Het Kan Zoveel Mooier in de Podiumkunsten

Transcriptie

1 Het Kan Zoveel Mooier in de Podiumkunsten versterking van de betekenis van de rijksfinanciering sectorbeschouwing & aanbevelingen mei 2006 Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties

2 Inhoud 3 Samenvatting: een nieuw evenwicht 4 Aanbod en afname: een wederzijds belang 6 Wat willen podia en festivals van het rijk? 10 Wat doen podia en festivals: betrokenheid + inzet = ambitie 12 Hoe verder? Verantwoording Dit stuk is tot stand gekomen op basis van intensieve discussies binnen de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD), die plaats vonden tussen januari en april De eerste gedachten zijn gevormd in gesprekken met alle vier regio s (Noordelijke Schouwburg Directies = Friesland, Groningen, Drenthe, delen Flevoland; Stichting Oostelijke Schouwburgen = Overijssel, Gelderland, delen Flevoland; Regio Noord West Nederland - Zuid-Holland = Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht; Stichting Zebralim = Zeeland, Brabant, Limburg) en drie secties (concertgebouwen, vlakke vloertheaters en festivals) en het losvaste verband Huraga (podia in Haarlem, Utrecht, Rotterdam, Amsterdam, Groningen en Arnhem). Een eerste versie werd besproken op de algemene ledenvergadering van 14 maart 2006 en tijdens een apart belegde discussiemiddag op 19 april De definitieve versie is vastgesteld door het bestuur in zijn vergadering van 12 mei De tekst is van de hand van de directeur van de VSCD, Hans Onno van den Berg. Met dank aan Jennemiek Leijssen van het Theater Instituut Nederland. Colofon Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) Johannes Vermeesrtraat DM Amsterdam T F E info@vscd.nl Bronnen Congres Podiumkunsten 2004, werkgroep draaideurartiest Boomkens, René, Kritische Massa. Over massa, moderne ervaring en popcultuur, Van Gennep, Amsterdam, D@S Dans Analyse Systeem Analyse van de Nederlandse Danssector over de periode , DOD/ Collectieve Danspromotie, Amsterdam, 2005 De Vragen, De cijfers, de Feiten van de Professionele Kamermuziek in 2004, De Kamervraag, Amsterdam, 2004 Podia 2003, cijfers en kengetallen van de leden van de VSCD, VSCD, Amsterdam, 2004 Podia 2004, cijfers en kengetallen van de leden van de VSCD, VSCD, Amsterdam, 2005 Podiumkunsten staan op een podium, wat willen de podia van het rijk voor het nieuwe kunstenplan, wensen en aanbevelingen voor het kunstenplan , VSCD, Amsterdam, 2003 VNT , VNT, Amsterdam, 2004 VNT, overzicht producties en voorstellingen seizoen op VSCD en VVT podia, VNT, Amsterdam, 2004 VSCD in gesprek met Dansgezelschappen, VSCD, Amsterdam, 2003 VSCD in gesprek met Muziekensembles, VSCD, Amsterdam, 2004; Young professionals, trend summary on young attitudes, Zukunftinstitut Yourope, Berlijn, 2004 Redactie: Hans Onno van den Berg Vormgeving: WAT ontwerpers, Utrecht Foto omslag: Roel Bogaards Mei 2006 Nieuwe makers als Marcus Azzini, Jetse Batelaan, Guido Kleene, Lotte van den Berg, Dries Verhoeven, Roos van Geffen, Anna Rottier, Boukje Schweigman, Gienke Deuten, Karina Kroft e.a. hebben zich mede kunnen ontwikkelen door de productionele en inhoudelijke ondersteuning van enkele festivals en productiehuizen. Deze hebben opgetreden als 'producenten' die op eigen oordeel en betrokkenheid ruimte hebben geboden en financieel risico hebben genomen.

3 Samenvatting: een nieuw evenwicht De Vereniging van Schouwburg en Concertgebouwdirecties (VSCD) hecht grote waarde aan het rijksgefinancierde aanbod op de Nederlandse podia. Rijksfinanciering maakt de podiumkunsten groter, mooier en gedurfder. Symfonieorkesten, opera en de grote dans- en toneelgezelschappen zouden zonder rijksfinanciering niet kunnen bestaan. Rijksfinanciering maakt bijzondere allure en kwaliteit mogelijk en geeft ruimte aan de ontwikkeling van nieuw talent en nieuwe vormen van podiumkunst. De VSCD is echter van oordeel dat de bemoeienis van het rijk met de podiumkunsten op een aantal onderwerpen uit balans is, waardoor de betekenis van de rijksgefinancierde podiumkunsten kleiner is dan bij een andere inrichting en organisatie ervan mogelijk zou zijn. Er is behoefte aan een nieuw evenwicht: nieuw talent verdient een duidelijker en effectievere vorm van selectie en begeleiding; ontwikkeling en vernieuwing verdienen een duidelijker en effectievere verbinding met de hele sector; deze zijn nu te veel aangehangen via aparte geldstromen en regelingen; er is een nieuw evenwicht nodig tussen de ontwikkeling van nieuw repertoire en het (door) spelen van bewezen repertoire; ook educatie en sociaal optreden 1 verdienen een vaste en integrale plaats binnen de podiumkunsten in plaats van aangehangen te zijn via aparte fondsen en regelingen; de beoordelende partijen zijn te vaak in concurrentie of zelfs in strijd met elkaar; wat mooi en de moeite waard is, moet meer worden getoond en gezien; wat niet af is, moet niet worden verplicht vertoond te worden en op reis te gaan; een serieus commitment van podia met makers en gezelschappen. Het gevolg van de diverse vormen van onbalans is een nodeloze verspilling van talent, energie, geld en publiek. Met een zelfde financiële inzet, maar anders georganiseerd, is een aanzienlijke versterking van de betekenis van de rijksgefinancierde podiumkunsten mogelijk. Het kan zoveel mooier. Om dit voor elkaar te krijgen stelt de VSCD de volgende veranderingen voor: verbreding van de opdracht aan gezelschappen, productiehuizen en werkplaatsen: ontwikkelen, spelen, een werkplaats voor jong talent, educatie e.d.; vermindering van de beoordelingsdrukte bij raden, fondsen en commissies door de deze onder te brengen bij één beoordelende instelling die alle verschillende geldstromen beheert; vermindering van de versnippering, verdichting van middelen voor grotere gezelschappen en organisaties; nieuw talent en nieuwe makers niet door fondsen laten beoordelen en financieren, maar beoordeling en financiering organiseren via gezelschappen, productiehuizen, orkesten, ensembles, werkplaatsen en festivals (vergelijk fonds voor de letteren en filmfonds); beoordeling achteraf op resultaat in plaats van vooraf op intentie en proces; een nieuwe werkwijze voor de fondsen samen met de Raad voor Cultuur; meer daadwerkelijke en concrete betrokkenheid van podia op het rijksgefinancierde aanbod: inzet van eigen middelen, profilering en samenwerking tussen podia onderling; het ene podium/festival zal zich gezien omvang en verzorgingsgebied onvermijdelijk beperken tot een jaarlijkse tournee van een kleinere reisproductie, terwijl de grote huizen de grote reisproducties een podium bieden en samen met festivals en vlakke vloertheaters ook een producenten -rol spelen in de ontwikkeling van nieuw talent en nieuw aanbod. Kern van deze veranderingen is dat het rijk meer vertrouwen moet opbrengen in de professionaliteit van alle betrokkenen binnen de sector en niet voor elke functie of elk onderdeel aparte geldstromen met aparte regelingen, commissies en beoordelingen vooraf moet willen formuleren, maar moet durven denken in bredere opdrachten en beoordeling achteraf. 3 Het Nederlands Dans Theater (NDT) geeft eens per jaar in de zogenaamde Choreografie Workshop dansers de kans als choreograaf te werken met en binnen het gezelschap. Zij krijgen de vrije hand, maar ook de steun en begeleiding vanuit het gezelschap om een eigen choreografie te ontwikkelen en kunnen daartoe beschikken over topdansers. Ze laten het resultaat zien in een feestelijk slotprogramma. Sommigen gaan door bij het NDT, anderen de meesten niet.

4 Aanbod en afname: een wederzijds belang Is het jaar van de stelselherziening van de cultuurnota. Doel van die herziening is de bureaucratie rond de rijksfinanciering van de kunsten te verminderen, de politieke betrokkenheid te vergroten en de mogelijkheden tot inhoudelijke sturing te versterken. De stelselherziening is ingrijpend en heeft tot veel discussie geleid, maar inhoudelijk is er met deze herziening nog weinig gezegd. Opdracht, aard en omvang van de rijksgefinancierde podiumkunsten blijven binnen de nieuwe systematiek dezelfde als voorheen. Het vervoermiddel is ingrijpend veranderd, maar aan bestemming en route is nog niets gewijzigd. De VSCD verenigt 155 podia en festivals en vormt daarmee het belangrijkste podium voor de rijksgefinancierde podiumkunsten. Rijksgefinancierde toneel- muziek en dansgezelschappen treden ook op in eigen huis, op scholen of op kleine podia die geen lid zijn van de VSCD, maar zij zetten op VSCDpodia en -festivals de meeste voorstellingen af en vinden er het meeste publiek 2. Het belang van de rijksgefinancierde podiumkunsten bij VSCD-podia is dan ook groot. Omgekeerd is het belang van VSCD-podia bij de rijksgefinancierde podiumkunsten eveneens groot. Het kwantitatieve aandeel mag beperkt zijn (ca. 15% van de totaal ca voorstellingen en 13 miljoen bezoekers) en op sommige podia zelfs nauwelijks aanwezig, op andere podia is hun aandeel aanzienlijk en overal is de kwalitatieve betekenis van het rijksgefinancierde aanbod groot. Rijksfinanciering maakt het mogelijk de podiumkunsten groter, mooier en gedurfder te laten zijn dan waneer we het zonder rijksfinanciering zouden moeten stellen. Symfonieorkesten, opera en de grote dans- en toneelgezelschappen zouden zonder rijksfinanciering niet kunnen bestaan. Rijksfinanciering maakt het mogelijk voorstellingen van bijzondere allure en kwaliteit te brengen en tenslotte geeft rijksfinanciering ruimte aan de ontwikkeling van nieuw talent en nieuwe vormen van podiumkunst die zonder financiering door het rijk verdund, verkleind of versimpeld zouden worden. Om die reden heeft de VSCD een groot belang bij het wel en wee van de rijksgefinancierde podiumkunsten. Een vervolg op Podiumkunsten staan op een podium Eerder heeft de VSCD dit wederzijdse belang geuit in Podiumkunsten staan op een podium, wat willen de podia van het rijk voor het nieuwe kunstenplan, wensen en aanbevelingen voor het kunstenplan (hierna: Podiumkunsten staan op een podium). De belangrijkste verlangens die de VSCD daarin uitte, betroffen: durf functioneel te denken: criteria met betrekking tot de aard van repertoire, de mate van ontwikkeling en vernieuwing, het in stand houden van het erfgoed, educatie of ruimte voor nieuw talent zijn even belangrijk als kwaliteit; daadwerkelijk wederzijds commitment tussen podia en festivals enerzijds en de rijksgefinancierde makers en gezelschappen anderzijds; meer geld aan minder gezelschappen. Daarnaast formuleerde de VSCD een groot aantal specifieke wensen ten aanzien van de afzonderlijke disciplines: meer continuïteit en herkenbaarheid, meer accent op spelen in plaats van maken, een duidelijke opdracht voor te vervullen functies en bereik (toneel en dans), een versterking van de reisverplichting en een open huis voor andere orkesten (symfonische muziek), meer vraaggerichte financiering (ensembles), fondsen ook toegankelijk maken voor cabaret en musical, toegankelijker repertoire en extra aanbod (opera). Voor alle disciplines pleitte de VSCD voor meer samenwerking in programmering en marketing tussen gezelschappen/ensembles en podia/festivals. De toenmalige Raad voor Cultuur heeft in zijn advies de aanbevelingen van de VSCD afgewezen en ook de staatssecretaris heeft er in haar definitieve kunstenplan weinig van overgenomen. Het pleidooi van de VSCD tot een versimpeling van de Raad voor Cultuur De Theatercompagnie ondersteunt het ITs Festival en daarmee de Nederlandse theateropleidingen met het presenteren van de afstudeer voorstellingen. De afgestudeerden laten hun voorstellingen zien aan de aanwezige artistiek leiders en producenten. En er vinden inhoudelijke gesprekken plaats tussen opleiding en beroepspraktijk.

5 bleek evenwel wel in vruchtbare aarde te vallen. Daarin blies de VSCD mee in een wind die al bleek te zijn opgestoken, met de voorgenomen nieuwe structuur van de cultuurnotasystematiek met Verschil Maken als uiteindelijk resultaat. De meer inhoudelijke wensen van de VSCD zijn afzonderlijk besproken met de muziekensembles en de dansgezelschappen in 2003 en In deze notitie Het Kan Zoveel Mooier in de Podiumkunsten werkt de VSCD zijn eerder geformuleerde wensen en aanbevelingen uit in concrete veranderingen voor de wijze van rijksfinanciering en de manier van samenwerking met podia en festivals. Dat gebeurt in twee paragrafen: (1) wat wil de VSCD van het rijk en (2) wat doen de podia en festivals zelf. De VSCD richt zijn aanbevelingen dus niet alleen op het rijk en de door het rijk gefinancierde gezelschappen, orkesten, ensembles, fondsen, Raad voor Cultuur en de staatssecretaris, maar ook op de podia zelf. Galili Dance heeft een goede naam, niet alleen in het noorden en oosten van het land. Het gezelschap haalt bijvoorbeeld in Schouwburg De Lawei in Drachten gemakkelijk 500 bezoekers. De voorstelling ME was echter niet goed en daarom ook geen succes. Toch is er volgens productieschema gespeeld, met als gevolg dat een aantal mensen de voorstelling voortijdig verliet. Nu is het gezelschap weer terug met Membrane, opnieuw een prachtige voorstelling, maar zit er vanwege de tegenvaller van het jaar ervoor slechts de helft in de zaal. Het Nederlands Philharmonisch Orkest (NedPho) heeft een omvangrijk sociaal-maatschappelijk activiteitenprogramma ontwikkeld: NedPhO GO! Dit programma omvat educatieve activiteiten voor jongeren binnen en buiten school, en brengt klassieke muziek bij ouderen en zieken en bij een nieuw publiek op onverwachte plekken in de stad. NedPhO GO! blijkt niet alleen van betekenis voor de deelnemers, maar ook inspirerend voor de musici die aan dit project deelnemen (ongeveer 50% van alle musici van het NedPhO). 5

6 Wat willen podia en festivals van het rijk? 6 De VSCD vindt dat er sprake is van onbalans in de begeleiding van nieuw talent, de ontwikkeling van nieuw repertoire en de verhouding tussen maken en spelen, waardoor de kwaliteiten van het rijksgefinancierde aanbod zich kenmerken door onvoldoende continuïteit en zichtbaarheid. De oorzaken daarvan zijn volgens de VSCD gelegen in een gebrekkige opvang en begeleiding van jong talent, een onduidelijke en aangehangen plaats van de functie ontwikkeling en vernieuwing, de eveneens onduidelijke en snip-snap gefinancierde functies educatie en sociaal optreden en een te groot aantal kleine(re) gezelschappen, ensembles en versnipperde initiatieven, vooral bij toneel en dans. Voor het toneel vraagt de VSCD zich af of daar groot wel voor enig gezelschap geldt. Teveel kunstenaars te lang aan het lijntje: instroom beter selecteren en meer echte kansen geven Er wordt al jaren betoogd dat de academies, conservatoria en toneelscholen teveel kunstenaars opleiden. Dat wordt door de opleidingen soms betwist 4 ( het valt wel mee, ze komen uiteindelijk aan de slag ), maar niemand zegt dat het er te weinig zijn. Het podium is waanzinnig populair. 44% van vrouwelijke jongeren zou het liefste actrice worden, 28% van de manlijke jongeren acteur en 27% popartiest 5. Programma s als Idols brengen duizenden jongeren op de been. Daar is niks mis mee. Gezelschappen, orkesten, ensembles, podia en festivals hebben alleen maar baat bij overaanbod. Hoe meer mensen het podium op willen, hoe groter de kans dat daar goede tussen zitten. Wel verkeerd is dat kunstenaars die niet goed aan de slag komen te lang aan het lijntje worden gehouden. Een startstipendium, een kans bij een werkplaats, een projectsubsidie, een tijdje Wet Inkomensvoorziening Kunstenaars (WIK), een korte uitkering, opnieuw een poging bij het Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten (FAPK), een vriend of vriendin met geld, en voor je het weet is iemand 40, maar nog steeds aan het begin van zijn/haar carrière. Ooit is dat de draaideurartiest (rotondeartiest) 6 genoemd. In de podiumkunsten vinden mensen tot jaren na hun afstuderen baantjes die te weinig betalen om ervan te kunnen leven, maar teveel om eruit te stappen 7. Het bestel houdt teveel kunstenaars die niet goed genoeg zijn te lang aan het lijntje 8. Er moet eerder en duidelijker worden geselecteerd. Dat dit onvoldoende gebeurt, is vooral het gevolg van wat de VSCD beoordelingsdrukte noemt. Keerzijde van dit verschijnsel is dat wie/wat echt de moeite waard is onvoldoende echte kansen en begeleiding krijgt. Financiering vanuit de fondsen beperkt zich tot maximaal drie jaar (vaak korter, omdat er dan weer nieuwe gegadigden zijn), de omvang van de groep en de wijze van produceren en spelen is aan een fonds format gebonden. De gelden worden verdeeld over steeds meer groepen die daarom ook steeds kleiner worden. Meer dan drie of vier spelers staan zelden op het podium. Ontwikkeling en vernieuwing beter verbinden met de sector: financiering van producenten Ontwikkeling en vernieuwing zijn nu min of meer het exclusieve terrein van de fondsen en de kleinere gezelschappen en ensembles. Grote gezelschappen en orkesten nemen daar soms ook een rol in, maar alleen als men dat expliciet als eigen taak formuleert. Kunstenaars en musici vragen geld aan bij het FAPK (of bij het Fonds voor de Scheppende Toonkunst (FST)) melden zich vervolgens bij productiehuizen, vlakke vloertheaters, festivals of werkplaatsen met de vraag of daar met steun van de betreffende organisatie een nieuwe productie kan worden opgezet. Het gevolg van deze werkwijze is dat nieuw talent of nieuwe makers zich noodzakelijkerwijs verbinden met kleine en in armslag beperkte collega s in meestal tijdelijke overeenkomsten. De VSCD stelt voor de verbinding tussen deze nieuwe initiatieven en de sector als geheel te versterken door niet langer de makers direct te financieren, maar de financiering te laten lopen via producenten in casu productiehuizen, werkplaatsen, gezelschappen en festivals. Een gezelschap, productiehuis of festival Het Noord Nederlands Toneel ontwikkelt nieuw repertoire in eigen huis De Machinefabriek en voor een eigen vast Gronings publiek dat zich van de fabriekssetting bewust is. In deze spelperiode kan het stuk nog worden aangepast en verbeterd. Na afloop ervan wordt besloten of het stuk, voldoende gewicht en betekenis heeft gekregen om het seizoen erop op reis te gaan.

7 formuleert voor zichzelf de ambitie producent te willen zijn en vraagt daarvoor financiering aan bij het rijk. Deze financiering is altijd aanvullend op de inzet die de betreffende organisatie uit eigen middelen realiseert. Zo ontstaan enkele tientallen producenten voor uiteenlopende vormen van podiumkunst (theater, dans, muziek). Nieuwe makers krijgen geen direct geld meer van een fonds, maar melden zich individueel of in groepsverband bij een producent. Zij worden vervolgens actief ondersteund in de ontwikkeling, uitvoering en bij gebleken kwaliteit programmering in eigen huis en elders in Nederland. Vergelijkbaar met de structuur zoals we die kennen in de filmwereld of in de letteren komt er een belangrijke verantwoordelijkheid te liggen bij de producent of uitgever. Deze selecteert nieuwe makers op de artistieke waarde en haalbaarheid van hun plannen of kan zelf scouten bij openbare presentaties van afgestudeerden van de diverse opleidingen. De selectie van nieuwe makers vindt op deze manier plaats door betrokken producenten die ook daadwerkelijk tijd en energie steken in de artistieke ontwikkeling van de betreffende maker of groep. Het voordeel voor de nieuwe makers is dat zij niet langer afhankelijk zijn van één beoordelende fondscommissie, maar terecht kunnen bij meerdere verschillende producenten die bij positieve selectie daar ook zelf energie en aandacht in steken. Beoordeling door de rijksfinancier (zie verderop) betekent beoordeling van de producent. Als deze erin slaagt een vooraf te bepalen aantal nieuwe talenten te ontwikkelen en op de podia zichtbaar te maken, behouden zij hun financiering als ontwikkelaar (producent), als zij daar niet in slagen, kunnen zij hun financiering verliezen en hun concessie als producent kwijt raken. Deze nieuwe vorm van financiering via producenten geldt voor alle individuele nieuwe aanvragers of kleine groepen. De gezelschappen en groepen die in de nieuwe systematiek uit de cultuurnota zakken blijven per gezelschap beoordeeld. Programmering en marketing: meer verbinden met de rest van de sector De manier waarop het Fonds voor Podiumprogrammering en Marketing (FPPM) werkt, lijkt al min of meer op bovenstaande werkwijze, waarbij de afname (podia en festivals) wordt gefinancierd voor aanvullende programmering en marketing. Ook hier is de VSCD echter van oordeel dat de verbinding met de rest van de sector nog kan worden versterkt door de toekenning van gelden terug te brengen tot zijn kern: aanvullende programmering en marketing en criteria over samenwerking en nieuwe marketing geheel te laten vallen. En ook voor het FPPM geldt dat het beoordelaars dubbelt en vooraf eisen stelt aan partijen die geacht worden zelf de professionals te zijn die met behulp van een bescheiden financiële impuls voor meer programma en publiek kunnen zorgen. Daarom stelt de VSCD voor ook het FPPM onder beheer van één en dezelfde beoordelende instantie te brengen en de gelden voor programmering en marketing toe te kennen aan podia en festivals die een serieuze inzet tonen tot hierboven genoemd wederzijdse betrokkenheid tussen podium en aanbod, met bijzondere aandacht voor het rijksgefinancierde aanbod. Daarbij gaat het om podia die kunnen laten zien dat zij met enig extra geld hun programma kunnen uitbreiden en verdiepen en daarmee tevens in staat zijn meer publiek op de been te brengen. Daarbij kan elk podium of groep van podia en festivals met een serieus plan en een serieuze eigen inzet aanvullende financiering uit het FPPM ontvangen. Ook hier kan de beoordeling vooraf zich beperken tot de vraag of sprake is van verbreding en/of verdieping van het programma en een eigen inzet daar publiek voor te werven. Evaluatie vindt achteraf plaats op behaald resultaat. Paradox: flexibele contracten leiden tot inflexibele productieschema s Het aantal tijdelijke contracten in de podiumkunsten is hoog. Niet bij de grote orkesten en dansgezelschappen, maar wel bij bijna alle toneel en bij de kleine dansgezelschappen en muziekensembles. Tenminste 60% van alle contracten beperkt zich tot enkele maanden. Daarna moeten nieuwe bronnen van inkomen worden gezocht. Dergelijke kortlopende arbeidscontracten suggereren een grote flexibiliteit. Per productie worden mensen ingehuurd, als de productie af is, wordt deze een aantal keren gespeeld, daarna zijn er geen dienstverbanden meer. In vergelijking met grote operahuizen in Oost Europa waar ook op een klein podium 150 mensen komen te staan om geen andere reden dan dat het operahuis zoveel mensen op de loonlijst heeft staan, is de Nederlandse situatie flexibel 9. Maar de paradox is dat het eindresultaat zeer rigide is. Ook als iets mislukt, moet conform productieschema worden gespeeld. Omgekeerd kan bij groot succes niet worden doorgespeeld. 7 Levend Wild had zich met steun van het FAPK ontwikkeld tot een kleine productiekern van wie de kwaliteit ook door afnemende podia steeds meer werd herkend. Na drie jaar besloot het fonds dat er ruimte gemaakt moest worden voor anderen en stopte de subsidie. Voor het seizoen daarop waren inmiddels 30 voorstellingen verkocht. Deze konden vervolgens niet worden gespeeld.

8 8 Naar één beoordelingskader, minder beoordelingsdrukte en beoordeling op resultaat achteraf De hiervoor benoemde en gewenste ontwikkelingen worden in de huidige omstandigheden belemmerd door meerdere elkaar overlappende beoordelaars vooraf. De commissies van de Raad voor Cultuur, van het FAPK het FPPM en het FST vellen vooraf oordelen over kunstenaars die vervolgens aan de slag willen/moeten bij instellingen die zelf ook professioneel beoordelaar en ontwikkelaar zijn, terwijl het resultaat van de ontwikkeling pas achteraf te beoordelen valt. Genoemde organisaties bemensen hun beoordelingscommissies met vertegenwoordigers van productiehuizen, podia, festivals en gezelschappen die de gehonoreerde kunstenaars even later aan de deur krijgt. Merkwaardig gevolg van deze dubbelende beoordelingscircuits kan zijn dat initiatieven die met behulp van fondsfinanciering een plaats op de podia hebben verworven het seizoen daarna door een nieuwe commissie voor de volgende periode toch negatief worden beoordeeld en een voorgenomen tournee moeten afzeggen. Erkend moet worden dat de gezelschappen, festivals, productiehuizen en werkplaatsen de expertise in huis hebben om te kunnen beoordelen wie steun verdient in zijn ontwikkeling tot podiumkunstenaar of ensemble/gezelschap en dat het daarom voor de hand ligt hen daartoe van de benodigde aanvullende middelen te voorzien. Hetzelfde geldt voor de beoordeling van programmering- en marketinginitiatieven of compositieopdrachten. Ook daar zijn de betrokken experts binnen het veld aanwezig die in aanvulling op eigen middelen graag een bijdrage van het rijk ontvangen. Zij kunnen die krijgen onder verplichting van verantwoording achteraf: hoeveel mensen zijn met welk resultaat bij het betreffende gezelschap, productiehuis of podium/festival, orkest of ensemble aan het werk gekomen? Wie zijn doorgestroomd en wie zijn afgevallen? De geldstromen van Raad voor Cultuur, FAPK, FPPM en FST opereren allemaal binnen hetzelfde veld en op basis van aanvullende doelstellingen. Het verdient daarom aanbeveling deze geldstromen onder te brengen binnen één beoordelend kader, dat anders dan nu nauwelijks meer gericht is op de beoordeling van plannen van individuele kunstenaars en groepen, maar veel meer gericht is op effectmeting achteraf bij de producenten aan wie de middelen zijn verschaft om nieuw talent te ontwikkelen en te programmeren. Functieverbreding en schaalvergroting: een brede opdracht en minder versnippering De podiumkunst bestaat uit midden- en kleinbedrijf. Weinig midden- en veel kleinbedrijf. Dat is niet bevorderlijk voor de gewenste continuïteit en herkenbaarheid van vooral toneel en dans gezelschappen. Gezelschappen en ensembles komen en gaan met de ster en de animo van de artistiek leder en initiator, artiesten worden ingehuurd voor de duur van een enkel, meestal kort, project, van ensemblevorming is geen sprake. Met uitzondering van de negen symfonieorkesten, drie operahuizen, de drie à vier grotere dansgezelschappen en een enkel toneelgezelschap, ontbreken bij alle andere groepen en ensembles de middelen voor een meervoudige functie en voldoende zakelijke ondersteuning. De VSCD pleit daarom voor grotere en minder kleine gezelschappen en ensembles, in meer continuïteit gefinancierd met een brede, meervoudige opdracht: ontwikkeling, productie en uitvoering in groot en klein verband, educatie e.d. Ideaal is een model waarin een gezelschap als volgt functioneert: het ontwikkelen en uitproberen van nieuw repertoire in eigen huis, wat slaagt gaat door; elk jaar worden één of meerdere geslaagde grotere producties in het land gespeeld op een beperkt aantal grote podia; elk jaar worden één of meerdere geslaagde kleinere producties in het land gespeeld op een groot aantal ook kleine podia; begeleiding en ontwikkeling van jong talent door het jaarlijks aannemen van jonge regisseurs, choreografen, musici, componisten e.d.; werken op scholen (educatie), in klein verband, en voor speciale doelgroepen (sociaal optreden). Vooral in het toneel en de dans is schaalvergroting en functieverbreding nodig om dergelijke uiteenlopende functies te vervullen. In een gezelschap en ensemble van enig formaat is ook weer ruimte voor ensemblevorming met vaste contracten in plaats van de duiventil van losse verbintenissen waardoor veel (toneel- en dans-)gezelschappen nu worden gekenmerkt. Ook dat is niet goed voor de kwaliteit van het gezelschap, wie veel wisselt, wordt snel kleingeld, luidde ooit de waarschuwing tegen wisselende contacten. Uitwisseling en artistieke verdieping ontstaan ook gemakkelijker wanneer met meer mensen wordt gewerkt vanuit verschillende artistieke visies. Grotere verbanden kunnen ook inspirerend zijn voor kunstenaars. Waarom zou jeugdtheater niet ook door grotere gezelschappen gemaakt worden? Hoe spannend is het om meerdere artistieke visies binnen één Station Noord is een Gronings initiatief waarin twee gezelschappen en drie podia samen de ontwikkeling van jong talent op zich hebben genomen. In dit project krijgen jonge afgestudeerde theatermakers in het noorden de kans om voor langere tijd werkzaam te zijn bij een of meerdere deelnemende instellingen.

9 groep met elkaar te verbinden en te confronteren? Kan het niet aantrekkelijk zijn binnen één loopbaan en als vast lid van het tableau voor verschillende artistiek leiders en voor verschillende doelgroepen te werken, maar wel binnen één gezelschap of ensemble? Wat door het rijk wordt betaald, is voor iedereen te zien en te horen: spreiding De VSCD hecht sterk aan het uitgangspunt dat rijksfinanciering is bedoeld voor alle inwoners van Nederland. Dat houdt in dat rijksgefinancierde gezelschappen door iedereen te horen en te zien moeten zijn. Dat kan op twee manieren. De eerste is die van de nationaal en internationaal geroemde instellingen, die daarvoor hun thuis nauwelijks meer uit hoeven, omdat het publiek hen vanuit heel Nederland weet te vinden. Maar ook van de nationale trots in de symfonische muziek, de opera en de dans verwacht de VSCD dat zij tenminste eens per jaar een beperkte tournee door Nederland houden waardoor ook het publiek op plekken buiten de randstad zich verbonden weet met hun grote nationale gezelschappen. Voor alle andere rijksgefinancierde gezelschappen geldt te meer dat zij reizen omdat zij door het rijk worden gefinancierd. Niet alles hoeft overal te zien te zijn (zie paragraaf over functieverbreding en schaalvergroting), maar gevraagd mag worden om met grotere producties meerdere dagen in de grotere schouwburgen en concertzalen te staan en met kleinere speciaal daarvoor gemaakte producties ook de 80 kleinere theaters in het land bereiken. Dit uitgangspunt houdt ook in dat wat de VSCD betreft de merkwaardige regionale beperking die sommige gezelschappen en orkesten zich opleggen door wel in eigen regio te reizen, maar niet daarbuiten (of alleen tegen volledige en exorbitante uitkoopsommen) wordt beëindigd en dat een orkest of toneelgezelschap op dezelfde voorwaarden in het hele land is te programmeren. De betrokkenheid van het rijk bij de regio s krijgt ook vorm door de erkenning van initiatieven die in eerste instantie uit de streekcultuur lijken voort te komen, maar in staat blijken een groter publiek aan te spreken 10. Dat verschijnsel is in de muziek terug te vinden bij artiesten als Daniël Lohues (ex- Skik) of Rowwen Hèze en op televisie in het succesvolle programma Van Jonge Leu en Oale Groond (RTV N-H). In de podiumkunsten zie je dat o.a. bij het Friese gezelschap Tryater. Regionale impulsen verdienen meer rijkssteun dan nu gebeurt. Wat reist is goed Uit het bovenstaande volgt ook dat wat reist kwaliteit moet hebben. In de huidige productiesystematiek kan kwaliteit niet door de gezelschappen worden gegarandeerd. Men ontwikkelt immers nieuw bijzonder repertoire en zoals het ware research en development betaamt is niet op voorhand te zeggen of een nieuw ingeslagen weg, of kansen die aan nieuwkomers worden gegeven, ook het gewenste kwaliteitsniveau zullen halen. Te vaak is men binnen de subsidieafspraken (er moet tenminste x keer worden opgetreden met een nieuw ontwikkeld stuk) of vanwege knellende arbeidsovereenkomsten gedwongen op voorhand producties te verkopen. Van hun kant zijn podia verplicht op voorhand producties in te kopen waarvan de kwaliteit nog onzeker is. In een nieuwe opzet waarin gezelschappen groot genoeg zijn en ook opdracht tot ontwikkeling en scholing (educatie) hebben, zijn zij in staat ontwikkeling serieus te nemen en pas op reis te gaan als alle betrokkenen overeenstemming hebben over de behaalde kwaliteiten. Gerrit Timmers (Onafhankelijk Toneel (OT)) won in 2006 een Zilveren Krekel voor de beste vormgeving in de jeugdtheaterproductie Schildpad met roos en mes (10+). Dit stuk kan echter niet worden hernomen omdat de acteurs niet meer in dienst zijn. Een provinciaal orkest kost in zijn speelgebied soms minder dan daarbuiten om redenen van concurrentie of op grond van subsidievereisten. Dat verschil is soms meer dan de helft. Dat maakt afname van mooie programma s buiten de eigen provincie onbetaalbaar. Dat is jammer, want gaat ten koste van kwaliteit en publiek. 9

10 Wat doen podia en festivals: betrokkenheid + inzet = ambitie 10 Versterking van de betekenis van de rijksgefinancierde podiumkunsten vraagt niet alleen om wijzigingen in de structuur en opdracht van de rijksfinanciering van de podiumkunsten. De meestal door gemeenten gefinancierde podia en festivals kunnen van hun kant veel bijdragen. Het gaat daarbij om serieuze wederzijdse betrokkenheid tussen aanbod en podium en samenwerking tussen podia waarin expliciet wordt gekozen voor bepaalde gezelschappen, ensembles en initiatieven. In Podiumkunsten staan op een podium stelde de VSCD meer te willen zijn dan uitstalkast, maar als partner aangesproken te willen worden. Deze pretentie van podia en festivals vraagt om een serieuze ambitie, die de VSCD heeft gedefinieerd als betrokkenheid + inzet. Kortom, er zal altijd sprake moeten zijn van een concrete inzet en bijdrage van het podium of festival om bepaalde onderdelen van het rijksgefinancierde aanbod te laten zien. Die ambitie wordt hier verder uitgewerkt. Het ene podium of festival is het andere niet: erkenning van onderlinge verschillen In de VSCD-publicaties Podia 2003 en Podiumkunsten staan op een podium is al eens een typologie van podia en festivals getoond die de onderlinge verschillen in kaart brengt. Het is de hoogte, breedte en diepte van het programma genoemd. De hoogte staat voor de mate waarin het podium (festival) in staat is een bijzondere niet zelden kostbare (inter)nationale kwaliteit te laten zien. De breedte heeft betrekking op de breedte van het programma dat getoond wordt en de diepte betreft de mate waarin een podium ook betrokken is bij de (co)productie van theater of muziek. Grote steden kenmerken zich door veel podia met een vooral smal en hoog programma: klassieke muziek van internationaal niveau in Het Concertgebouw, popmuziek in Paradiso, grote en middelgrote gemeenten hebben niet zelden zowel brede podia (en festivals) waarin een zo breed mogelijke doorsnee van het programma getoond wordt, als ook gespecialiseerde diepe podia (productiehuizen, werkplaatsen, vlakke vloertheaters, festivals) waarin nieuwe makers een kans krijgen zich te ontwikkelen. Kleinere gemeenten beperken zich veelal tot een podium met beperkte breedte en hoogte en weinig diepte. Uitgangspunt is dat elk podium of festival het eigen profiel probeert de verbreden, te verdiepen of hoger te maken. Bevordering van de podiumkunsten is immers lidmaatschapsvoorwaarden voor de VSCD. Vanuit de erkenning van deze verschillen hebben verbreding, verdieping of verhoging van de programmering voor elk podium of festival een andere invulling. Dat houdt in dat geconcentreerde spreiding van groot gemonteerde producties in opera, dans, toneel of muziek niet op elk podium zal kunnen staan en dat de ambitie om nieuwe makers te ondersteunen niet door elk podium of festival waargemaakt zal kunnen/willen worden. Concreet betekent dit dat de te realiseren ambitie per soort podium een andere zal zijn: de (ca. 80) kleinere podia met een beperkt programma, geen ontwikkelingstaak en geen middelen voor de (inter)nationale top, tekenen graag in op een kleinere reisproductie van de grotere rijksgefinancierde gezelschappen en zullen zich al naar voorkeur en ambitie in beperkte mate opteren voor aanvullende programmering; de (ca. 20) grotere podia met een breed programma en soms een (inter)nationale ambitie zullen eveneens intekenen op de kleinere reisproductie, maar daarnaast ook willen investeren in aanvullend programma, terwijl een enkeling misschien wel een producerende rol wil spelen; de (ca. 25) vlakke vloertheaters en festivals zullen vooral intekenen op de ontwikkelfunctie (producent) en op aanvullende programmering/marketing; de (ca. 20) grote theatercomplexen en gespecialiseerde huizen (toneelhuizen, concertgebouwen) zullen intekenen op de grote reisproducties, aanspraak willen maken op aanvullende programmering en wellicht ook een producerende rol en functie vervullen. Musis Sacrum Schouwburg Arnhem organiseert Blind Dates voor de moderne dans. Hierin krijgt het publiek de kans voor een sterk gereduceerde prijs ( 5,-) kennis te maken met twee of drie moderne en onbekende dansgezelschappen per avond. Het publiek weet dat het gaat om nieuwe dansontwikkelingen en stelt zijn verwachting daarop af.

11 Elk podium/festival verdient ook van het rijk steun in zijn ambitie meer te doen dan het daarvoor deed. Zoals eerder aangegeven zal deze ambitie zich ook moeten kenmerken door daadwerkelijke eigen inzet. Daar wordt hierna concrete invulling aan gegeven. Serieuze betrokkenheid op het aanbod De onderlinge betrokkenheid tussen aanbod en podium/festival kan ook van de kant van het podium sterk worden verbeterd door het aanbod seriéus te nemen. Gemakzuchtige programmering, maar ook gemakzuchtige afwijzing moeten bestreden worden. De zinnen voor jouw voorstelling is hier geen publiek of heel mooi, maar dit mag niet van mijn wethouder zullen door programmeurs niet meer uitgesproken mogen worden. Een afwijzing verdient inhoudelijke argumenten. Maar nog belangrijker is het om alle producties die wel worden geprogrammeerd serieus te némen. De criteria voor het programmaprofiel zijn duidelijk en goed uitlegbaar en gezelschap en podium ondernemen gezamenlijk actie voor het vinden van zoveel mogelijk publiek. Keerzijde van die gezamenlijke verantwoordelijkheid is ook dat meer gewerkt moet worden met partageovereenkomsten waar nu nog uitkopen worden overeengekomen. Uitkopen maken wederzijds lui als het gaat om publieksopbouw, eenmaal geboekt heeft het gezelschap zijn geld en zolang het niet gaat over grote bedragen neemt het podium zijn verlies. Partage-overeenkomsten vergroten de kans dat marketing en publiciteit in gezamenlijk overleg worden opgezet. maar dat deze ambitie ook ondersteunt met eigen materiële inzet. Uit eigen middelen zal ook een substantiële bijdrage geleverd moeten worden om in aanmerking te kunnen komen voor deze rijksfinanciering. Synergie moet ook plat worden vertaald in geld. Profilering, keuze en samenwerking Ook zullen podia in onderling overleg keuzes maken wie verbindingen wil aangaan met bepaalde gezelschappen, initiatieven of subgenres. Daarmee kiezen podia en festivals voor een inhoudelijk profiel en kan in onderlinge regionale samenwerking publiek worden geattendeerd op voorstellingen of concerten die wel op het ene podium te zien en te horen zijn, maar niet op het andere. De ambitie van de producent impliceert behalve betrokkenheid ook eigen inzet Wie als gemeentelijk gefinancierd podium, productiehuis of festival een actieve rol wil spelen in de (co)productie kan in de gedachtegang van deze notitie in de toekomst daarvoor financiering van het rijk ontvangen. Voorwaarde daartoe is echter wel dat de betreffende producent deze ambitie niet alleen vorm geeft in duidelijke betrokkenheid bij nieuwe makers, Toneelgroep Oostpool heeft een nieuwe balans gevonden tussen voorstellingen in eigen huis (Huis Oostpool) en voorstellingen op reis. Over de reisvoorstellingen wordt vooraf intensief overleg gepleegd met de theaters in de eigen regio. Melanie Klein / Moeders / Zonen / Dochters is een prachtige en in Rotterdam zeer succesvolle voorstelling van het OT in Deze kan echter niet reizen omdat de budgetten van het gezelschap te beperkt zijn om acteurs langer dan de paar weken dat het stuk in eigen huis stond te betalen. 11

12 Hoe verder? De VSCD denkt dat de voorafgaande voorstellen kunnen bijdragen aan een versterking van de betekenis van de rijksgefinancierde podiumkunsten. Minder versnippering, een duidelijker selectie van talent en een productiewijze waardoor kaf en koren in de ontwikkeling van ongekend en avontuurlijk repertoire tijdig van elkaar worden gescheiden, gezelschappen van zodanige omvang en functie dat kunstenaars zich er kunnen ontwikkelen en in de loop van hun carrière binnen één gezelschap de mogelijkheid krijgen vanuit verschillende artistieke visies en in zowel groot als klein verband en voor verschillende doelgroepen te werken. Daarmee wordt de kwaliteit en herkenbaarheid van het rijksgefinancierde aanbod vergroot en betekenis ervan versterkt. De VSCD realiseert zich dat een aantal voorstellen ingrijpend van aard is, in het bijzonder de vergroting van de gezelschappen, de verbreding van de opdracht, de samenvoeging van beoordelende circuits en besteding van de gelden via producenten in plaats van direct aan kunstenaars. De VSCD richt zich met deze nota tot alle betrokkenen binnen de rijksgefinancierde podiumkunsten: gezelschappen, ensembles, orkesten, fondsen, raden en de staatssecretaris. De VSCD richt zich in het bijzonder op de mede door de VSCD ingestelde Commissie d Ancona en hopen hiermee bij te dragen aan de standpuntbepaling van deze commissie. De VSCD neemt zich voor in gesprekken met betrokkenen steun voor deze voorstellen te verwerven en waar nodig deze nader uit te werken. 12 Noten 1. Met sociaal optreden wordt gedoeld op alle activiteiten van gezelschappen en podia voor bepaalde doelgroepen, zoals optredens in bejaardenhuizen, ziekenhuizen e.d. In het Engels wordt dit outreach genoemd. Het Nederlandse begrip sociaal werk roept ongewenste associaties op. Daarom is gekozen voor de term sociaal optreden. 2. Operagezelschappen en symfonieorkesten realiseren ca. 95 % van hun voorstellingen en publiek op podia die lid zijn bij de VSCD, bij de kamermuziek is dat slechts 20% van de uitvoeringen en 30% van het publiek, bij dansgezelschappen (DOD) wordt 70% - 90% van voorstellingen en publiek op onze podia gerealiseerd en bij toneelgezelschappen is dat 40% van de voorstellingen (veel voorstellingen op scholen en in eigen huis), maar 70-80% van het publiek. Bij de initiatieven die vanuit het FAPK worden gefinancierd schatten wij dat slechts een deel (30% - 40%) van de voorstellingen en publiek op onze podia staat. 3. VSCD in gesprek met Muziekensembles, idem met Dansgezelschappen (2003 en 2004). 4. Dit bleek bij een discussiemiddag over dit onderwerp tijdens het Internationaal Theaterschool (ITs) festival in september Young professionals, trend summary on young attitudes, Zukunftinstitut Yourope, Berlijn, Congres Podiumkunsten 2004, werkgroep draaideurartiest. 7. Het Theater Instituut Nederland (TIN) beschikt over een database waar de loopbaan van acteurs over meer dan 30 jaar in kaart is gebracht; hoewel een serieuze analyse van deze database nog moet plaats vinden, kan nu al worden geconstateerd dat een grote meerderheid daarvan na 15 jaar niet meer werkzaam is in de podiumkunsten. 8. De draaideur wordt soms ideologisch gelegitimeerd vanuit een kunstideologie waarin miskenning het kunstenaarschap bevestigt. Het is niet het onvermogen van de kunstenaar dat hij niet aan het werk komt, maar dat van de gezelschappen, overheden en het publiek die de kwaliteit ervan onvoldoende erkent. 9. Het Financieele Dagblad noemde op 21 april 2006 de culturele sector nog het Mekka van Flexibiliteit. 10.Hoe wereldcultuur voortkomt uit regionale startblokken is o.a. terug te vinden bij René Boomkens (1994). 11.Wederzijdse vrijblijvendheid is in eerdere gesprekken tussen de VSCD en het rijksgefinancierde aanbod indringend aan de orde gesteld. Zie VSCD in gesprek met Muziekensembles/Dansgezelschappen (VSCD, 2003 en 2004). Het Noord Nederlands Orkest kende enkele jaren geleden de zogenaamde 12 steden serie. Daarin werd in overleg met 12 podia die wel graag klassiek symfonische muziek wilden presenteren, maar niet over een volwaardige concertzaal beschikken, een volwaardig programma samengesteld van stukken in kleiner orkestverband. Tot spijt van alle betrokkenen was daar voor de huidige kunstenplanperiode geen geld meer voor.