovendien werkgelegenheidsvooruitzichten aan een gevarieerde doelgroep en meer bepaald aan minder goed opgeleide Brusselaars. Men heeft er bijgevolg alle belang bij om de detailhandel te steunen, zodat zij haar potentieel volledig kan ontwikkelen. 1. Oprichtingen en stopzettingen van ondernemingen Op Belgische schaal 5 zijn de bedrijven in de distributiesector relatief jong in vergelijking met de industrie of zelfs met de groothandel en de autohandel. Dit wijst erop dat het om een zeer concurrerende sector gaat. Zo wordt de detailhandel gekenmerkt door talrijke jonge of intredende bedrijven, maar ook door talrijke uittredende bedrijven. Eén van de elementen die worden ingeroepen om dit te verklaren is het feit dat de vaste kosten voor het openen van een handel lager zouden liggen dan de vaste kosten om een industrieel bedrijf te beginnen. Hieronder worden de statistieken van de FOD Economie over de btw-plichtigen, de btw-inschrijvingen (zowel de eerste inschrijvingen als de herinschrijvingen) en de schrappingen beschreven, om een beter zicht te krijgen op de demografie van de handelsbedrijven. De bewegingen van bedrijven die in deze statistieken worden opgetekend, maken het niet mogelijk om uitspraken te doen over de levensduur van bedrijven, maar ze weerspiegelen wel de omvang van de in- en uitstroom binnen de sector en de mate van turbulentie die er heerst. 1.1 De detailhandel wordt gedreven door een vrij grote ondernemersdynamiek dat iets minder uitgesproken is dan in alle activiteitensectoren samen Zowel in Brussel als in de rest van het land ligt de bruto oprichtingsgraad 6 die voor de detailhandel werd berekend systematisch lager dan de oprichtingsgraad berekend voor alle activiteitensectoren samen. Meer bepaald in Brussel werden in de periode gemiddeld 9, Bron: Instituut voor de Nationale Rekeningen, Belgostat. Zie o.a.: Konings J. et al., 2013; FOD Economie, Konings J. et al., Dit wil zeggen het aantal oprichtingen of btw-inschrijvingen in verhouding tot alle btw-plichtigen. 11 HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

13 detailhandelsbedrijven op 100 btw-plichtige bedrijven opgericht, tegenover 10,8 op het niveau van het gewest dat iets meer uitgesproken is in Brussel dan in de rest van het land De bruto oprichtingsgraad in de detailhandel ligt inderdaad hoger in Brussel (9,4) in vergelijking met het Vlaamse Gewest (6,6), de Brusselse periferie 7 (6,7) en in mindere mate het Waalse Gewest (8,1). Bruto oprichtingsgraad (gemiddelde ) Brussel 9,4 10,8 Periferie Brussels Grootstedelijk Gebied Vlaanderen 6,7 6,6 7,9 8,3 8,3 9,4 Wallonië België 7,8 8,1 8,8 8,8 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 Detailhandel Alle sectoren Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium 1.2. De detailhandel is een gevoelige sector De detailhandel kent structureel talrijke bedrijven die verdwijnen, gecompenseerd door bedrijfsoprichtingen, in elk geval in Brussel In vergelijking met het geheel van de activiteitensectoren kent de detailhandel relatief meer bedrijfssluitingen. In de periode zetten gemiddeld 8,4 op 100 btw-plichtige detailhandelsbedrijven in Brussel hun activiteiten stop, tegen 7,9 op gewestniveau. Sluitingsgraad (gemiddelde ) Brussel Periferie Brussels Grootstedelijk Gebied 6,4 7,0 7,2 8,4 7,9 7,7 Vlaanderen 6,3 7,3 Wallonië 7,6 8,5 België 6,9 7,7 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Detailhandel Alle sectoren Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium 7 De bruto oprichtingsgraad in de detailhandel bedraagt 6,3 in Vlaams-Brabant en 7,4 in Waals-Brabant, tegen gemiddeld respectievelijk 8,3 en 8,5. MONITORING & ANTICIPATIE 12

14 Hoewel er in de sector veel bedrijven verdwijnen, worden er in Brussel nog meer opgericht, zodat de oprichtingen de stopzettingen compenseren. Dit is in tegenstelling tot de situatie in beide andere gewesten en in de Brusselse periferie. In Brussel komt de netto oprichtingsgraad van bedrijven voor de detailhandel, d.w.z. het verschil tussen het aantal oprichtingen en het aantal schrappingen in verhouding tot het totaal aantal btw-plichtige bedrijven, overeen met 1,0 in de periode , terwijl dit percentage negatief is in Vlaanderen (-0,7), in Wallonië (-0,5) en in de Brusselse periferie (- 0,5) 8. Netto oprichtingsgraad (gemiddelde ) Brussel 1,0 2,7-0,5 Periferie Brussels Grootstedelijk Gebied 0,2 1,9 2,3-0,7 Vlaanderen 1,9-0,5 Wallonië 1,2 België 0,1 1,8-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 Detailhandel Alle sectoren Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium De detailhandel kent veel faillissementen en dit geldt nog meer voor Brussel De detailhandel heeft een groot aandeel in het aantal faillissementen dat elk jaar wordt genoteerd, zowel in Brussel als in de rest van het land. Op faillissementen die in 2012 in Brussel werden geregistreerd, telde men 352 faillissementen van detailhandelsbedrijven (of 15,6% 9 van alle Brusselse faillissementen) waardoor in totaal 762 loontrekkende banen verloren gingen. Met andere woorden: in 2012 ging in Brussel bijna elke dag een bedrijf failliet in deze sector. In vergelijking met bedrijven uit beide andere gewesten en de Brusselse periferie zijn de Brusselse bedrijven structureel kwetsbaarder. Dit geldt ook voor de detailhandel: in de periode vond gemiddeld bijna een kwart (22,8%) van de faillissementen in de sector plaats in Brussel, terwijl slechts 10,9% van de btw-plichtige bedrijven er is gevestigd. Op 100 btw-plichtige detailhandelsbedrijven zijn er gemiddeld 3,1 faillissementen in het Brussels Gewest, tegenover 1,1 in Vlaanderen, 1,6 in Wallonië en 1,1 in de Brusselse periferie. 8 9 De netto oprichtingsgraad in de kleinhandel bedraagt -0,1 in Waals-Brabant en -0,7 in Vlaams-Brabant, tegen gemiddeld 1,9 in Waals- en Vlaams-Brabant. De slechtere prestaties van de detailhandel in Vlaams-Brabant komen uitsluitend voor rekening van het arrondissement Halle-Vilvoorde (- 1,5), want in het arrondissement Leuven bedraagt dit percentage 0,1. Het aandeel van de detailhandelsfaillissementen in het totaal ligt wat lager in Vlaanderen (12,1% in het Vlaamse Gewest, 12,2% in Vlaams- Brabant) en het niveau is relatief vergelijkbaar in Wallonië (16,4% in het Waalse Gewest en 15,9% in Waals-Brabant). 13 HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

15 Faillissementsgraad (gemiddelde ) Brussel 2,4 3,1 Periferie Brussels Grootstedelijk Gebied Vlaanderen 0,9 1,1 1,1 1,0 1,6 2,1 Wallonië 1,3 1,6 België 1,2 1,5 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 Detailhandel Alle sectoren Bron: FOD Economie, ADSEI, berekeningen Observatorium Ten slotte, als we de relatieve evolutie van het aantal geregistreerde faillissementen bekijken, stellen we vast dat de detailhandel ook gevoelig is voor conjunctuurschommelingen. 2. De detailhandel biedt veel tewerkstellingsperspectieven in Brussel De distributiesector in zijn geheel neemt een essentiële plaats in de Brusselse economie in. Dit geldt meer bepaald voor de detailhandel die talrijke tewerkstellingsperspectieven biedt, niet alleen voor loontrekkenden, maar ook voor zelfstandigen. Zo waren er in 2011 in de detailhandel bedrijven (of 13,2% van alle in het Brusselse Gewest gevestigde bedrijven) die samen loontrekkende werknemers telden, d.w.z. één baan op twintig van alle loontrekkende werknemers in Brussel (5,0%). Naast deze loontrekkende werknemers zijn er nog de zelfstandigen die in 2011 een activiteit in de detailhandel uitoefenden (of 13,5% van alle Brusselse zelfstandigen). Deze laatste gegevens over de zelfstandige arbeid bevestigen dat dit een belangrijk toegangskanaal voor deze sector is. Van de ongeveer banen in de sector ( loontrekkenden en zelfstandigen) wordt meer dan één op vier door een zelfstandige uitgeoefend (of 27,6%, tegenover 12,4% op het niveau van het gewest). Met banen vertegenwoordigt de detailhandel trouwens ongeveer één baan op zestien op het niveau van het gewest (6,1%). 2.2 en in de periferie In de periferie en meer bepaald in het arrondissement Halle-Vilvoorde, waar de grote distributiecentra gevestigd zijn, vertegenwoordigt de detailhandel ook een groot volume aan banen. Het wordt geraamd op ongeveer eenheden. Enerzijds telde de RSZ in 2011 in de periferie loontrekkende werknemers, waarvan ¾ in Vlaams-Brabant ( banen) of meer dan de helft in het arrondissement Halle-Vilvoorde (52,2% of banen). MONITORING & ANTICIPATIE 14

16 Anderzijds waren volgens het RSVZ in 2011 in de detailhandel in de periferie zelfstandigen actief, waarvan ¾ in de provincie Vlaams-Brabant (42,2% in het arrondissement Halle-Vilvoorde en 32,7% in het arrondissement Leuven) en de resterende ¼ in het arrondissement Nijvel. Bedrijven en totale binnenlandse werkgelegenheid in Brussel en in de detailhandel Bedrijven met loontrekkenden Totaal - Brussel Brussel Nijvel Halle- Vilv. Leuven Periferie Grootsted. zone Detailhadel (DH) België Bedrijven % bedrijv. DH / totaal bedrijv. 13,2 14,7 11,6 14,7 13,5 13,3 14,5 Binnenlandse werkgelegenheid Loontrekkenden Zelfstandigen Totaal % werkg. DH / totale werkg. 6,1 9,1 10,5 8,1 9,4 7,6 8,4 Bron: RSZ, RSVZ 10, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium 3. De detailhandel, een sector met talrijke facetten Als we naar de typische kenmerken van de bedrijven kijken, kunnen we vaststellen dat de detailhandel zeer heterogeen is. Zo noteren we de grote diversiteit aan activiteitssegmenten, de diversiteit in de mate van specialisatie, de variabele omvang van de bedrijven op basis van het aantal werknemers in loondienst, de verschillende paritaire comités die er vertegenwoordigd zijn, de organisatiestructuren of het criterium van de nabijheid. 3.1 Algemene of gespecialiseerde winkels in diverse activiteitssegmenten In de eerste plaats omvat de detailhandel volgens de NACE-BEL-nomenclatuur verscheidene subsectoren, die zeer divers zijn als we kijken naar het type producten, de mate van specialisatie en de distributievorm. Deze sectorale opsplitsing maakt enerzijds een onderscheid tussen handelszaken die al dan niet voedingswaren verkopen en anderzijds tussen zaken die al dan niet gespecialiseerd zijn in één producttype. Zo vindt men niet-gespecialiseerde winkels in voedingswaren (hoofdzakelijk supermarkten, naast hypermarkten, superettes en algemene kruideniers), gespecialiseerde voedingswarenwinkels (zoals slagers) of gespecialiseerde non-food zaken (bijvoorbeeld kleding, ICTproducten of meubels). Deze nomenclatuur maakt ook een onderscheid tussen andere distributievormen die buiten de winkelruimte worden beoefend, zoals leurhandel, verkoop op afstand, elektronische handel en korte circuits, zoals de verkoop aan de consument bij de producent. Hoewel verder in dit document de elektronische handel onder de loep zal worden genomen, kan men uit de statistieken op basis van de activiteitennomenclatuur niet opmaken hoe belangrijk deze vorm van handel is 11. Deze nomenclatuur kijkt immers naar de hoofdactiviteit van de handelszaak om de activiteitensector te bepalen en houdt dus geen rekening met commerciële bedrijven van het type Click & Mortar 12 die een gedeelte van hun verkoop eveneens via het internet realiseren In de RSVZ-statistieken worden de ingeschrevenen regionaal ingedeeld volgens hun officiële (domicilie) of opgegeven adres, dat niet noodzakelijk overeenstemt met de plaats waar de beroepsactiviteit wordt uitgeoefend. NACE-BEL-code omvat de detailhandelszaken met als hoofdactiviteit de verkoop op afstand waarin zonder onderscheid de verkoop per briefwisseling en de verkoop via internet zijn inbegrepen. In zijn ruimste definitie is in de elektronische handel ook de verkoop van diensten inbegrepen, waarbij sommige zelfs zeer goed vertegenwoordigd zijn, zoals het toerisme. 15 HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

17 Op het meest elementaire niveau van de NACE-BEL-nomenclatuur is het nog mogelijk om over gegevens over de bedrijven en de loontrekkende werkgelegenheid van de RSZ te beschikken, zodat men de diverse gespecialiseerde handelszaken onderling van elkaar kan onderscheiden, maar dit geldt niet voor de gegevens over zelfstandige arbeid van de RSVZ. Als we kijken naar het algemene of gespecialiseerde karakter van de handelszaken in Brussel, zien we dat iets meer dan één derde van de loontrekkende arbeid (36,4% of ongeveer ) in nietgespecialiseerde winkels werkt, hoofdzakelijk warenhuizen en meer bepaald supermarkten die hoofdzakelijk voedingswaren verkopen (bijna één vierde van de werkgelegenheid, 23,3%). De rest van de werkgelegenheid bevindt zich hoofdzakelijk in gespecialiseerde winkels (meer dan zes op tien of ongeveer ), hoofdzakelijk in de segmenten textiel en leder (21,9%), alsook meubels en interieurinrichting (13,0%). Dan volgen gespecialiseerde voeding (5,7%), apotheken en winkels voor medische producten (5,0%), detailhandel in culturele goederen en vrijetijdsartikelen (4,3%) of in informatie- en communicatietechnologieën (3,2%), naast nog andere segmenten. Detailhandel (DH) Loontrekkende arbeid in de detailhandel per type specialisatie Brussels Gewest Nijvel Halle-Vilv. Leuven Periferie Hoofdst. zone België Niet-gespecialiseerde winkels 36,4 36,5 60,7 36,8 49,2 43,4 36,8 Algemene voeding 2,7 2,3 1,2 3,9 2,1 2,4 3,0 Superettes 2,2 1,8 1,3 3,2 1,9 2,0 1,8 Supermarkten 23,3 22,9 47,7 21,9 35,6 30,0 23,5 Hypermarkten 5,4 7,3 3,4 5,6 4,9 5,1 4,7 Warenhuizen zonder overwicht qua voeding 2,7 2,2 7,0 2,2 4,7 3,8 3,8 Gespecialiseerde winkels 62,6 62,3 38,2 62,1 49,7 55,6 61,7 Gespecialiseerde voeding 5,7 5,5 4,2 7,8 5,4 5,5 8,5 Kleding en leder 21,9 13,9 5,1 15,7 9,7 15,2 16,4 Meubels, uitrusting en inrichting 13,0 14,1 14,7 14,9 14,6 13,9 14,5 Apotheken en medische artikels 5,0 8,4 4,9 7,4 6,4 5,7 7,4 Culturele goederen en vrijetijdsart. 4,3 7,8 3,3 4,7 4,7 4,5 4,5 ICT 3,2 3,1 1,4 1,7 1,9 2,5 2,3 Andere gespecialis. winkels 13 9,6 9,5 4,6 9,9 7,0 7,4 8,1 Handel buiten de winkels 1,0 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,5 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Totaal (absolute waarden) Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium 13 Met name de handel in parfums en schoonheidsproducten, horloges en juwelen, brandstoffen voor voertuigen, fotografische en optische materialen, bloemen en planten en diverse andere gespecialiseerde winkels. MONITORING & ANTICIPATIE 16

18 Als men bovendien een onderscheid maakt tussen de voedingshandel en de non-foodhandel op basis van de NACE-BEL-nomenclatuur, dan vertegenwoordigt de voeding, zowel gespecialiseerde als nietgespecialiseerde, ongeveer loontrekkende werknemers in Brussel, dus ongeveer vier loontrekkende banen op tien. Voedingsdistributie (VD) Loontrekkende arbeid in de detailhandel voeding Brussels Gewest Nijvel Halle-Vilv. Leuven Periferie Hoofdst. zone België Algemene voeding 6,9 5,8 2,1 9,3 4,2 5,3 7,2 Superettes 5,7 4,6 2,3 7,5 3,8 4,5 4,4 Supermarkten 59,2 57,5 82,4 51,7 71,5 66,6 56,6 Hypermarkten 13,8 18,3 5,9 13,2 9,8 11,4 11,3 Gespecialiseerde voeding 14,4 13,8 7,3 18,4 10,8 12,2 20,4 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Totaal (absolute waarden) % werkgelegenh. VD / werkg. DH 39,3 39,8 57,9 42,4 49,8 45,1 41,5 Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium Het sectorale profiel van de loontrekkende arbeid in Brussel staat vrij dicht bij wat wordt waargenomen op het niveau van heel België, met uitzondering van de sterke specialisatie van Brussel in de verkoop van textielproducten (21,9% tegen 16,4% in België) en een geringere vertegenwoordiging van de segmenten van de gespecialiseerde voeding (5,7% en 8,5%). Maar in de Brusselse periferie vertoont dit profiel van de loontrekkende arbeid van de distributie sterkere afwijkingen. Daar is het gewicht van de niet-gespecialiseerde warenhuizen met of zonder overwicht qua voeding veel sterker uitgesproken (respectievelijk 45,2% tegen 31,5% in het Brussels Gewest). Dit is uitsluitend toe te schrijven aan het arrondissement Halle-Vilvoorde (58,1%), dat zich sterk onderscheidt van de arrondissementen Leuven (29,7%) en Nijvel (32,3%). Met bijna zes loontrekkende banen op tien in de voedingsdistributie onderscheidt het arrondissement Halle- Vilvoorde zich bovendien van Brussel en van beide andere arrondissementen van de periferie. Het valt ook op dat de voedingsdistributie in Halle-Vilvoorde hoofdzakelijk in handen is van supermarkten en hypermarkten (88%, tegen 73% in Brussel). Op basis van de RSVZ-gegevens opgesplitst op grond van de NACE-BEL-nomenclatuur in 3 niveaus, is de zelfstandige arbeid hoofdzakelijk geconcentreerd in de gespecialiseerde winkels. In Brussel vinden we meer bepaald bij de meest voorkomende segmenten: de andere gespecialiseerde winkels (4 zelfstandige banen op 10), maar een verder onderscheid is niet mogelijk, hoewel deze winkels een grote diversiteit vertegenwoordigen (ze omvatten onder andere de apotheken, kleding en schoenen, parfumeries, bloemenwinkels, ), culturele goederen en vrijetijdsartikelen (23,0%; boekhandels, krantenwinkels, papierwaren, muziek- en video-opnamen, sportartikels, speelgoed), het segment meubels en interieurinrichting (21,8%) en ten slotte de gespecialiseerde voeding (9,4%). Het sectoraal profiel van de zelfstandige arbeid in Brussel lijkt vrij sterk op het profiel van de zelfstandige arbeid in beide andere gewesten en de periferie, behalve dat we in Brussel enerzijds een licht lager aandeel van actieve zelfstandigen in de gespecialiseerde voeding zien en een iets grotere vertegenwoordiging van de culturele goederen en vrijetijdsartikelen anderzijds. 17 HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN

19 Zelfstandige arbeid in de detailhandel per sector Brussels Gewest Nijvel Halle-Vilv. Leuven Periferie Hoofdst. zone België Niet-gespecialiseerde winkels 1,0 1,0 1,0 1,4 1,1 1,1 1,5 Gespecialiseerde winkels 97,0 97,0 95,7 95,0 95,8 96,2 96,7 Gespecialiseerde voeding 9,4 9,5 11,9 12,4 11,5 10,7 13,2 Meubels, uitrusting en inrichting 21,8 20,7 20,3 21,4 20,8 21,1 21,7 Culturele goederen en vrijetijdsartikelen 23,0 21,2 21,0 19,1 20,4 21,4 20,3 ICT 0,1 0,2 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 Autobrandstoffen 2,7 2,8 3,0 2,5 2,8 2,8 2,9 Andere gespecialiseerde winkels 39,9 42,6 39,5 39,5 40,3 40,1 38,6 Detailhandel buiten de winkel 2,1 2,0 3,3 3,6 3,1 2,7 1,8 Totaal Totaal (absolute waarden) Bron: RSZ, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium 3.2 De bedrijven met loontrekkenden zijn variabel van omvang Er kan een tweede onderscheid worden gemaakt als men rekening houdt met de omvang van de bedrijven in de sector op basis van het gemiddelde aantal loontrekkende arbeidsplaatsen per bedrijf. Bedrijven met loontrekkend personeel in alle segmenten samen stellen in Brussel gemiddeld 7 mensen te werk, tegenover 18 op regionale schaal. Maar dit gemiddelde werkgelegenheidsvolume is verschillend per subsector. Het hoeft niet te verbazen dat dit gemiddelde het hoogste is in de grootdistributie (157 in de Brusselse hypermarkten, 52 in de supermarkten en 26 in de warenhuizen zonder overwicht qua voedingswaren). Het is ook hoger in het arrondissement Halle-Vilvoorde (14). Opvallend is ook het hoge concentratiegehalte in de sector, tenminste voor wat de loontrekkenden betreft, aangezien slechts 2,1% van alle bedrijven, dat wil zeggen de bedrijven met minstens 50 werknemers, samen banen tellen of bijna twee banen op vijf in de sector. Daarentegen werken in bijna alle bedrijven (98,1%) minder dan 50 werknemers, deze bedrijven omvatten 62,1% van alle werknemers van de sector. Deze werknemers hebben bijgevolg over het algemeen geen vakbondsvertegenwoordiging in het bedrijf, zodat over de arbeidsvoorwaarden wordt onderhandeld op sectorniveau, binnen de paritaire comités. Gemiddelde loontrekkende werkgelegenheid enerzijds en instellingen en loontrekkende arbeid per grootteklasse anderzijds, in Brussel en in de detailhandel Totaal - Brussel Brussel Nijvel Halle- Vilv. Detailhandel (DH) Leuven Periferie Hoofdst. zone België Gemidd. werkgelegenh. 18,2 6,9 6,5 13,5 5,7 8,5 7,7 6,3 Bedrijven per grootteklasse 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1 tot 19 87,1 94,5 95,0 92,5 95,4 94,3 94,4 95,1 20 tot 49 7,7 3,4 3,4 3,6 3,4 3,5 3,4 3,5 50 tot 99 2,5 1,6 1,0 1,8 0,7 1,2 1,4 1,0 100 en meer 2,7 0,5 0,7 2,1 0,4 1,0 0,8 0,4 Loontrekkenden per grootteklasse 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1 tot 19 18,4 48,1 58,7 26,3 64,7 43,2 45,4 57,5 20 tot 49 12,8 14,0 15,4 8,1 18,5 12,3 13,1 16,2 50 tot 99 9,7 15,8 10,2 10,0 8,5 9,7 12,5 10,7 100 en meer 59,0 22,1 15,6 55,6 8,4 34,8 29,0 15,6 Bron: RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 31/12/2011, Berekeningen Observatorium MONITORING & ANTICIPATIE 18

20 3.3 Verschillende paritaire comités vertegenwoordigen de sector In de handelssector zijn vier paritaire hoofdcomités en één paritair subcomité actief, met name: de paritaire comités van de handel in voedingswaren (PC en PC ), van de zelfstandige kleinhandel (PC ), van de grote kleinhandelszaken (PC ) en van de warenhuizen (PC ). Naast deze vijf paritaire comités is er nog het paritair comité PC313 dat de apotheken vertegenwoordigt, één van de bijzondere en belangrijke segmenten van de detailhandel. Bovendien is er ook nog paritair comité PC119 voor de werknemers van de handel in voedingswaren, dus niet alleen de kleinhandel, maar ook de groothandel. Ter informatie: in Brussel zijn deze paritaire comités van toepassing op ongeveer loontrekkenden 19. Elk van deze comités heeft eigen bevoegdheidsdomeinen, specifieke loonschalen en minder of meer gunstige arbeidsomstandigheden (zoals zondagswerk, betaling van overuren, ). Men merkt op dat de sector van de detailhandel wordt gekenmerkt door een hoge graad van aansluiting bij een vakbond 20, maar er zijn verschillen tussen de paritaire comités Geïntegreerde distributie naast geassocieerde of niet-geassocieerde zelfstandige handel Los van de sectorale classificatie die mogelijk gemaakt wordt door de NACE-BEL- activiteitennomenclatuur en die over het algemeen door economen wordt gebruikt, kan de detailhandel ook worden beschreven door uit te gaan van de uitbatingsvorm. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie vormen. Het betreft de geïsoleerde (of niet-geassocieerde) zelfstandige handel, de geïntegreerde handel en de geassocieerde zelfstandige handel 22. Hoewel deze vormen overeenstemmen met verschillende realiteiten, kunnen ze niet statistisch worden benaderd. Dit kan hoogstens op een onvolkomen manier, onder andere via statistieken per paritair comité. Volgens de vakbondsorganisaties vertegenwoordigen de paritaire comités PC202, PC311 en PC312 de werknemers die in grote winkelketens en warenhuizen werken, terwijl het personeel van kleine winkels of bij franchisenemers 23 van de grote merken (onder andere Carrefour en Delhaize) hoofdzakelijk terug te vinden zijn in de paritaire comités PC201 en PC202.01, waarbij het niet mogelijk is om een onderscheid te maken tussen de geassocieerde zelfstandige handel en de nietgeassocieerde zelfstandige handel. Ter informatie: deze laatste twee paritaire comités groeperen iets meer dan vier werknemers op de tien in Brussel, tegenover ongeveer de helft in de beide andere gewesten van ons land. Deze verhouding verschilt aanzienlijk van het gemiddelde afhankelijk van het activiteitssegment; ze is bijvoorbeeld 36,1% bij de handel in interieurinrichting, 51,9% bij de handel in confectiekleding of 14 Bevoegd voor de voedingssupermarkten (Delhaize, Aldi, Colruyt...) en de gespecialiseerde voedingszaken (zoals Renmans). 15 Bevoegd voor de werknemers en hun werkgevers met als voornaamste bedrijfsactiviteit de algemene voedingskleinhandel en die minder dan twintig werknemers tellen, met uitzondering van bedrijven met een hoofdzetel en minstens twee filialen. Bijvoorbeeld AD Delhaize met meer dan 20 werknemers. 16 Bijvoorbeeld AD Delhaize met minder dan 20 werknemers, Carrefour Express. 17 Bevoegd voor werknemers in het algemeen en hun werkgevers en dit in bedrijven die gewoonlijk minder dan drie afzonderlijke handelstakken uitoefenen en waar arbeiders en bedienden zijn tewerkgesteld die permanent minstens vijftig eenheden uitmaken. Bijvoorbeeld bedrijven zoals C&A, FNAC, Ikea, Blokker, Brico of H&M. 18 Bevoegd voor werknemers in het algemeen en hun werkgevers en dit voor bedrijven die gewoonlijk minstens drie afzonderlijke handelstakken uitoefenen (bijvoorbeeld een voedingsafdeling, een kledingafdeling en een multimedia-afdeling) en waar arbeiders en bedienden werken die permanent een personeelsbestand van minstens vijftig eenheden uitmaken. Bijvoorbeeld Cora, Carrefour of Inno. 19 Omdat het om twee verschillende realiteiten gaat, stemmen de NACE-BEL-classificatie ( werknemers van de detailhandel, van wie 90,6% behoort tot één van deze comités) en de paritaire comités ( werknemers die tot één van deze comités behoren, van wie 88,8% werkt in een bedrijf met een NACE-code uit de detailhandel) niet helemaal overeen. 20 Cornille D. et al., 2011, op. cit. 21 Coupain N., Zie o.a : Coupain N., 2005 ; Conseil central de l'économie, Commission spéciale de la distribution, Volgens de Belgische Franchise Federatie komen de meeste franchisenemers voor in de voedingsdistributie, de doe-het-zelf sector en de confectiekleding en doet ook de interieurinrichting er steeds meer een beroep op. Zie de website van de Federatie. 19 HANDELSECTOR: ACTUALITEIT EN PERSPECTIEVEN