Economische monitor 2009

Transcriptie

1 Economische monitor 29 O&S november 29

2

3 Samenvatting Deze rapportage geeft de belangrijkste economische ontwikkelingen in s-hertogenbosch tussen 1997 en 29 weer. De ontwikkelingen worden zoveel mogelijk afgezet tegen die in de vier andere grote Brabantse steden (Breda, Eindhoven, Helmond en Tilburg), de provincie Noord-Brabant en Nederland. De informatie in deze rapportage geeft niet alleen inzicht in de economische ontwikkelingen, maar kan ook gebruikt worden om te bepalen in hoeverre economische beleidsdoelstellingen gehaald zijn om zodoende beleid te kunnen bijsturen of wijzigen. Tweeledig beeld Het beeld dat uit de economische monitor 29 naar voren komt is tweeledig. Aan de ene kant worden er in 28 weer diverse records gebroken. s-hertogenbosch staat bijvoorbeeld op de eerste plaats van economisch best presterende steden. Aan de andere kant is 28 ook het jaar waarin de huidige economische crisis begonnen is. De meest recente cijfers laten dan ook een aantal minder positieve ontwikkelingen zien. Desondanks doet s-hertogenbosch het vergeleken met Nederland en de andere grote Brabantse steden economisch gezien nog steeds goed. Kort samengevat laat de economische monitor 29 de volgende ontwikkelingen zien: Meer dan 1. werkzame personen en 1. bedrijven Het afgelopen jaar is de werkgelegenheid in s-hertogenbosch met ruim 8 personen toegenomen tot 1.1 werkzame personen. En is het aantal vestigingen toegenomen tot 1.1. De economische dynamiek is in 28 eveneens verder toegenomen. Het afgelopen jaar zijn er bedrijven gestart. Sinds 1997 zijn er in één jaar nog niet zoveel bedrijven gestart. Het eerste halfjaar van 29 zijn er evenveel starters als in het eerste halfjaar van 28. Het aantal opheffingen ligt in het eerste half jaar van 29 hoger dan in de eerste helft van 28. De ondernemers in s-hertogenbosch zijn gematigd positief over hun omzet/afzet het komend jaar. Bijna een derde verwacht dat de omzet/afzet het komend jaar zal toenemen. Stad van handel en diensten De twee grootste werkgelegenheidssectoren in s-hertogenbosch zijn handel en reparatie en zakelijke dienstverlening. Inclusief financiële dienstverlening werkt bijna de helft van de werkzame personen in s-hertogenbosch in één van deze drie sectoren. Zowel op de korte als de lange termijn neemt de werkgelegenheid in deze drie sectoren ook behoorlijk toe. Sterkste daler van het afgelopen jaar is de sector vervoer- en communicatie. Op de langere termijn is dit de industrie. Van de benoemde speerpunten laten vooral de financiële en zakelijke dienstverlening, de kennisintensieve en de creatieve sector de afgelopen jaren een stijgende lijn zien. De werkgelegenheid in deze sectoren ontwikkelt zich de laatste jaren sterker dan gemiddeld. Groot deel beroepsbevolking werkt De beroepsbevolking in de gemeente s-hertogenbosch is gestegen tot 68. personen. Met ruim 1. banen betekent dit 1,5 banen per inwoner (behorend tot de beroepsbevolking). Dit betekent dat s-hertogenbosch een sterke werkgelegenheidsfunctie heeft. De bruto participatiegraad van 71% is hoog. Zeker ook vergeleken met de andere vier Brabantse steden en Noord-Brabant. De beroepsbevolking in s-hertogenbosch is relatief hoog opgeleid. Het aandeel 45-plussers in de beroepsbevolking is de afgelopen jaren toegenomen. Werkloosheid neemt weer toe Na een jarenlange daling neemt het aantal niet werkende werkzoekenden sinds oktober 28 weer toe. Augustus 29 zijn er ruim 4.3 niet werkende werkzoekenden ingeschreven. Het 3

4 werkloosheidspercentage van 6,5% is gelijk aan dat van Nederland, maar lager dan in de andere vier grote Brabantse steden. De sterkste toename doet zich voor bij de 27 tot 45 jarigen. Wat betreft het opleidingsniveau neemt vooral het aantal personen met een middelbare of hogere opleiding toe. Het aantal uitkeringen is sinds 24 flink afgenomen. Op dit moment stijgt het aantal uitkeringen echter weer. Het aantal vacatures blijft, ondanks de economische crisis, tamelijk constant. De ondernemers in s-hertogenbosch verwachten het komend jaar geen grote veranderingen op het gebied van personeelssterkte. Ruim tweederde verwacht dat het aantal personeelsleden het komend jaar gelijk zal blijven. Meer werkgelegenheid op bedrijventerreinen. De toename van de werkgelegenheid heeft vooral plaatsgevonden op de bedrijventerreinen. Op de andere werklocaties is de werkgelegenheid nagenoeg constant. De uitgifte aan bedrijventerrein in s-hertogenbosch is al jaren laag. Het afgelopen jaar is er een halve hectare uitgegeven. Dit is de laagste uitgifte van de vijf grote Brabantse steden. Het aanbod aan bestaande kantoorruimte is het afgelopen jaar iets toegenomen. Omdat de voorraad ongeveer gelijk is gebleven bedraagt het aanbodspercentage nu ruim 12%. Ook het aanbod aan bestaande bedrijfsruimte is toegenomen: tot ruim 135. m 2 bruto vloeroppervlak. Minder bezoekers Het aantal toeristische dagbezoekers is in 28 gedaald naar 1,6 miljoen bezoekers. s- Hertogenbosch is in bezoekersaantallen ingehaald door Arnhem, Groningen en Maastricht en daalt hiermee van de vijfde naar de achtste plaats. Veruit de belangrijkste reden om s-hertogenbosch te bezoeken is het funshoppen. Tweederde van de bezoekers komt hier winkelen voor zijn of haar plezier. Het aandeel bezoekers dat luncht of dineert in een restaurant neemt toe. Het meerdaagse bezoek is licht toegenomen in 28. Er zijn in 28 iets meer hotelovernachtingen dan in voorgaande jaren. Aantrekkelijk vestigingsklimaat Evenals voorgaande jaren is de woonaantrekkelijkheid van s-hertogenbosch een sterke troef voor het vestigingsklimaat. Met een zesde plaats op de woonaantrekkelijkheidsindex doet s- Hertogenbosch het uitstekend. De bereikbaarheid blijft een aandachtspunt. Op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch is de filezwaarte in 28 iets toegenomen. Rijkswaterstaat is op dit moment bezig met een verbreding van de A2. Deze verbreding is naar verwachting eind 29 gereed. De ondernemers in s-hertogenbosch waarderen het gemeentelijk ondernemingsklimaat met een 6,9. Dit is hoger dan in 24, en ook hoger dan in de G31 gemiddeld (6,7). Sterke regionale werkgelegenheidspositie s-hertogenbosch, Oss en Waalwijk zijn de belangrijkste werkgelegenheidsgemeenten in de regio. De positie van s-hertogenbosch is en blijft sterk. Bijna de helft (46%) van het totaal aantal werkzame personen in de regio werkt in s-hertogenbosch. s-hertogenbosch heeft regionaal gezien veel werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening, en weinig in de industrie. 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting...3 Inhoudsopgave Inleiding Economische structuur en dynamiek Arbeidsmarkt Ruimte voor economische activiteiten Bezoek aan de stad Vestigingsklimaat Positie in de regio...27 Bijlage I Overzicht arbeidsmarkt en werkgelegenheid Bijlage 2 Bijlage 3 Gebruikte bronnen en definities...31 Werklocaties

6

7 1. Inleiding De voorliggende Economische monitor 29 is de zevende in een reeks uitgebrachte monitoren over de Bossche economie. Doel van deze rapportage is het presenteren van de belangrijkste gegevens over economische ontwikkelingen in de gemeente s-hertogenbosch. Hierbij staan zes economische thema s centraal: de economische structuur en dynamiek, de arbeidsmarkt, ruimte voor economische activiteiten, bezoek aan de stad, het vestigingsklimaat en de positie in de regio. Belangrijk in een monitor is de vergelijking in de tijd. Daarom is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van een langere tijdreeks. Als basisjaar is uit praktische overwegingen voor 1997 gekozen. Verder is bij alle indicatoren een vergelijking gemaakt met (het gemiddelde van) de vijf grote Brabantse steden (de B5), de provincie Noord-Brabant en/of Nederland gemiddeld. In de monitor zijn gegevens uit verschillende bronnen en onderzoeken opgenomen, zoals van I&O Research, het ETIN, de kamer van koophandel (KvK), het UWV WERKbedrijf, bureau Louter, het CBS en het Continu Vakantie Onderzoek (CVO). Enkele indicatoren zijn het afgelopen jaar niet geactualiseerd. Voor de volledigheid zijn deze cijfers wel opgenomen in deze monitor. In bijlage II wordt meer informatie over de gebruikte bronnen en definities gegeven. Wat betreft de presentatie is gekozen voor: veel plaatjes, weinig praatjes. Zoals gezegd worden in deze rapportage de belangrijkste economische gegevens gepresenteerd. Dit betekent dat er een selectie is gemaakt uit een veelheid aan gegevens. Lezers die graag nog meer economische feiten en cijfers over s-hertogenbosch willen weten, kunnen het tabellenboek opvragen dat aan deze rapportage ten grondslag ligt. Opdrachtgevers voor de monitor zijn de afdeling Economische Zaken en de afdeling Arbeidsmarkt en Sociale Zaken van de gemeente s-hertogenbosch. Opdrachtnemer is de afdeling Onderzoek en Statistiek. De drie afdelingen hebben nauw samengewerkt bij de totstandkoming van dit product. 7

8

9 2. Economische structuur en dynamiek In dit hoofdstuk wordt een aantal belangrijke cijfers op het gebied van de economische structuur en dynamiek in s-hertogenbosch gepresenteerd. Het gaat dan vooral om de ontwikkeling van het aantal bedrijfsvestigingen en werkzame personen. Ook worden cijfers over de sectorverdeling gepresenteerd. Daarbij is er extra aandacht voor de benoemde speerpuntsectoren in s- Hertogenbosch. Meer dan 1. werkzame personen Het afgelopen jaar is de werkgelegenheid in s-hertogenbosch met 84 personen (,8%) toegenomen tot 1.1 werkzame personen. Deze toename betreft uitsluitend fulltime banen, het aantal parttime banen is afgenomen. Vooral het aantal vrouwen met een fulltime baan is toegenomen (1.34). De stijging van,8% is lager dan de stijging in de B5 (1,8%) en de provincie Noord-Brabant (1,7%) gemiddeld. 125 's-hertogenbosch 12 Noord-Brabant B Afbeelding 1 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in s-hertogenbosch, de B5 en Noord- Brabant, geïndexeerd t.o.v Bron: I&O. Bewerking: O&S. Stad van handel en diensten De twee grootste werkgelegenheidssectoren in s-hertogenbosch zijn handel en reparatie en zakelijke dienstverlening. Veertig procent van de werkzame personen in s-hertogenbosch werkt in één van deze twee sectoren. Ook is meer dan de helft van de vestigingen in 28 in één van deze twee sectoren actief. De bedrijven in deze twee sectoren zijn van gemiddelde grootte. Verreweg de grootste bedrijven zijn te vinden bij openbaar bestuur en overheid. Werkzame personen 28 Vestigingen 28 Gemiddelde Absoluut Relatief Absoluut Relatief bedrijfsgrootte Agrarische sector 55 1% 17 2% 3 Industrie % 47 5% 24 Bouwnijverheid % % 6 Handel en reparatie % % 8 Horeca % 41 4% 8 Vervoer & communicatie 4.4 4% 2 2% 22 Financiële instellingen % 22 2% 22 Zakelijke dienstverlening % 3.7 3% 6 Openbaar bestuur & overheid 7.3 7% 4 % 16 Onderwijs % 25 3% 23 Gezondheids- en welzijnszorg % 58 6% 22 Overige diensten 4.9 4% 1. 1% 4 Totaal 1.1 1% 1.1 1% 1 Afbeelding 2 Aantal bedrijven en werkzame personen per sector in 28. Bron: I&O. Bewerking: O&S. 9

10 Toename werkgelegenheid zakelijke dienstverlening Zoals gezegd zijn in de sectoren handel en reparatie en zakelijke dienstverlening de meeste personen werkzaam. Het aantal werkzame personen in de zakelijke dienstverlening is toegenomen, in de handel en reparatie licht afgenomen. Zakelijke dienstverlening is het afgelopen jaar ook de sterkste stijger, terwijl de sector vervoer en communicatie de sterkste daler is. Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Afbeelding 3 Groei aantal werkzame personen per sector tussen en Bron: I&O. Bewerking: O&S. Stijgende lijn werkgelegenheid speerpuntsectoren De afgelopen jaren vertoont de werkgelegenheid in de meeste speerpuntsectoren een stijgende lijn. Het speerpunt financiële en zakelijke dienstverlening is momenteel relatief het grootst. Vierentwintig procent van de werkzame personen in s-hertogenbosch werkt in de dienstverlening. Het afgelopen jaar hebben vooral de dienstverlening en de kennisintensieve sector zich bovengemiddeld ontwikkeld. Dit betekent dat de groei van het aantal werkzame personen in deze sectoren sterker is dan de gemiddelde groei van de werkgelegenheid Dienstverlening: 24 Food & Health: 2 15 Kennisintensief: 16 1 (Groot)handel: 11 Creatief: 9 5 ICT: Afbeelding 4 Het aantal werkzame personen in de speerpuntsectoren (definitie in bijlage II) als percentage van het totaal aantal werkzame personen, Bron: I&O. Bewerking: O&S. 1

11 Weer recordaantal startende bedrijven Uit cijfers van de Kamer van Koophandel blijkt dat in 28 wederom het recordaantal startende bedrijven uit voorgaande jaren wordt overtroffen. Sinds 1997 zijn er in één jaar nog niet zoveel bedrijven gestart. In de dienstensector en vooral ook in de bouw worden relatief veel nieuwe bedrijven gestart. Daarnaast zijn er ook in de detailhandel ruim 1 starters. Het eerste halfjaar van 29 zijn er 54 starters. Dit is evenveel als in het eerste halfjaar van Gestart: Afbeelding 5 Aantal gestarte bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. Geboorteoverschot bedrijven neemt sterk toe De dynamiek is ook bij het totaal aantal opgerichte 1 en opgeheven bedrijven in 28 groot. In de bouw en dienstensector worden relatief de meeste bedrijven opgericht. In de detailhandel, horeca en de vervoerssector worden relatief veel bedrijven opgeheven. Per saldo vindt in de dienstensector en de bouw de grootste aanwas van bedrijven plaats. In de eerste zes maanden van 29 zijn er ruim 4 opheffingen. Dit is meer dan in de eerste helft van 28. Het totaal aantal opgerichte bedrijven in de eerste zes maanden van 29 ligt iets lager dan in dezelfde periode in 28. Hierdoor ligt het geboorteoverschot tot nu toe lager dan in Opgericht: Opgeheven: Afbeelding 6 Totaal aantal opgerichte en opgeheven bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. 1 Het totaal aantal opgerichte bedrijven is de som van het aantal gestarte en het aantal overig opgerichte bedrijven. Dit zijn nevenvestigingen en dochterondernemingen van bestaande bedrijven. 11

12 Aantal ingekomen en vertrokken bedrijven in balans In 28 vertrokken er uit s-hertogenbosch ongeveer evenveel bedrijven als zich er vestigden. Dit is al sinds 25 het geval. Binnen de verschillende sectoren zijn de verschillen tussen het aantal ingekomen en vertrokken bedrijven klein. Overigens houdt de toename van het aantal vertrokken en ingekomen bedrijven gelijke tred met de toename van het totale aantal bedrijven Vertrokken: 417 Ingekomen: Afbeelding 7 Aantal ingekomen en vertrokken bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. Economisch best presterende gemeente In 28 stond s-hertogenbosch op de best denkbare plek in de ranglijst van economisch best presterende gemeenten 2 : de eerste. Kern van het succes is de breedte aan economische activiteiten. Ook in de nieuwe ranglijst 3 van gemeenten met veel werkgelegenheid staat s-hertogenbosch (logischerwijs) eerste. Voor het eerst in tien jaar staat Schipholgemeente Haarlemmermeer op deze ranglijst niet eerste, maar tweede. Overigens doet Noord-Brabant het in deze ranglijst sowieso uitstekend, met zeven gemeenten in de top Alle gemeenten Gemeenten met veel werkgelegenheid Afbeelding 8 Positie van de gemeente s-hertogenbosch voor de economische prestaties (hoe lager, hoe beter). Bron: Elsevier/Bureau Louter. 2 In het onderzoek zijn 421 gemeenten onderzocht. Gemeenten met minder dan 1. inwoners zijn samengevoegd. 3 Deze heeft de oude ranglijst van de 32 belangrijkste kernen van stadsgewesten vervangen. De nieuwe ranglijst is gebaseerd op de grootte van de inkomende pendel. 12

13 3. Arbeidsmarkt In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de Bossche arbeidsmarkt en de werkgelegenheid. Zo komen bijvoorbeeld de beroepsbevolking, de bruto participatiegraad, het aantal niet werkende werkzoekenden en het werkloosheidspercentage aan bod. In bijlage I wordt een schematisch overzicht van de Bossche arbeidsmarkt in relatie tot de Bossche werkgelegenheid gegeven. Groot deel beroepsbevolking werkt De bruto participatiegraad in s-hertogenbosch is in 29 gestegen naar 71,3%. Dit betekent dat ruim 71% van de Bossche beroepsbevolking óf werkt, óf actief op zoek is naar een betaalde baan van 12 uur of meer. Vergeleken met de B5 gemiddeld en Noord-Brabant, is dit hoog. Van de 5 grote Brabantse steden heeft alleen Breda een hogere bruto participatiegraad (72,3%). Verder is het aandeel vrouwen in de beroepsbevolking eveneens vrij hoog. Totaal Man (%) Vrouw (%) Bruto participatiegraad 4 (%) Breda ,6% 46,4% 72,3 Eindhoven ,1% 43,9% 69,7 Helmond ,6% 42,4% 67,9 's-hertogenbosch ,4% 45,6% 71,3 Tilburg ,2% 44,8% 69,1 B ,2% 44,8% 7,2 Noord-Brabant ,7% 43,3% 69,9 Afbeelding 9 De beroepsbevolking in de B5 en Noord-Brabant, 28 Bron: ETIN. Sterke werkgelegenheidsfunctie s-hertogenbosch heeft 1.1 banen, terwijl de beroepsbevolking uit 68. personen bestaat. De werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch is daarmee met 1,5 banen per inwoner (behorende tot de beroepsbevolking) hoog. Dit getal ligt voor Eindhoven ongeveer even hoog, terwijl het voor de andere grote Brabantse steden duidelijk lager ligt. Het verhoudingsgetal is voor de vijf grote Brabantse steden al jarenlang tamelijk constant. Breda 1, Eindhoven 1,5 Helmond 1, 's-hertogenbosch 1,5 Tilburg 1,1,4,8 1,2 1,6 Afbeelding 1 Het aantal banen ten opzichte van de werkzame beroepsbevolking, 29. Bron: ETIN en LISA. Bewerking O&S. 4 De beroepsbevolking (werkzaam én werkloos) in procenten van de bevolking. 13

14 Steeds hoger opgeleide beroepsbevolking Landelijk gezien neemt het opleidingsniveau van de werkzame beroepsbevolking toe. Deze trend is ook in s-hertogenbosch zichtbaar. Tussen 23 en 29 is het aantal middelbaar (7%) en hoger (16%) opgeleiden toegenomen. In 29 is ongeveer 39% van de beroepsbevolking hoger opgeleid, in de B5 gemiddeld is dit 37% Lager Middelbaar Hoger Afbeelding 11 De ontwikkeling van de beroepsbevolking in s-hertogenbosch naar opleidingsniveau, Bron: ETIN. Bewerking: O&S. Aandeel 45-plussers in beroepsbevolking neemt toe In 23 was 3% van de beroepsbevolking in s-hertogenbosch 45 jaar of ouder, in 29 is dit toegenomen tot 36%. De groep jarigen blijft door de jaren heen relatief even groot. Het aandeel jarigen neemt dus relatief af. Volgens de meest recente bevolkingsprognose 5 zal de beroepsbevolking stijgen van 68. naar 74. in 23. Dit komt allereerst door een toename van de potentiële beroepsbevolking in s-hertogenbosch. Maar ook neemt de bruto participatiegraad toe. Dit is het gevolg van de toenemende participatiegraad van vrouwen en ouderen, en een vervanging van oudere generaties door jongere met een hogere participatiegraad jaar jaar jaar jaar jaar Afbeelding 12 De ontwikkeling van de beroepsbevolking in s-hertogenbosch naar leeftijd, Bron: ETIN. Bewerking: O&S. 5 Bevolkingsprognose O&S, augustus

15 Meer scholieren volgen hoger beroepsonderwijs Jongeren die nu middelbaar en hoger beroepsonderwijs volgen in s-hertogenbosch zijn onze toekomstige beroepsbevolking. Ook hier is een lichte verschuiving zichtbaar. Vooral het aantal jongeren dat voltijds hoger beroepsonderwijs volgt neemt de afgelopen jaren toe. Het aantal jongeren dat deeltijd hoger beroepsonderwijs volgt blijft de laatste jaren ongeveer gelijk, evenals het aantal jongeren dat voltijds middelbaar onderwijs volgt. Het aantal jongeren dat deeltijds middelbaar onderwijs volgt neemt af. Overigens zijn dit niet allemaal jongeren uit s-hertogenbosch, maar ook uit de regio Hoger beroepsonderwijs, deeltijd 15. Hoger beroepsonderwijs, voltijd 1. Middelbaar beroepsonderwijs, deeltijd 5. Middelbaar beroepsonderwijs, voltijd 1997 /' /' /' 2 /'1 21 /'2 22 /'3 23 /'4 24 /'5 25 /'6 26 /'7 27 /'8 28 /'9 Afbeelding 13 De ontwikkeling van de beroepsbevolking in s-hertogenbosch naar leeftijd, Bron: ETIN. Bewerking: O&S. Werkloosheid neemt toe Sinds medio 26 is de werkloosheid flink afgenomen. Hier is echter een kentering ingekomen. Als gevolg van de kredietcrisis is er vanaf oktober 28 weer sprake van een stijging. Augustus 29 waren er niet werkende werkzoekenden bij het UWV Werkbedrijf ingeschreven. Het werkloosheidspercentage bedraagt hiermee 6,5%. Dit is gelijk aan het landelijk cijfer, maar lager dan het werkloosheidspercentage in de ander vier grote Brabantse steden 6. Opvallend is de sterke stijging van het aantal niet werkende werkzoekende mannen in de laatste maanden mannen vrouwen Afbeelding 14 Het totaal aantal niet werkende werkzoekenden in s-hertogenbosch, Bron: UWV WERKbedrijf. 6 Augustus 29 is het werkloosheidspercentage in Breda 7,2%, in Eindhoven 8,7%, in Helmond 1,5% en in Tilburg 7,%. Bron: UWV Werkbedrijf. 15

16 Stijging relatief het sterkst bij jongeren Zoals gezegd neemt de werkloosheid sinds oktober 28 weer toe in s-hertogenbosch. Tussen oktober 28 en augustus 29 is het aantal niet werkende werkzoekenden met 97 toegenomen. Absoluut gezien betreft de helft van deze toename jarigen. De andere helft is gelijk verdeeld over de jarigen en de jarigen. Omdat de groep jarigen echter veel kleiner is dan de andere twee groepen, is de stijging van de werkloosheid relatief het sterkst bij de jongeren. Ten opzichte van oktober 28 is de werkloosheid bij de jarigen met 49% gestegen, bij de jarigen met 3% en bij de jarigen met 11% Afbeelding 15 Niet werkende werkzoekenden in s-hertogenbosch naar leeftijd, Bron: UWV WERKbedrijf. Vooral stijging middelbaar en hoger opgeleiden De stijging van 97 niet werkende werkzoekenden vanaf oktober 28 betreft voor de helft mensen met een middelbare opleiding. Ook relatief gezien is deze groep sinds oktober sterk toegenomen (33%). De groep hoger opgeleide niet werkende werkzoekenden is in dezelfde periode met 34% toegenomen, terwijl de toename van lager opgeleiden met 11% relatief klein is Lager Middelbaar Hoger Afbeelding 16 Niet werkende werkzoekenden in s-hertogenbosch naar opleidingsniveau, Bron: UWV WERKbedrijf. 16

17 Afname aantal uitkeringen Na een piek in 24 is het aantal uitkeringen de afgelopen jaren flink afgenomen. Zo is het aantal WW uitkeringen gehalveerd. Dit is mede het gevolg van een wetswijziging. Maar ook het aantal algemene bijstandsuitkeringen en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen is afgenomen. Uit de meest recente cijfers blijkt echter dat de huidige economische crisis zijn weerslag heeft op het aantal uitkeringen. Zowel het aantal WW uitkeringen als het aantal WWB uitkeringen is gestegen ten opzichte van begin Arbeidsongeschiktheidsuitkeringen Uitkeringen algemene bijstand (ABW/WWB) WW uitkeringen Afbeelding 17 Uitkeringen in s-hertogenbosch; arbeidsongeschiktheidsverzekeringen, uitkeringen algemene bijstand en uitkeringen in het kader van de WerkloosheidsWet, Bron: CBS. Aantal vacatures redelijk constant Het aantal openstaande vacatures bij het UWV WERKbedrijf is het afgelopen jaar redelijk constant rond de 7. Slechts een klein deel hiervan betreft de hogere beroepen. De verdeling lagere en middelbare beroepen is ongeveer fiftyfifty. Het aantal ingediende vacatures is eveneens tamelijk constant. Ook hier betreft het slechts voor een klein deel de hogere beroepen, en is de verdeling lagere en middelbare beroepen ongeveer gelijk. Overigens wordt bij het UWV WERKbedrijf natuurlijk slechts een deel van de vacatures aangemeld Openstaand 4 Ingediend Afbeelding 18 Het aantal openstaande en ingediende vacatures per maand in s-hertogenbosch Bron: UWV WERKbedrijf. 17

18 Veel pendel van en naar s-hertogenbosch s-hertogenbosch heeft veel meer arbeidsplaatsen dan de beroepsbevolking groot is. De aantrekkingskracht van s-hertogenbosch als werkgelegenheidsgemeente is dan ook groot: de inkomende pendel is in 24 bijna twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Ten opzichte van 2 neemt zowel de uitgaande als de inkomende pendel toe. Omdat de uitgaande pendel iets meer is toegenomen dan de inkomende pendel, neemt het pendelsaldo licht af. Helaas zijn er geen recentere pendelcijfers beschikbaar Breda Eindhoven Helmond 's-hertogenbosch Tilburg Uitgaand Inkomend Pendelsaldo Afbeelding 19 De pendel van en naar de B5, 24. Bron: Provincie Noord-Brabant. Bewerking O&S. Ondernemers gematigd positief Dit voorjaar hebben de ondernemers in s-hertogenbosch de vraag gekregen wat zij ten aanzien van de omzet/afzet en de personeelssterkte voor het komende jaar verwachten. Uit de antwoorden blijkt dat de ondernemers gematigd positief zijn over komend jaar. Bijna eenderde van de ondernemers verwacht dat de omzet/afzet het komende jaar zal toenemen. Ten aanzien van de personeelssterkte verwacht het overgrote deel geen grote veranderingen. Personeelssterkte 12% 7% 6% 12% Omzet/afzet 3% 4% 17% 13% % 2% 4% 6% 8% 1% Toenemen Gelijk blijven Afnemen Weet niet/geen mening Afbeelding 2 De verwachting van de ondernemers in s-hertogenbosch ten aanzien van de omzet/afzet en de personeelssterkte het komende jaar 7. Bron: I&O Research. Bewerking O&S. 7 Zal volgend jaar de omzet / afzet, vergeleken met dit jaar, naar verwachting, toenemen, gelijk blijven of afnemen? en Zal volgend jaar de personeelssterkte, vergeleken met dit jaar, naar verwachting, toenemen, gelijk blijven of afnemen? 18

19 4. Ruimte voor economische activiteiten Een derde aspect dat in deze economische monitor aan de orde komt is de bedrijfsomgeving: de ruimte voor economische activiteiten. Allereerst zal de spreiding van de bedrijvigheid over de stad aan bod komen. Hoe is de verdeling van het aantal bedrijven en werkzame personen over de verschillende werklocaties in de stad? Vervolgens wordt nader ingegaan op bedrijventerreinen, kantoorlocaties en winkelcentra. In bijlage III wordt een kaart gepresenteerd met alle werklocaties. Verdere toename aantal bedrijfsvestigingen buiten de werklocaties Alle (grote) kantoorlocaties, winkelcentra, bedrijventerreinen en ook de Binnenstad worden in deze monitor werklocaties genoemd (zie bijlage 3). Vier grote bedrijven buiten deze locaties zijn apart genomen in de categorie overige werklocaties. In 28 bevindt meer dan de helft (56%) van de vestigingen zich buiten één van de werklocaties. Dit aandeel is sinds 1997 (47%) flink toegenomen. In de Binnenstad en de winkelcentra neemt sinds 25 zowel het aantal als het aandeel bedrijven af Kantoorlocaties Winkelcentra Bedrijventerreinen Binnenstad Overige werklocaties Buiten werklocatie Afbeelding 21 Spreiding van de bedrijfsvestigingen over de stad, Bron: I&O. Bewerking: O&S. Meer werkgelegenheid op bedrijventerreinen In 28 is bijna een derde van de werkgelegenheid op de bedrijventerreinen te vinden. Ten opzichte van 27 is de werkgelegenheid hier in absolute zin ook toegenomen. Bij de overige werklocaties is de werkgelegenheid licht afgenomen. Verder is de verdeling van de werkgelegenheid over de locaties redelijk constant gebleven Winkelcentra Kantoorlocaties Binnenstad Bedrijventerreinen Overige werklocaties Buiten werklocatie Afbeelding 22 Spreiding van de werkgelegenheid over de stad, Bron: I&O. Bewerking: O&S. 19

20 Laag netto oppervlak bedrijventerrein Het netto oppervlak bedrijventerrein in s-hertogenbosch is (samen met Helmond) het laagst van de B5. Dit geldt eveneens voor het oppervlak bedrijventerrein dat direct beschikbaar is voor uitgifte aan bedrijven. Breda 683 Totaal: 71 Eindhoven 69 Totaal: 818 Helmond 52 Totaal: 539 s-hertogenbosch 521 Totaal: 548 Tilburg 87 Totaal: netto uitgegeven terstond uitgeefbaar niet terstond uitgeefbaar Afbeelding 23 De voorraad netto bedrijventerrein en de beschikbaarheid per 1 januari 29 in de vijf grote Brabantse steden, in hectare. Bron: ETIN. Zeer lage uitgifte bedrijventerrein De uitgifte aan bedrijventerrein is in s-hertogenbosch sinds 1999 erg laag. Het afgelopen jaar zelfs het minst van de gehele gemeten periode:,43 hectare. Maar ook in de andere vier grote Brabantse steden is het afgelopen jaar beduidend minder uitgegeven dan in andere jaren. In Breda 3 hectare, in Helmond 4 hectare en in Eindhoven 6 hectare. Alleen in Tilburg bleef de uitgifte met 11 hectare redelijk op niveau Tilburg 6 Helmond 4 Eindhoven 2 Breda 's-hertogenbosch Afbeelding 24 De uitgifte aan bedrijventerrein in de 5 grote Brabantse steden in hectare, Bron: ETIN. 2

21 Stijging aanbod bedrijfsruimte Na een forse daling in 27 is er sindsdien weer sprake van een stijging van het aanbod aan bestaande bedrijfsruimte. Begin 29 wordt er bijna 18. m 2 meer aangeboden dan een jaar eerder. In totaal wordt er ruim 135. m 2 bruto vloeroppervlak aangeboden Afbeelding 25 De ontwikkeling van het aanbod aan bestaande bedrijfsruimte in s-hertogenbosch in m 2 bruto vloeroppervlak (bvo), Bron: Gemeente s-hertogenbosch/ez. Winkels steeds groter Het aantal m 2 winkelvloeroppervlak (wvo) is tussen 1997 en 29 flink toegenomen terwijl het aantal winkels iets is afgenomen. De winkels in s-hertogenbosch worden dus steeds groter. Dit is een trend die ook landelijk gaande is. Het afgelopen jaar zijn er in s-hertogenbosch weinig grote verschuivingen zichtbaar. Het aantal winkels voor de dagelijkse artikelen is ongeveer gelijk gebleven en het aantal winkels voor niet-dagelijkse artikelen is heel licht toegenomen. Overigens zijn er wel kleine verschuivingen te zien. Zo is bijvoorbeeld het aantal kleding- en modezaken licht toegenomen, evenals het aantal bruin- en witgoed winkels. Het aantal media winkels is daarentegen licht afgenomen. Verder is er sprake van iets minder leegstand (zowel in aantal winkels als in aantal m 2 wvo) dan in 28. aantal winkels Nietdagelijks Dagelijks m2 wvo/winkel aantal winkels m2 wvo/winkel aantal winkels Totaal m2 wvo/winkel Afbeelding 26 De ontwikkeling aan m 2 winkel vloer oppervlak (wvo) in s-hertogenbosch, tussen 1997 en 29. Bron: BRO/Locatus. Bewerking: O&S. 21

22 Lichte toename aanbod kantoorruimte Het aanbod aan bestaande kantoorruimte is het afgelopen jaar iets toegenomen tot 11. m 2 bruto vloeroppervlak (bvo). Omdat de voorraad ongeveer gelijk is gebleven (89. m 2 bvo), is het aanbodspercentage iets toegenomen tot 12,4%. Dit betekent overigens niet dat deze kantoorruimte ook daadwerkelijk leeg staat Voorraad Aanbod Aanbodspercentage Afbeelding 27 De ontwikkeling van de voorraad en het aanbod aan bestaande kantoorruimte in s-hertogenbosch in m 2 bruto vloeroppervlak (bvo), Bron: Gemeente s-hertogenbosch/ez. Gezonde kantorenmarkt Het centrum van s-hertogenbosch 8 staat in 26 op de zesde plaats van beste kantoorlocaties van Nederland. Ook in de top-25 van kantoorgemeenten doet s-hertogenbosch het goed met een 8 e plaats. Overigens betekent dit in beide ranglijsten een lichte daling ten opzichte van 25. In de ranglijst van beste kantoorgemeenten is s-hertogenbosch ingehaald door Eindhoven en Amstelveen Kantoorlocaties Kantoorgemeenten Afbeelding 28 Positie van de gemeente s-hertogenbosch op de ranglijsten voor beste kantoorlocatie en beste kantoorgemeente (hoe lager, hoe beter). Bron: Elsevier/Bureau Louter. 8 De 2 kantoorlocaties met de hoogste dichtheid aan kantoren zijn afgebakend. Een locatie is daarbij een 5-cijferig postcodegebied met alle gebieden binnen een straal van 1 kilometer daaromheen. Dit betekent dat het Paleiskwartier bij het Centrum is gerekend. 22

23 5. Bezoek aan de stad In dit hoofdstuk staat het bezoek aan s-hertogenbosch centraal. Naast het aantal bezoeken, bezoekers en de ondernomen activiteiten worden ook cijfers over het aantal hotelovernachtingen gepresenteerd. Ruim 1,6 miljoen bezoekers Sinds 24 staat s-hertogenbosch wat betreft bezoekersaantallen direct achter de vier grote steden op een vijfde positie. Het afgelopen jaar is daar verandering in gekomen. Arnhem, Groningen en Maastricht hebben meer bezoekers getrokken, waardoor s-hertogenbosch met ruim 1,6 miljoen bezoekers naar de achtste positie is gedaald. Steden Aantal bezoekers Aantal bezoeken Frequentie Amsterdam ,9 Den Haag ,5 Rotterdam ,6 Utrecht ,5 Arnhem ,3 Groningen ,6 Maastricht ,9 's-hertogenbosch ,6 Eindhoven ,7 Breda ,9 Afbeelding 29 Top 1 van steden wat betreft het hoogste aantal (toeristische) Nederlandse bezoekers en bezoeken, 28. Bron: CVO. Afname aantal bezoekers en bezoeken Zagen veel steden in 27 hun bezoekersaantal nog stijgen, in 28 is voor het grootste deel van de steden het bezoekersaantal gedaald. Zo ook in s-hertogenbosch. Met een daling van tien procent behoort s-hertogenbosch samen met Eindhoven (-13%), Amersfoort (-11%) en Utrecht (-1%) tot de relatief grootste dalers. Ook het aantal bezoeken en de bezoekfrequentie is afgenomen. Met een gemiddelde besteding van 49,3 per persoon per bezoek bedraagt het economisch effect door toeristisch dagbezoek in 28 naar schatting bijna 21 miljoen. Dit is minder dan in voorgaande jaren. Niet alleen is het aantal bezoeken afgenomen, bezoekers geven gemiddeld ook iets minder uit ,7 3,1 3,2 3,1 2,9 2,7 2, Bezoekers Bezoeken Frequentie Afbeelding 3 Het aantal (toeristische) bezoekers en bezoeken aan s-hertogenbosch, Bron: CVO. 23

24 Funshoppen belangrijkste reden bezoek Het grootste deel van de bezoekers komt naar s-hertogenbosch voor het funshoppen. Ten opzichte van voorgaande jaren is dit echter wel afgenomen. Daarnaast maken de bezoekers ook graag gebruik van de horeca om op een terrasje te zitten of te lunchen of te dineren. De afgelopen jaren is het aandeel bezoekers dat op een terrasje gaat zitten overigens wel afgenomen, evenals het aandeel bezoekers dat een stadswandeling maakt Winkelen voor plezier 68% 67% 7% 66% 72% 72% 66% Lunchen/dineren in restaurant 38% 34% 35% 36% 31% 38% 4% Op terrasje zitten 43% 36% 32% 34% 31% 3% 27% Het maken van een stadswandeling 2% 19% 17% 17% 18% 14% 11% Bezoek museum 7% 7% 4% 12% 1% 8% 8% Bezoek evenement 7% 8% 7% 5% 8% 8% 6% Bezoek aan nachtleven/uitgaan 6% 8% 4% 6% 3% 3% 5% Bezoek bioscoop 8% 1% 8% 6% 8% 5% 3% Bezoek theater/concert 4% 4% 4% 5% 9% 3% 2% Bezoek aan attractie 4% 3% 3% 2% 1% 1% 2% Overig 4% 4% 6% 6% 7% 6% 8% Afbeelding 31 Ondernomen activiteiten gedurende het bezoek aan s-hertogenbosch, Bron: CVO Aantal hotelovernachtingen licht gestegen Met ruim 142. hotelovernachtingen was ook 28 een goed jaar voor de hotels in s- Hertogenbosch. Dit is echter wel volledig toe te schrijven aan het eerste kwartaal 28. In het derde en vierde kwartaal zijn er iets minder hotelovernachtingen dan in het derde en vierde kwartaal van e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal Afbeelding 32 De ontwikkeling van het aantal hotelovernachtingen 9 in s-hertogenbosch, Bron: Gemeente s-hertogenbosch/belastingen. Bewerking: O&S. 9 De gegevens over het aantal hotelovernachtingen zijn niet helemaal compleet. Om toch een tijdreeks te kunnen maken is van ontbrekende cijfers op basis van eerdere of latere kwartaalcijfers een schatting gemaakt. 24

25 6. Vestigingsklimaat Het vestigingsklimaat wordt bepaald door verschillende aspecten. Een aantal is in de vorige hoofdstukken al aan de orde geweest. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op enkele andere: de algemene aantrekkelijkheid van s-hertogenbosch, de bereikbaarheid en het ondernemingsklimaat. Woonaantrekkelijkheid goed s-hertogenbosch staat hoog (6 e plaats) in de woonaantrekkelijkheidsindex van de 5 grootste gemeenten. Dit is twee plaatsen lager dan in 27. Amstelveen, Den Haag en Nijmegen hebben ons ingehaald op deze ranglijst. Haarlem is van de 3 e naar de 7 e plaats gedaald. s-hertogenbosch heeft de hoge positie onder andere te danken aan het culinair en cultureel aanbod en de nabijheid van natuurgebieden. De veiligheid en een aantal woningkenmerken worden veel slechter beoordeeld. Amsterdam (1) Utrecht (2) Amstelveen (3) Den Haag (4) Nijmegen (5) 's-hertogenbosch (6) Haarlem (7) Zwolle (8) Leiden (9) Rotterdam (1) Tilburg (13) Eindhoven (17) Breda (32) Helmond (39) Afbeelding 33 Woonaantrekkelijkheidsindex 28: top 1 van 5 grootste steden en de B5. Bron: Stichting atlas voor gemeenten. Filezwaarte iets toegenomen Sinds 24 neemt de filezwaarte (duur van de file X de gemiddelde lengte) op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch toe. Het afgelopen jaar echter maar licht. Het aantal files is het afgelopen jaar zelfs iets afgenomen. Op het moment is Rijkswaterstaat bezig met een verbreding van de A2. Deze verbreding is naar verwachting eind 29 gereed A A59 5. N5/A Afbeelding 34 Filezwaarte (duur van de file X de gemiddelde lengte) op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch. Bron: RWS. 25

26 Ruime voldoende ondernemingsklimaat De ondernemers in s-hertogenbosch beoordelen het gemeentelijk ondernemingsklimaat als geheel met een 6,9. Dit is hoger dan in 24, en ook hoger dan in de G31 gemiddeld (6,7). Voor bijna alle indicatoren is een hoger rapportcijfer gegeven dan in de nulmeting van 24. Opvallend veel positiever is men daarbij over de bereikbaarheid per auto en de staat van de openbare ruimte. Twee indicatoren krijgen een zelfde rapportcijfer: de parkeermogelijkheden en de bereikbaarheid per openbaar vervoer. Alleen voor het startersbeleid is een lager rapportcijfer gegeven. Algemeen oordeel ondernemingsklimaat 6,9 Beschikbare ruimte 6,7 Bereikbaarheid per auto 7,5 Parkeermogelijkheden Bereikbaarheid per openbaar vervoer Veiligheid omgeving bedrijfspand Staat van de openbare ruimte Ontwikkeling en herstructurering bedrijfslocaties 6,6 6,3 6,5 7, 6,2 Startersbeleid Promotie- en acquisitiebeleid 6,1 6, Afbeelding 35 Rapportcijfer ondernemers voor de belangrijkste indicatoren van het gemeentelijk ondernemersklimaat s-hertogenbosch, 24 en 27. Bron: Ecorys. Ledental ondernemersverenigingen vrij stabiel In s-hertogenbosch zijn een aantal ondernemersverenigingen. Bij sommige verenigingen is men verplicht lid (bijvoorbeeld een aantal winkeliersverenigingen). Bij andere verenigingen (zoals de Jonge Ondernemers Sociëteit) is het lidmaatschap vrijwillig. Uit de cijfers blijkt dat de ledenaantallen van de ondernemersverenigingen in s-hertogenbosch de laatste jaren vrij stabiel zijn Empel / Maasakkers High Tech / Maaspoort Spoorzone Rosmalens Ondernemers Contact De Herven De Brand De Rietvelden De Vutter De Pettelaar KOM Rosmalen Helftheuvel 81 8 Maaspoort Rompert 5 5 Jonge Ondernemers Sociëteit (JOS) Afbeelding 36 Aantal leden van ondernemersverenigingen s-hertogenbosch. Bron: Ondernemersverenigingen. 26

27 7. Positie in de regio In dit hoofdstuk staat de positie van de gemeente s-hertogenbosch in de regio centraal. Er wordt naar twee aspecten gekeken: s-hertogenbosch als plaats voor bedrijven en naar de werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch. Sterke positie als werkgelegenheidsgemeente Bijna de helft (46%) van het aantal werkzame personen in de Waalboss-regio is in s-hertogenbosch werkzaam. Wat betreft het aantal bedrijfsvestigingen ligt dit aandeel iets lager: 37%. Deze aandelen zijn al jaren vrij constant. Tussen 27 en 28 is de groei van het aantal werkzame personen absoluut gezien het sterkst in s-hertogenbosch (84) en Waalwijk (83). Relatief gezien is de groei in Maasdonk het grootst. Vestigingen 28 Werkzame personen 28 Groei wp Groei wp s-hertogenbosch ,8% 2,9% Oss ,7% 22,3% Waalwijk ,4% 24,8% Heusden ,8% 1,1% Bernheze ,4% 24,1% Maasdonk ,7% 12,9% Vught ,3% 22,1% Loon op Zand ,6% 19,3% Totaal ,% 2,7% Afbeelding 37 Het aantal vestigingen en werkzame personen in de Waalboss-regio in 28 en de groei tussen en Bron: LISA. Bewerking O&S. Relatief veel zakelijke dienstverlening en weinig industrie s-hertogenbosch heeft regionaal gezien veel werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening, en weinig in de industrie. De sectorale trends in de werkgelegenheidsontwikkeling verschillen nauwelijks tussen s-hertogenbosch en de Waalboss-regio. Zo neemt bij allebei vooral het aandeel banen in de industrie af en het aandeel banen in de zakelijke dienstverlening toe. Alleen de ontwikkeling in de gezondheids- en welzijnzorg is tegenovergesteld. 25% 2% 21% 21% 19% 15% 11% 15% 14% 13% 13% 1% 5% % 2% 1% Agrarisch Industrie 8% 6% Bouwnijverheid Handel en reparatie 3% 4% Horeca 4% 5% 5% 3% Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening 7% 5% 6% 6% Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheidsen welzijnszorg 4% 5% Overige diensten 1997 's-hertogenbosch 28 's-hertogenbosch 1997 Waalboss 28 Waalboss Afbeelding 38 Sectorverdeling naar werkgelegenheid in s-hertogenbosch en de Waalboss-regio totaal, 1997 en 28. Bron: I&O. Bewerking O&S. 27

28 Eénderde oppervlak bedrijventerrein in s-hertogenbosch Ongeveer éénderde van het oppervlak aan bedrijventerrein in de Waalboss regio ligt in s- Hertogenbosch. Dit is (iets) meer dan in Oss en Waalwijk. In deze beide gemeenten is zowel het oppervlak terstond uitgeefbaar als de uitgifte in 28 veel hoger dan in s-hertogenbosch. Totaal netto Netto reeds uitgegeven Uitgeefbaar Waarvan terstond uitgeefbaar Uitgifte 27 s-hertogenbosch Oss Waalwijk Heusden Bernheze Loon op Zand Maasdonk Vught Waalboss Afbeelding 39 De voorraad netto bedrijventerrein en de beschikbaarheid per 1 januari 29 in de Waalbossgemeenten, in hectare. Bron: ETIN. Veel inkomende pendel uit omliggende gemeenten Zoals al eerder beschreven is de werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch groot. In 24 is de inkomende pendel ongeveer twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Deze inkomende pendel komt voor een belangrijk deel uit Noord-Brabant (77%). Een groot deel komt daarbij uit de nabijgelegen kernen, zoals Heusden, Vught, Oss en Sint-Michielsgestel. Bij de uitgaande pendel ligt het accent naast de omliggende gemeenten (zoals Vught) vooral op steden als Tilburg en Eindhoven. Ruim één op de drie reist naar een andere provincie dan Noord-Brabant. Sint Michielsgestel Heusden Oss Maasdonk Schijndel Bernheze Vught Boxtel Haaren Breda Dongen Oisterwijk Inkomend Waalwijk Uitgaand Veghel Saldo Tilburg Helmond Eindhoven Overig Brabant Gelderland Limburg Zuid-Holland Noord-Holland Provincie Utrecht Overig NL Afbeelding 4 In- en uitkomende pendelstromen s-hertogenbosch, 24. Bron: Provincie Noord-Brabant. Bewerking O&S. 28

29 Bijlage I Overzicht arbeidsmarkt en werkgelegenheid 29 Economische monitor 29. Bewerking Onderzoek & Statistiek Bevolking 's-hertogenbosch per : (GBA) - 14 jarigen plussers jarigen (potentiële beroepsbevolking): % (ETIN 28) A r b e i d s m a r k t Totaal niet-werkenden/ niet-werkzoekenden: 69.8 niet beroepsbevolking 1) : 27.5 (feitelijke) beroepsbevolking: 68. Werkenden: 64.5 (ETIN 28) 5,7% NWW 2) : % 4) 39% 4) W e r k g e l e g e n h e i d Woont elders werkt in 's-hertogenbosch: ) Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch (>_ 12 uur per week): 89.1 Woont en werkt in 's-hertogenbosch: ) (I&O) Vestigingenregister 28 Woont in 's-hertogenbosch werkt elders: ) Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch: (< 12 uur per week) 11. Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch: 1.1 (I&O) Vestigingenregister 28 1 Niet-beroepsbevolking: o.a. scholieren, studenten, personen die niet willen (noch hoeven te) werken, WAO-ers, etc. 2 Niet-werkende werkzoekenden (CWI ) 3 Deze aantallen zijn een schatting, en wijken af van eerder gepubliceerde pendelcijfers van de provincie. Dit komt omdat (1) de cijfers van de provincie 24 betreffen en (2) de provincie andere kengetallen hanteert. 4 Percentage gebaseerd op pendelcijfers van de provincie Noord-Brabant. 29

30

31 Bijlage 2 Gebruikte bronnen en definities BRO/Locatus In 25 is door het onderzoeksbureau BRO de Winkelatlas 25 voor s-hertogenbosch ontwikkeld. Deze winkelatlas geeft een overzicht van de vraag en aanbod situatie in s-hertogenbosch. BRO heeft bij de inventarisatie gebruik gemaakt van aanbodgegevens van Locatus. Op basis van het Locatus bestand 1 april 29 zijn de nieuwste cijfers voor 29 berekend. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Het CBS publiceert via statline cijfers over het aantal uitkeringen. Continu Vakantie Onderzoek (CVO) Het CVO is een samenwerkingsverband tussen TNS NIPO en NBTC. Het CVO brengt jaarlijks het vakantie- en reisgedrag van Nederlanders in kaart, waaronder het toeristisch bezoek aan steden. Ecorys: Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat (BGO) Tweejaarlijks wordt door Ecorys (in opdracht van het ministerie van EZ) een onderzoek naar het gemeentelijk ondernemingsklimaat gehouden. Ondernemers geven in dit onderzoek hun mening. ETIN: Bedrijfsterreinen Het ETIN verzamelt jaarlijks cijfers over bedrijventerreinen. Dit gebeurt aan de hand van een enquête onder gemeentes. Het betreft hier bijvoorbeeld cijfers over de totale netto voorraad aan bedrijfsterrein (in hectare), netto uitgegeven, het aantal hectare uitgeefbaar en terstond uitgeefbaar. ETIN: Beroepsbevolking Jaarlijks maakt het ETIN een schatting van de beroepsbevolking. Dit gebeurt met terugwerkende kracht. Hierdoor zijn de cijfers niet vergelijkbaar met de cijfers uit de economische monitor 28. Elsevier en bureau Louter: toplocaties Elsevier publiceert jaarlijks in november welke gemeente economisch gezien de beste prestaties levert. Dit gebeurt op basis van onderzoek door bureau Louter. Gemeente s-hertogenbosch/belastingen De afdeling Belastingen berekent op basis van de toeristenbelasting het aantal toeristische overnachtingen in s-hertogenbosch. Gemeente s-hertogenbosch/ez De afdeling economische zaken (EZ) verzamelt jaarlijks cijfers over het m 2 bedrijfsruimte, kantoorruimte en het aanbod aan kantoorruimte. bruto vloeroppervlak I&O: Vestigingenregister In dit bestand wordt informatie over alle bedrijven in s-hertogenbosch gegeven. Naast adresgegevens zijn ook gegevens over het aantal bij de bedrijven werkende personen bekend en in welke sector het bedrijf werkzaam is. Het vestigingenregister is een stand van zaken op 1 april van het betreffende jaar. Het bestand wordt met terugwerkende kracht voor vijf jaar gecorrigeerd. Dit heeft onder andere te maken met de actualiseringsmethodiek van het vestigingenregister: niet alle gegevens over bedrijfsvestigingen worden jaarlijks geactualiseerd. Dit betekent dat de cijfers uit deze monitor niet te vergelijken zijn met die uit de economische monitor 28. Verder is er sinds 26 een nieuwe bestandsbeheerder. 31

32 Kamer van Koophandel: mutatiebalans In dit bestand wordt een overzicht gegeven van alle in een jaar gestarte, opgerichte, opgeheven, ingekomen en vertrokken bedrijven. Een jaar loopt van 1 januari tot 31 december. De gegevens uit het bestand zijn dus niet vergelijkbaar met die uit het vestigingenregister. Provincie Noord-Brabant: Pendel Het ETIN heeft op basis van het Onderzoek Verplaatsings Gedrag (OVG) van het CBS een pendelmatrix gemaakt. Deze pendelmatrix geeft informatie over het woon-werkverkeer van 2 tot en met 24. Voor Noord-Brabant zijn de gegevens op gemeentelijk niveau beschikbaar, voor de rest van Nederland zijn de gegevens ondergebracht in deelgebieden. De meest recente cijfers betreffen 24. Rijkswaterstaat (RWS) Verzamelt (onder andere) cijfers over het aantal files op het rijkswegennet. In deze monitor worden de cijfers gepresenteerd over het aantal files en de filezwaarte (duur van de file X de gemiddelde lengte) op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch. Dit betreft de A2 (van Kerkdriel tot Vught), A59 (van Vlijmen tot kp Empel) en N5/A59 (van Kp Hintham tot Nuland). Speerpuntsectoren De afdeling EZ heeft in het economisch beleid zes speerpunten benoemd: ICT, (groot)handel, dienstverlening, de kennisintensieve sector, de creatieve sector en food & health. Op basis van SBI 93 codes in het vestigingenregister is de werkgelegenheid in deze sectoren en het aantal bedrijfsvestigingen berekend. Dit is op basis van de volgende indeling gedaan: Sector SBI 93-code ICT 3, 313, 321, 322, 323, 332, 333, 72 Kennisintensief DE 223, DG 2442, DK 29, DL 3, DL 31, DL 32, DL 33, DM 353, I 6342, J 6725, K 731, K 72, K 73, K 741, K 742, K 743, K 74876, M 83 ( Groot)handel 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 518, 519 Financiële en zakelijke dienstverlening 65, 66, 67, 7, 71, 72, 73, 74, 2215 Creatief Zie onderzoek B&A Group: s-hertogenbosch: creatieve stad! Food & health Food: van boer tot bord Health: zie onderzoek ETIN kansen voor de medische sector in s-hertogenbosch Stichting atlas voor gemeenten De stichting atlas voor gemeenten brengt jaarlijks de Atlas voor gemeenten uit. Onderdeel hiervan is de woonaantrekkelijkheidsindex. Deze index wordt gebaseerd op een achttal aspecten: bereikbaarheid, cultureel aanbod, veiligheid, koopwoningen, nabijheid natuurgebieden, culinair aanbod, universiteiten, vooroorlogse woningen. UWV WERKbedrijf Het UWV WERKbedrijf publiceert maandelijks cijfers over onder andere het aantal niet werkende werkzoekenden (NWW ers) en ingediende en openstaande vacatures. 32