Podiumkunsten. staan op een podium V S C D. Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties

Transcriptie

1 Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties V S C D Podiumkunsten staan op een podium WAT WILLEN DE PODIA VAN HET RIJK VOOR HET NIEUWE KUNSTENPLAN? WENSEN EN AANBEVELINGEN VOOR HET KUNSTENPLAN

2 Podiumkunsten staan op een podium WAT WILLEN DE PODIA VAN HET RIJK VOOR HET NIEUWE KUNSTENPLAN? WENSEN EN AANBEVELINGEN VOOR HET KUNSTENPLAN Gericht aan de staatssecretaris voor Cultuur en Media van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tevens aan: de Raad voor Cultuur het Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten, het Fonds voor Podium Programmering en Marketing de Vereniging van Nederlandse Gemeenten het Interprovinciaal Overleg de rijksgesubsidieerde gezelschappen, orkesten en ensembles AUGUSTUS 2003 omslag: uitreiking VSCD toneelprijzen 10 juni 2002 foto: Albert Hartwig

3 Inhoud 1. Inleiding 2. De betekenis van de podia 3. De rijksgefinancierde podiumkunst: groter, mooier, gedurfder 4. Nieuw uitgangspunt: functie is net zo belangrijk als kwaliteit 5. Enkele voorbeelden van functie en opdracht 6. De Vijf Grote Verlangens 6.1. Houd rekening met de podia waarop gesubsidieerde kunst terecht moet 6.2. Neem verantwoordelijkheid voor rottige randvoorwaarden 6.3. Een moratorium op beleid, regels, structuren en bureaucratische procedures 6.4. Geef minder meer, maar met duidelijke opdracht 6.5. Een Nederlands uitbureau 7. Wat willen we nog meer: Branchebeleid en bestelverantwoordelijkheid 7.1. Bevorder de podiumkunsten bij andere ministeries en Europa 7.2. Vereenvoudig eigen regelingen, fondsen, doelstellingen e.d Afstemming rijk provincie gemeenten 7.4. Een jaarlijks branchestructuuronderzoek 8. Wensen per discipline 8.1. Toneel 8.2. Symfonische muziek 8.3. Muziekensembles en Kamermuziek 8.4. Cabaret en Musical Cabaret Musical 8.5. Opera en Muziektheater 8.6. Dans 8.7. Jeugdtheater 8.8. Buitenlands aanbod 8.9. De fondsen en regelingen Het Fonds voor Podium Programmering en Marketing Het Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten Consulenten en expertisecentra Actieplan Cultuurbereik Cultuur en School, CKV 9. Slot

4 1. Inleiding In wat volgt doen de podia, verenigd in de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) een aantal concrete voorstellen om de rijksbemoeienis met de podiumkunsten voor het komende kunstenplan optimaal tot zijn recht te laten komen. Podia worden niet door het rijk, maar door gemeenten gefinancierd. Toch voelen we ons gelegitimeerd een aantal suggesties te doen omdat podiumkunsten ook de rijksgefinancierde bijna altijd op één van onze podia staan. Podiumkunsten staan op een podium. We gaan er dus een beetje over. Wij richten onze wensen en aanbevelingen als eerste aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, omdat dat uiteindelijk verantwoordelijk is voor het beleid. Maar we richten ons ook tot de Raad voor Cultuur, gemeenten, provincies en fondsen, en eveneens tot de gezelschappen, orkesten en ensembles omdat zij in de komende discussies en de uiteindelijke uitvoering van het beleid een centrale rol zullen spelen. Wij hopen dat onze argumenten bij alle betrokkenen een willig oor zullen vinden. 2. De betekenis van de podia 1. Niet bij deze verenigingen aangesloten, maar wel van groot belang voor het tonen van podiumkunst zijn enkele tientallen grote stadions en hallen (popmuziek, musical), ca. 150 kleine culturele centra, kerken en gemeenschapshuizen (vooral kamermuziek en amateurs) en circa 20 grote festivals (alle genres). Podia vormen de scharnier tussen vraag en aanbod in de podiumkunsten. Als afnemers koppelen zij voorstellingen aan publiek en publiek aan voorstellingen. Hun inzicht in locale publieksvoorkeuren maakt hen tot de culturele sparringpartners van het aanbod en hun inzicht in het aanbod maakt hen tot betrouwbare voorproevers voor hun publiek. In getal verenigen de VSCD en de Vereniging van Nederlandse Poppodia (VNP) 1 samen ruim 200 podia en festivals, waarop jaarlijks ca uitvoeringen en voorstellingen van ruim verschillende producties en programma s te beleven zijn. Daar komen ruim 15 miljoen bezoekers op af. Alle podia zijn verschillend, gebouwd in andere tijden en vaak op basis van uiteenlopende functies. Grofweg laten zich de volgende podia onderscheiden: Kleine podia in kleinere gemeenten (ca. 40), die zich inspannen een zo breed mogelijk aanbod te brengen voor zoveel mogelijk mensen, maar daarin worden beperkt door de technische mogelijkheden van het gebouw en een beperkt publieksbereik. Het rijksgesubsidieerde aanbod is op deze podia nauwelijks aanwezig. De grote rijksgezelschappen en orkesten zijn te groot, de kleine experimentele groepen zijn vaak te weinig aansprekend en vinden er onvoldoende publiek. Het jeugdtheater komt hier wel. Grotere podia in middelgrote gemeenten (ca. 40), vaak voorzien van één grote zaal en één kleine zaal, die in staat zijn een breed aanbod te brengen voor een groot en breed publiek. De meeste soorten podiumkunst kunnen er staan, met uitzondering van zeer grote producties en symfonische muziek. De grotere rijksgefinancierde gezelschappen, ensembles en productiekernen zijn hier te zien en te horen, maar minder en minder prominent dan de programmeurs soms willen. Kleinschalige en vernieuwende producties willen er graag spelen, maar vinden moeilijk publiek. In de grotere provinciesteden (ca. 25) staan meerdere gebouwen met uiteenlopende zalen, gespecialiseerde podia voor popmuziek, vlakke vloertheaters voor het nieuwe kleinschalige theateraanbod, productiehuizen en grote concertzalen. In deze steden kan alles staan van grote operaproducties en orkesten tot opkomende bands en experiment - en is met de juiste inspanning overal publiek voor te vinden. Zelfs op deze plekken blijkt het grote rijksgefinancierde aanbod soms pas na enige moeite tot reizen bereid, maar bestaat er voor het kleinschalige aanbod op de vlakke vloer theaters het omgekeerde probleem: daar is sprake van een enorm aanbod van rijksgefinancierd aanbod voor een beperkt aantal speelplekken, terwijl de risicobudgetten daarvoor mede door rijksbeleid zijn verkleind. Ook hier komt het jeugdtheater wel ruim aan bod. De provinciehoofdsteden en de grote steden in de randstad (9) kennen een breed scala van gespecialiseerde podia: een eigen huis voor opera en ballet, eigen huizen voor de rijksgefinancierde orkesten en toneelgezelschappen, poppodia (vaak meer dan één) vlakke vloertheaters en productiehuizen. In de provinciehoofdsteden is veel en in de randstad (en in het bijzonder Amsterdam) is bijna alles te zien en te horen. 4

5 3. De rijksgefinancierde podiumkunst: groter, mooier, gedurfder Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen financiert via de cultuurnota een belangrijk deel van de podiumkunsten: gezelschappen, orkesten en ensembles in opera, muziek, toneel en dans. Daarnaast ontvangen tientallen productiekernen en festivals financiële ondersteuning via de fondsen. In totaal besteedt de rijksoverheid ca. 190 miljoen aan de podiumkunsten. De schouwburgen, concertgebouwen en poppodia waarop deze rijksgefinancierde initiatieven een plek moeten?- vinden, worden op hun beurt gefinancierd door de gemeentelijke overheden voor eveneens ca. 200 miljoen en samen financieren de verschillende overheden nog een aantal bijzondere projecten, zoals het Actieplan Cultuurbereik en Cultuur en School. Het publiek betaalt op zijn beurt nog eens ca. 200 miljoen aan de kassa 2. Van alle professionele voorstellingen op de Nederlandse podia wordt uiteindelijk slechts 20% door het rijk gefinancierd, de overige 80% betreft niet structureel gesubsidieerde producties of buitenlandse voorstellingen. Maar de betekenis van dit rijksgefinancierde aanbod is groot. De bijdrage van het rijk maakt producties en voorstellingen groter, mooier en gedurfder dan dat ze zonder steun van het rijk zouden zijn. Bijzonder door intimiteit, verrassing, provocatie of ontroering. Rijksfinanciering zorgt voor bijzondere kwaliteit, variëteit en ontwikkeling. De rijksgesubsidieerde gezelschappen, orkesten, ensembles en productiekernen zijn niet in staat alle soorten podia in gelijke mate te bedienen. Daar is begrip voor. Grote operaproducties kunnen slecht reizen, symfonische muziek vraagt om gespecialiseerde concertzalen en grote steden vormen het klimaat waarin nieuwe ideeën gemakkelijker opkomen en vorm krijgen dan ergens anders. Ook publiek is in zijn variëteit niet overal even gemakkelijk te vinden. Wel vinden de podia dat er voortdurend en gericht inspanningen geleverd moeten worden om het rijksgesubsidieerde aandeel een zo breed mogelijke verspreiding en een zo groot mogelijk publiek te verschaffen. In het hier volgende pleidooi stellen de podia een aantal maatregelen voor die de vitaliteit, zichtbaarheid en spreiding van het bijzondere rijksgesubsidieerde aanbod vergroten en de betekenis van de rijksbijdrage aan de podiumkunst voelbaar maakt tot in verre uithoeken van ons podiumbestel. 4. Nieuw uitgangspunt: functie is net zo belangrijk als kwaliteit Een deel van het bijzondere rijksgesubsidieerde aanbod dreigt onzichtbaar te worden door gebrek aan continuïteit, fusies, wijziging van identiteit en artistieke leiding en door versnippering over te veel kleine initiatieven. Wat zich door rijksfinanciering zou moeten onderscheiden in grootsheid, schoonheid en verrassing en door heel Nederland met opwinding verwacht zou moeten worden, wordt vaak daarom onvoldoende herkend 3. Het marktaandeel van de rijksgefinancierde podiumkunst bedraagt op dit moment ca. 20% van alles wat op onze podia te zien en te horen valt, maar de voortekenen zijn niet gunstig. Het aantal gezelschappen, groepen, kernen, huizen, ensembles, bands, associaties en los-vaste initiatieven die met het rijkskeurmerk van de Raad voor Cultuur of Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten bij de podia aankloppen groeit elke vier jaar. Dus wordt elke vier jaar de spoeling iets dunner. Ook worden elke vier jaar groepen opgegeven, verandert een gezelschap onder nieuw artistiek bewind van koers of worden twee anderen samengevoegd. Filevorming en opstopping zijn het gevolg. Continuïteit en herkenbaarheid verdwijnen en programmeurs en publiek gaan alleen nog af op grote namen en bekende stukken. Tegelijk dijt het aantal regelingen, fondsen en projectorganisaties ter bevordering van bijzondere functies in de podiumkunsten uit. Niet alleen kent het Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten allerlei subregelingen waarin subdoelstellingen bereikt moeten worden, zoals bijzondere programmering of werkplaatsen voor jonge makers, daarnaast zijn er het Actieplan Cultuurbereik en het project Cultuur en School die door middel van eigen aanvraagprocedures, criteria en verantwoordingformulieren spreiding, nieuw publiek, nieuwe makers en nieuwe vormen van samenwerking moeten uitlokken. Bureaucratisering is het onvermijdelijke gevolg. 2. Bronnen: Theaters 2001, cijfers en kengetallen van de VSCD, 2002; CBS, statistiek podiumkunsten 2001; gegevens van de VNP over 2002 (nog niet gepubliceerd) en een schatting van bezoek en omzet van de grotere festivals. 3. Deze analyse verschilt per discipline. Hij geldt minder voor symfonieorkesten, grote dansgezelschappen en operahuizen en meer voor toneel, kleinere dansgroepen en muziekensembles. Kicks foto: Paul Struik 5

6 Als we de legitimiteit van de rijksfinanciering van de podiumkunsten in stand willen houden is een verandering van de nu inmiddels ruim 30 jaar gevolgde methodiek van beoordeling en toekenning nodig. Het kwaliteitsbeginsel moet niet langer als enig criterium gelden, gelijkwaardig daaraan moet ook de gewenste functie van een groep of gezelschap bij de beoordeling een rol spelen. De kwaliteit van kunstenaar en ensemble mag niet meer richtingloos worden beoordeeld, maar moet worden ingebed in een duidelijke opdracht. Alleen zo kunnen de gesubsidieerde gezelschappen, groepen, ensembles en initiatieven hun marktaandeel binnen de podiumkunsten versterken en vergroten. Kwaliteit en autonomie worden in een opdracht niet beknot, maar vinden in omschreven functies hun draagvlak, continuïteit en consistentie Enkele voorbeelden van functie en opdracht 4. De Raad voor Cultuur stelt in zijn vooradvies bij de sectoranalyse Theater dat om de verscheidenheid van het bestel te waarborgen de instellingen die voldoen aan het criterium artistieke kwaliteit vervolgens ook op deze aspecten [=profiel en functie] worden getoetst (blz. 147). De podia zien dus graag dat profiel en functie als gelijkwaardig criterium worden gehanteerd. Deze wens werd al eerder uitgesproken bij het Congres Ondernemersschap in de Podiumkunsten (september 2002 te Rotterdam) en onderbouwd met het gelijknamige onderzoek van Berenschot in opdracht van Kunst & Zaken. La voix humaine - Orkater foto: Ben van Duin a. Wat te spelen? Het Wereldrepertoire, de Klassieken, stukken van Nederlandse schrijvers en makers, een bijzondere aandacht voor theater uit Noord Afrika, het Romantisch Repertoire of Nieuwe Dansontwikkeling, de keuze voor een artistiek profiel mag niet afhangen van de voorkeur van een enkele artistiek leider, maar moet een opdracht zijn aan een gezelschap waar meerdere artistiek leiders een eigen inhoud aan geven. De verscheidenheid van het bestel en de herkenbaarheid van de individuele gezelschappen worden zo vooraf georganiseerd. Regisseurs, choreografen en artistiek leiders krijgen zo binnen de veilige continuïteit van een gezelschap, orkest of ensemble ruimte hun inspiratie vorm te geven of worden uit de wind gehouden als de ideeënstroom even stokt, in plaats van te leven in het besef dat de hele organisatie afhankelijk is van de eigen soms wisselvallige - creatieve stroom. b. Ruimte voor de creativiteit van immigranten kan als voorwaarde vooraf worden meegegeven in plaats van deze achteraf te bevorderen met aanvullende financiële regelingen. c. Spreiding en bereik van nieuwe doelgroepen kan vooraf als opdracht worden geformuleerd in plaats van het in het verlengde van de bestaande praktijk te willen bevorderen met het Actieplan Cultuurbereik. d. Een rol in het onderwijs kan vooraf worden vastgelegd in plaats van het te willen regelen met nieuwe subsidieloketten. f. Ontwikkeling en vernieuwing van toneel, dans en muziek moeten de vanzelfsprekende voorwaarde zijn voor financiering van elk gezelschap of ensemble, in plaats dat er eens per vier jaar in naam van Research en Development een paar worden opgeheven en vervangen door nieuwkomers. g. Jonge makers en nieuw talent moeten even vanzelfsprekend toegang krijgen tot gezelschappen door middel van workshops, betaalde stages, productiebegeleiding en coaching, in plaats van ze in het reservaat van het Fonds voor Amateurkunst en Podiumkunsten een paar jaar een kans te geven. Ook kan gerichter gebruik worden gemaakt van de startfunctie van productiehuizen. Het bestel slibt dicht omdat de beweging en ontwikkeling ervan is georganiseerd in een vierjaarlijkse caroussel, waarbij door het Fonds klein gehouden nieuwelingen hopen dat er onder de nu al weer voor vier (!) jaar gefinancierde ouderlingen een aantal zal sneuvelen. Als doorstroming en ontwikkeling de vanzelfsprekende opdracht vormen aan alle vast gesubsidieerde groepen en gezelschappen, zijn zowel de magere koestering van het fonds als de vierjaarlijkse ruiming bij de cultuurnota niet meer nodig. Taken en functies die de gezelschappen, orkesten en groepen dienen te vervullen worden op dit moment slechts mondjesmaat aan de voorkant als voorwaarde en opdracht meegegeven, maar vaak aan de achterkant aangeplakt en toegevoegd door middel van aanvullende regelingen en subsidies met even zovele projectplannen, subsidieloketten en regelingen, herzieningen en beroep, met als belangrijkste effect een omvangrijke bureaucratie. Wanneer functionele opdrachten aan de voorkant worden opgedragen, behoeven ze aan de achterkant niet meer te worden bevorderd. Het huidige systeem heeft tot gevolg dat jong talent onvoldoende wordt begeleid en instroomt. op basis van een woud van subsidiemogelijkheden waar door alle partijen veel energie in wordt gestoken, wordt wel heel veel mogelijk gemaakt, maar krijgt echt talent onvoldoende mogelijkheden en rust om zich te ontplooien. Vakontwikkeling vindt op deze manier te geïsoleerd plaats en veranderingen worden te vaak bepaald door de wispeltuur van een commissie van de Raad voor Cultuur. 6

7 Het besef dat elke podiumpresentatie, hoe autonoom of ontwikkelend ook, zijn waarde krijgt in interactie met een publiek, is bij de rijksgefinancierde podiumkunsten minder gemeengoed dan wij graag zouden zien. De kwaliteiten van de podiumkunsten die door rijksfinanciering mogelijk worden lijden er niet onder als de vraag voor wie nadrukkelijker wordt gesteld dan nu gebeurt. Podiumkunsten staan op een podium. Ook jong talent en nieuwe vakontwikkelingen kunnen in opdracht worden gegeven aan podia en productiehuizen om talent te begeleiden, nieuwe ontwikkelingen uit te dragen en beiden van publiek te voorzien. 6. De Vijf Grote Verlangens Naast en in het verlengde van een nieuwe uitgangspunt (Functie is net zo belangrijk als Kwaliteit) hebben de podia een groot aantal wensen en verlangens die het functioneren van het bestel zeer zouden bevorderen. De belangrijkste vijf worden hier verwoord. De rest komt in de volgende paragrafen aanbod HOUD VEEL MEER REKENING MET DE PODIA WAAROP DE GESUBSIDIEERDE PODIUMKUNSTEN STAAN Ken de branche en laat het rijksgesubsidieerde deel daarin extra mooi, groots en meeslepend zijn. Maak de kwaliteiten zichtbaar door duidelijke functionele opdrachten vooraf (zie hiervoor) en draag gezelschappen, orkesten en ensembles op om hun programmering en marketing te ontwikkelen in onderling overleg met de podia. Podia zijn meer dan uitstalkast. Zij zijn de natuurlijke partners in de culturele opdracht van gezelschappen, orkesten en ensembles MEER DAN KUNST ALLEEN: NEEM VERANTWOORDELIJKHEID VOOR ALLE ROTTIGE RANDVOORWAARDEN Het reilen en zeilen van de podiumkunsten wordt voor een belangrijk deel bepaald en niet zelden bemoeilijkt door wetten en regels die niets met (podium)kunst van doen hebben: brandvoorschriften, Arbo-wetten, regels uit Europa, zelfstandigheidverklaringen, belastingwetten, tabakswet, auteursrecht enz. enz. Bij het ontwerp van al deze regelgeving wordt onvoldoende rekening gehouden met de belangen van de (podium)kunsten. Het ministerie van OCenW moet het belang van de podiumkunsten bij andere ministeries en Europa actief bewaken. 6.3 EEN MORATORIUM OP BELEID, REGELS, STRUCTUREN EN BUREAUCRATISCHE PROCEDURES Geef voorrang aan de uitvoering van wat al bedacht is. Er is beleidsrust nodig in een omgeving met minder procedures en eenvoudiger regelingen. Niet elke regeling zijn eigen loket(je), maar opdrachten vooraf (zie hiervoor). Twee lijfspreuken moeten boven elk bureau op alle ministeries komen te hangen: a. waar twee regels elkaar tegenspreken geldt er geen, en b: er mag pas een nieuwe regel(ing) of procedure worden ingevoerd als er twee andere zijn opgeheven GEEF MEER GELD AAN MINDER GEZELSCHAPPEN (MAAR DUS WEL MET EEN DUIDELIJKE OPDRACHT) Het huidige rijksgefinancierde aanbod (vooral toneel, dans, muziekensembles) mist continuïteit en vindt onvoldoende podium en publiek. Podia maken een scherpe selectie op basis van kwaliteit, publieksbereik, ontwikkelingskansen en worteling in de regio. Adviesorganen en rijksfinanciers zouden zich aan die selectie meer gelegen moeten laten liggen. Zoals niet elke schrijver zijn eigen uitgever behoeft, is niet elk podiuminitiatief het meest geholpen met een eigen subsidie. Meer geld voor minder initiatieven en een duidelijke rol voor podia en productiehuizen kunnen zorgen voor de gewenste continuïteit, ruimte voor meerdere artistieke stijlen, het vermogen zichzelf te ontwikkelen en te vernieuwen. Beelden uit het boek 2x2=5, 't Barre Land foto's: Werry Crone 6.5. EEN NEDERLANDS UITBUREAU De helft van de bevolking bezoekt jaarlijks tenminste één vorm van podiumkunst. Toch zijn er nog 2,5 miljoen mensen die zeggen van podiumkunsten te houden, maar niet te gaan omdat zij niet weten wat er te doen is of dat waar zij van houden niet weten te vinden. Om daar in te kunnen voorzien is één landelijk netwerk van informatie en kaartverkoop een onmisbaar instrument. Een Nederlands Uitbureau waarin de bestaande stedelijke uitbureaus samenwerken. Daar kan de informatie over producties en voorstellingen worden gekoppeld aan voorkeuren van het 7

8 publiek en zijn weg vinden naar media en kranten. Staatssecretaris Van Leeuwen zette eind 2002 de eerste stap om te komen tot een landelijk portaal. Het rijk moet de verdere uitwerking daarvan ter hand nemen. 7. Wat willen we nog meer: Branchebeleid en bestelverantwoordelijkheid De Grote Verlangens 2 en 3 hebben beide betrekking op beleidsterreinen en maatregelen die ver van cultuurbeleid in enge zin afstaan, maar wel van het grootste belang zijn voor het functioneren van de podiumkunsten: belastingen, sociale wetgeving, gezondheid en veiligheid, en meer in het algemeen bureaucratie en beleidsdrift. Het ministerie van OCenW claimt een branche- en bestelverantwoordelijkheid. Gezien de grote betekenis van al deze onderwerpen voor het reilen en zeilen van de podiumkunsten spreken wij het ministerie daar voor de komende periode graag op aan. Deze bestelverantwoordelijkheid heeft betrekking op het in de gaten houden van maatregelen van andere ministeries die van (grote) invloed zijn op de podiumkunsten en het afstemmen van het cultuurbeleid van de diverse overheden, maar betreft ook het stroomlijnen van eigen beleidsregelingen. Het Residentie Orkest foto: Arnold Vente 7.1 BEVORDER DE PODIUMKUNSTEN BIJ ANDERE MINISTERIES EN EUROPA Wij vragen het ministerie van OCenW: verdedig en bevorder de podiumkunsten bij andere ministeries en Europa bij alle (nieuwe) maatregelen met betrekking tot: belastingen, waaronder: - verdere vereenvoudiging (afschaffing) van de artiestenregeling (vooral internationale artiesten en gezelschappen); - de verklaring arbeidsrelatie (VAR), afstemming met ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid; - cultureel investeren; sociale wetgeving, waaronder: - de VAR (afstemming ministerie van financiën); - bevordering van goed werkgeversschap; volksgezondheid, waaronder: - rookbeleid (geen discriminatie ten opzichte van overige partijen in het uitgaansleven zoals de horeca); - (brand)veiligheid (geen hysterie na Volendam en Enschede); - arbeidsomstandigheden (geen nieuwe regelgeving Arbo-wet, maar uitvoeren en invoeren wat al besloten is); justitie, waaronder redelijkheid van en toezicht op auteursrecht; Europese wetgeving, waaronder tijdige waarschuwing voor richtlijnen die op handen zijn en de podiumkunsten (negatief) beïnvloeden, zoals normeringen voor tillen en geluidsoverlast en geluidshinder; Op al deze onderwerpen zouden wij graag zien dat het ministerie van OCenW een actieve rol speelt in het tijdig waarnemen, doorgeven en waar nodig bijsturen van wet- en regelgeving die de podiumkunsten beïnvloeden. 7.2 VEREENVOUDIG EIGEN REGELINGEN, FONDSEN, DOELSTELLINGEN E.D. De rijksbemoeienis met de podiumkunsten is steeds fijnmaziger en gedifferentieerder geworden. Er is gekozen voor een veelheid aan regelingen, fondsen, criteria en doelstellingen, elk met eigen uitvoering en toezicht. Al die verschillende loketten kennen hun eigen loketbeheerders en de paradox wil dat ter onderscheiding van de diverse loketten het aantal criteria en voorwaarden steeds verder toeneemt, dat daarmee de verwerkingstijd langer wordt en de lengte van de rij en het aantal afgewezenen groeit. Een lange rij voor het loket voelt belangrijk, maar oogst ongenoegen. Ook wil de paradox dat de aanvragers in steeds preciezere stromen worden verdeeld, maar dat aan de achterzijde van het loket de beheerders voortdurend bij elkaar op bezoek gaan om tot afstemming, gezamenlijk regie of eenheid van beleid te komen. Daarom pleiten de podia ervoor om: de bureaucratie te verminderen door meer nadruk te leggen op evaluatie achteraf en minder op (bureaucratische) voorwaarden vooraf; het aantal afzonderlijke regelingen en fondsen te verminderen, in het bijzonder bij het Actieplan Cultuurbereik en Cultuur en School; 8

9 het aantal gehanteerde criteria, randvoorwaarden, eisen vooraf e.d. te verminderen en de daarbij behorende adviesorganen te bundelen; het in paragraaf 2 genoemde nieuwe uitgangspunt: functie en opdracht aan de voorkant in plaats van reparatie aan de achterkant in te voeren. 7.3 BEVORDER DE AFSTEMMING TUSSEN RIJK, PROVINCIE EN GEMEENTEN Het bovenstaande heeft een bijzondere betekenis voor de afstemming tussen rijk, provincies en gemeenten. Rijk en gemeenten hebben duidelijk onderscheiden verantwoordelijkheden en betekenisvolle budgetten. De provincie heeft zowel een minder duidelijke bevoegdheid als een veel beperkter budget. De beleidsdrukte van de provincie is evenwel niet minder groot, waardoor relatief veel energie wordt gestoken in beperkte planvorming voor nog beperktere budgetten. Bij de meeste provincies bestaat een wanverhouding tussen de energie die gestoken moet worden in beleidsvoorbereiding en planvorming en de uiteindelijk toegekende budgetten voor uitvoering daarvan. Natuurlijk zijn we blij met iedere euro die men aan de podiumkunsten wil uitgeven, maar de verhouding tussen omvang van het bedrag en de mate van bemoeizucht moet in evenwicht zijn. Dat is nu niet het geval. Gezamenlijk kunnen de overheden o.a. bij de nieuwe cultuurconvenanten deze bestuurlijke drukte tegengaan door: minder bureaucratie en regelgeving; meer aandacht voor het resultaat dan voor procedures vooraf; voorkom bestuurlijke drukte, formuleer één beleidskader met één loket voor meerdere soorten regelingen en aanvragen; geef regelingen éénduidige doelstellingen, criteria en grenzen aan de werkingssfeer en laat ze niet steeds naar elkaar verwijzen, of voeg ze samen. 7.4 WEET WAT ER IS: EEN JAARLIJKS BRANCHESTRUCTUURONDERZOEK Er is al door partijen over gesproken, maar de plannen zijn nog niet afgerond: een jaarlijks statistisch overzicht van de podiumkunsten. Wat staat waar, wie speelt wat en hoeveel mensen komen waar voor welke voorstelling. Wie betaalt wat en wie ziet er wat terug. Op verschillende plaatsen wordt geteld en gemeten, maar nergens is een goed totaal overzicht beschikbaar. Het CBS is gevraagd daarin een leidende rol te spelen, maar zonder nadrukkelijke steun van het ministerie kan het CBS deze rol niet naar wens vervullen. 8. Wensen per discipline 8.1 TONEEL Bij de rijksgefinancierde toneelgezelschappen pleiten de podia voor: meer continuïteit; herkenbare kwaliteit; meer accent op het (uit)spelen van voorstellingen in plaats van het produceren van nieuwe voorstellingen; duidelijke opdracht aan gezelschappen over te vervullen functies en bereik; meer geld voor minder groepen; ontwikkeling en vernieuwing in continuïteit van de eigen organisatie; meer zichtbaarheid en worteling in regio; programmering en marketing in overleg met de theaters. Het eerder bepleite nieuwe uitgangspunt ten aanzien van functie en opdracht is vooral voor het toneel noodzakelijk. Veel rijksgesubsidieerde gezelschappen en initiatieven zijn voor publiek en media weinig herkenbaar door nieuwe samenstellingen, fusies, nieuwe naamgeving, wisselende artistiek leiders, het besluit nieuwe wegen in te slaan en daarbij een stijlbreuk met zichzelf te creëren, of door het niet of wisselend beschikbaar hebben van sterspelers en bekende hoofdrolspelers. Ook lijkt er soms meer aandacht te zijn voor het produceren van een stuk dan voor het (uit)spelen daarvan in een langere reeks voorstellingen. Daarom pleiten de podia voor meer continuïteit en herkenbare kwaliteit evenals een groter accent op (door)spelen in plaats van produceren. Deze wensen vragen geen extra geld, maar om Een Meeuw De Theatercompagnie foto: Sanne Peper 9

10 een duidelijker opdracht ten aanzien van de functie die het gezelschap moet vervullen: het evenwicht tussen cultuuroverdracht en - ontwikkeling, nationaal en internationaal repertoire, opdrachtverstrekking aan tekstschrijvers, spreiding en publieksbereik e.d. Ook dient een nieuw evenwicht gevonden te worden tussen de ontwikkeling van bestaande gezelschappen en het financieren van nieuwe initiatieven en nieuwe makers. Het aantal nieuwe initiatieven (te groot) en de mate van rijksfinanciering die deze ontvingen (te weinig) heeft in het vorige kunstenplan voor meer onrust gezorgd dan dat het een constructieve bijdrage aan het bestel opleverde. Meer geld voor minder gezelschappen en initiatieven betekent ook een groter beroep op de kennis en ervaring bij podia, in het bijzonder de productiehuizen. Tot slot zijn de podia van mening dat genoemde opdacht ook betrekking moet hebben op de mate waarin gezelschappen en groepen zich regionaal presenteren. Er lijkt sprake van een tendens dat gezelschappen hun speelbeurten vooral realiseren in eigen huis, met soms als gevolg dat het bereikte publiek beperkter is (hetzelfde publiek komt meerdere keren) en de spreiding afneemt. Het rijk zou deze tendens in zijn opdracht aan gezelschappen moeten tegengaan. Van gezelschappen mag worden gevraagd dat zij in nauwe samenwerking met podia komen tot een wervende programmering en marketing. Dit impliceert dat het podium ook een stem moet kunnen hebben in de aard van de te spelen en te ontwikkelen stukken. 8.2 SYMFONISCHE MUZIEK De podia bepleiten ten aanzien van de symfonische muziek: programmering en presentatie in nauwe samenwerking met de concertzalen (podia); open huis voor andere orkesten in eigen zalen; versterken van de reisverplichting. Van versnippering en marginalisering is in de symfonische muziek geen sprake. Wel van een te beperkt bereik. 80% van bevolking houdt van klassieke muziek en 50% luistert er regelmatig naar via platen, radio of TV, maar slechts 10% 15% gaat wel eens naar een concert. Het bezoek aan symfonische muziek is door de jaren heen stabiel, maar bedraagt nog altijd een (te klein) deel van het potentiële publiek. Bij de symfonieorkesten (allen rijksgefinancierd) is een wereld te winnen. Steeds weer blijkt dat een gerichte investering in bezieling, programmering en publiekswerving kan leiden tot aanzienlijke extra publieksstromen. Om dat voor elkaar te krijgen is het niet voldoende dat de orkesten jaarlijks eerst hun programma bepalen en vervolgens nagaan waar en tegen welke kosten/opbrengsten zij dit kunnen wegzetten. Noodzakelijk is dat jaarplanningen worden gemaakt in samenwerking met de podia waar wordt opgetreden, zodat gericht gewerkt kan worden aan uitbouw van het bestaande publiek of opbouw van nieuw publiek. Wat het laatste betreft gaat het ook om het bepalen van een setting voor optredens voor jongeren, al dan niet in CKV-verband, met gedeelten van een programma, optredens buiten de concertzaal e.d., evenals het verrijken van de uitvoeringen met gesproken toelichtingen door en voor het orkest. Ook is het gewenst dat orkesten geen monopoliepositie claimen in eigen huis. Juist het aanbieden van meerdere orkesten werkt stimulerend op het bezoek. Het voorafgaande houdt ook in dat de orkesten meer dan in het verleden bereid en in staat moeten zijn om buiten de eigen standplaats op te treden. Hiertoe moet niet alleen de wil aanwezig zijn, ook financieel moeten de orkesten in staat worden gesteld tegen acceptabele dagkosten buiten de standplaats op te treden. Lady Aoi coproductie Wereld Muziektheaterfestival - Anmaro Asian Arts foto: Nagashima 8.3 MUZIEKENSEMBLES EN KAMERMUZIEK Voor de muziekensembles willen de podia: meer geld voor minder ensembles; financiering meer langs de weg van de vraag dan die van het aanbod; programmering en marketing in onderling overleg. Voor de rijksgefinancierde muziekensembles en kamermuziek geldt de eerder gegeven analyse weer wel: te veel versnippering, onvoldoende speelbeurten en afzetproblemen, veel nadruk op nieuwe programma s, weinig aandacht voor het uitspelen daarvan. Daarom pleiten de podia voor 10

11 meer subsidie voor minder ensembles, gekoppeld aan de opdracht om in overleg met de podiaprogrammering en -marketing te realiseren die aansluit op de belangstelling van het te winnen publiek. De podia zijn meer dan een uitstalkast. De goede ervaringen met het Nederlands Blazersensemble zijn in dit opzicht een voorbeeld: in Enschede, Groningen en Haarlem (o.a.) bleek samenwerking en locale betrokkenheid het sleutelwoord. Een subsidie via de podia in plaats van directe financiering vanuit het rijk bevordert eveneens overleg en betrokkenheid. 8.4 CABARET EN MUSICAL Voor musical en cabaret pleiten de podia voor: het openstellen van het Fonds voor Amateur- en Podiumkunst voor projectfinanciering van deze genres ter bevordering van kwaliteit en continuïteit en de ontwikkeling van eigen musicalproducties, dit alles voorzover dit niet op eigen kracht en met eigen middelen georganiseerd en gefinancierd kan worden. Musical en cabaret worden op dit moment niet of nauwelijks door het rijk gefinancierd, maar hebben zich in de tweede helft van de 20ste eeuw in hoog tempo ontwikkeld dankzij de initiatieven van makers en producenten, een grote vraag bij het publiek en (ook financiële) steun van podia. In al zijn variëteit is cabaret de spiegel van de samenleving, waarvan de betekenis veel verder reikt dan lachen alleen, moraliserend en relativerend tegelijk. Kruisbestuiving van cabaret en toneel blijkt spannende voorstellingen op te leveren (Noord Nederlands Toneel). Musical blijkt in al zijn grootschalig spektakel, vervoering en ontroering grote groepen mensen te raken CABARET Cabaret vormt bijna 20% van het totale aanbod op de podia, musical eveneens, maar heeft door zijn grootschaligheid een nog groter publieksaandeel (25%). Bij cabaret ontstaan steeds weer nieuwe vormen en varianten en is het naast de Grote Cabaretiers een komen - maar ook vaak weer gaan - van nieuw talent. De rijksoverheid heeft op dit moment nauwelijks directe bemoeienis met deze podiumkunstvormen. Die beperkt zich tot een (bescheiden) bijdrage in de opleidingsmogelijkheden. Voorzover een belangrijk deel van het aanbod er onvoldoende in slaagt inkomen te verwerven uit optredens is een grotere bemoeienis van het rijk ook niet nodig. Maar wat cabaret betreft heeft de dwang van de markt tot gevolg dat talent onaf op het podium gaat staan, omdat na het winnen van een festival onvoldoende tijd wordt genomen een volwaardig theaterprogramma te ontwikkelen. Er moet ruimte komen om de autonome maker meer gelegenheid tot reflectie, verbreding en ontwikkeling te geven MUSICAL Bij musical moet worden geconstateerd dat de grootste aanbieder van musical (Stage Holding) voor een onbekend gedeelte subsidiënt is van zijn eigen musicals en dat het aanbod zich grotendeels beperkt tot reeds in het buitenland uitgekristalliseerd succes. Het gevolg is dat de ontwikkeling van eigen nieuwe en de kleinere musicals in Nederland onvoldoende van de grond komt. Het mensenmuseum Lotte van de Berg foto: Paul Koenen Hoewel beide genres in de huidige vorm vooralsnog op eigen benen kunnen staan, zouden plannen die tot doel hebben de continuïteit en kwaliteit van cabaretiers te verhogen of beogen nieuwe musicals in Nederland te ontwikkelen vanuit bijvoorbeeld een eigen werkplaats bij de fondsen onthaal moeten kunnen vinden. 8.5 OPERA / MUZIEKTHEATER De podia pleiten voor de discipline opera voor: meer reizen met toegankelijke voorstellingen door de bestaande reisgezelschappen; financiële steun via de fondsen aan de kwaliteitsverbetering van buitenlandse import. De vraag naar vooral klassieke - opera overtreft op dit moment het aanbod vele malen. Deze situatie is het gevolg van het feit dat er van drie rijksgesubsidieerde operagezelschappen slechts twee beperkt reizen, en dat juist deze gezelschappen een (te) groot accent leggen op afwijkend repertoire of experimentele vormgeving. Op dit moment wordt de oplossing gevonden in de 11

12 import van buitenlands, vooral Oost-Europees, aanbod. Dit aanbod vertoont vaak weinig vernieuwing of kwaliteit ten aanzien van regie en/of toneelvormgeving en wordt op termijn van enkele jaren ook financieel minder haalbaar door onvermijdelijke prijsstijgingen bij de Oost-Europese gezelschappen die dit aanbod nu verzorgen. Het is van groot belang dat de bestaande Nederlandse reisgezelschappen meer voor dit marktsegment gaan produceren en dat tegen betaalbare prijzen en dat geld beschikbaar komt voor kwaliteitsverbetering en afname van buitenlands aanbod. 8.6 DANS Ook voor de dans pleiten de podia voor: meer continuïteit; herkenbare kwaliteit; meer voorstellingen (uit)spelen in plaats van het produceren van steeds nieuwe voorstellingen; duidelijke opdracht aan gezelschappen over te vervullen functies en bereik; meer geld voor minder groepen, waardoor de hiervoor genoemde wensen gerealiseerd kunnen worden; meer zichtbaarheid en worteling in regio; programmering en marketing in overleg met de theaters. Dit is hetzelfde rijtje wensen als bij toneel. De marktsituatie van de dans is dan ook vergelijkbaar: het voortbestaan van veel gezelschappen is te afhankelijk van de naam van een enkele choreograaf. Ontwikkeling en vernieuwing, ruimte voor jong talent en doorstroming vindt buitenom plaats in plaats dat het is benoemd als functie van de gezelschappen. Vooral bij de kleine gezelschappen en productiekernen is veel versnippering en verloop en een gebrekkige herkenbaarheid. Ook de afzetproblemen bij de dans zijn groot. 8.7 JEUGDTHEATER Voor het jeugdtheater pleiten de podia voor: herkenbare kwaliteit in stukkeuze, marketing en planning van voorstellingen voor de grote zaal; een groter aanbod van jeugdtheater voor de allerjongsten (4 6 jaar). Het jeugdtheater is één van de successtories van de rijksgefinancierde podiumkunsten. De laatste 10 jaar zijn diversiteit en kwaliteit van het aanbod sterk toegenomen en is de belangstelling ervoor gegroeid en verbreed. Jeugdtheater staat al lang niet meer alleen voor jonge kinderen. Knelpunt is dat afstemming binnen het aanbod voor grote zaal producties achter blijft. Daarin moet door de gezelschappen extra worden geïnvesteerd. Ook het aanbod voor heel jonge kinderen lijkt minder aandacht van de gezelschappen te krijgen. Juist daar blijkt een grote belangstelling vanuit het publiek voor te bestaan. Het Vlaamse aanbod van jeugdtheater is op dit moment van hoge kwaliteit en vindt op dit moment door de hoge uitkoopsommen slechts mondjesmaat zijn weg naar de Nederlandse podia. Daartoe zouden bijvoorbeeld via één van de fondsen extra programmeringsgelden beschikbaar moeten komen opdat men kan inspringen op de artistiek inhoudelijke ontwikkelingen van het genre. 8.8 BUITENLANDS AANBOD De podia stellen voor: een ruimere toegankelijkheid van de fondsen voor de import van buitenlands aanbod. Akram Kahn foto: Roy Peters Het grootste deel van het rijksbudget voor de podiumkunsten moet worden besteed aan ontwikkeling en productie door Nederlandse gezelschappen, orkesten, groepen en ensembles. Dat neemt niet weg dat het tonen van goed buitenlands aanbod voor zowel het Nederlandse publiek als ook voor de Nederlandse gezelschappen en producenten zeer verrijkend is. Daardoor wordt de horizon verbreed en blijft Nederland zich actief meten aan een internationale standaard. Deze functie wordt door het rijk bij o.a. het Holland Festival gehonoreerd, hij zou echter door het jaar heen ook regulier meer op de podia te horen en te zien moeten zijn. 12

13 Hiervoor is voor enkele disciplines (onder andere voor opera, jeugdtheater) gesteld dat het buitenlands aanbod daarvan op dit moment onvoldoende beschikbaar is. Theaters importeren sinds 1991 op eigen kracht (o.a. via Stichting Raamwerk VSCD) op een structurele basis (dat wil zeggen in tourneevorm en niet alleen in festivalverband) bijzonder buitenlands aanbod. Vaak blijkt dat de daarvoor beschikbare middelen onvoldoende zijn om erkende kwaliteit verder te laten reizen dan een enkel optreden in één van de grote steden. Fondsen zouden hiervoor meer geld beschikbaar moeten stellen. 8.9 HET FONDS VOOR PODIUMPROGRAMMERING EN MARKETING (FPPM) Voor dit kersverse fonds (FPPM) willen de podia: schrappen van niet ter zake doende criteria en doelstellingen, zoals samenwerking podia, vernieuwende marketing, bijzondere doelgroepen e.d.; beperking tot de oorspronkelijke doelstelling: meer programma en meer publiek op de podia. Het is een belangrijke doorbraak dat het rijk via dit fonds mede verantwoordelijkheid neemt voor de programmering en marketing van podia. De eerste ervaringen met het fonds leren echter dat het fonds nog teveel criteria, randvoorwaarden en doelstellingen hanteert, waardoor de beoordeling ongrijpbaar wordt en afwijzingen niet altijd begrijpelijk zijn. Terugkeer naar de kerntaak: programmering en marketing, is noodzakelijk. Als vervolg op de nu nog tijdelijke overgangsregelingen verwachten wij van het rijk een oplossing voor het kleinschalig aanbod en een gezamenlijk beroep op de lokale overheden om met hun financiering op de gewijzigde omstandigheden in te spelen FONDS VOOR AMATEURKUNST EN PODIUMKUNSTEN (FAPK) Het in hoofdstuk 4 geformuleerde uitgangspunt: functie is even belangrijk als kwaliteit en de daaraan gekoppelde opdrachtverlening aan de voorkant in plaats van aanvullende regelingen aan de achterkant leidt tot een herziening van de taakstelling van het fonds. Als de functies die het fonds nu buiten het bestel om vervult voortaan als opdracht aan de gezelschappen, groepen en ensembles wordt meegegeven verliest het fonds een deel van zijn taak. Daartegenover staat evenwel dat de podia graag zien dat het fonds wordt open gesteld voor: cabaret: programmaontwikkeling en kwaliteitsverbetering; musical: productie van nieuwe eigen musicals en spreiding; buitenlands aanbod, in het bijzonder opera, jeugdtheater en dans OVERIGE INSTITUTEN EN REGELINGEN Nederland telt nog een aantal rijksgefinancierde genre-instituten, consulenten en expertisecentra en in samenwerking met gemeenten en provincie gefinancierde bijzondere regelingen als het Actieplan Cultuurbereik en Cultuur en School. Voor al deze regelingen gelden de algemene opmerkingen die in de eerste bladzijden van deze notitie zijn geformuleerd: wat vooraf als subsidievoorwaarde of opdracht wordt meegegeven behoeft aan de achterkant niet gerepareerd te worden met regelingen en potjes. Dat leidt tot aanzienlijk minder bureaucratie, minder criteria minder loketten. CONSULENTEN EN EXPERTISECENTRA De consulenten en expertisecentra (vooral ontstaan na het afschaffen van een aantal oude regelingen en instellingen) hebben nog lang niet allemaal hun draai gevonden. Deze draai zou wat de podia betreft vooral gelegen moeten zijn in de ondersteuning van de podia in een kwalitatief programmeringsadvies. Daartoe is clustering en aanscherping van de opdracht aan de consulenten en vergroting van de podiakennis bij de consulenten nodig. ACTIEPLAN CULTUURBEREIK Dit plan kenmerkt zich door een groot aantal zeer uiteenlopende initiatieven en regelingen. Wie veel doet, doet altijd ook iets goed. Teveel energie gaat echter verloren aan beleidsdrift en het daartoe noodzakelijke overleg van alle betrokken overheden. Ook hier geldt dat wat vooraf wordt opgedragen niet achteraf gecompenseerd behoeft te worden. Een grotere eenduidigheid in doelstelling en besteding van de beschikbare gelden is daarom zeer wenselijk. Love's Month Kharkiv State Academic Drama Theatre (Oekraïne) foto: Turgenev 13

14 CULTUUR EN SCHOOL / CKV Het geven of maken van voorstellingen en presentaties voor het onderwijs kan deel uitmaken van de opdracht aan gezelschappen, zoals het vak CKV als opdracht aan het onderwijs is gegeven. Het plaatselijk theater is graag de plek waar voorstellingen en leerlingen aan elkaar worden gekoppeld, ook om daarmee binding op lange termijn te bevorderen. Het aanbod van de gezelschappen voor VMBO en VSO schiet op dit moment evenwel kwalitatief en kwantitatief te kort en dient te worden verbreed en verrijkt. 9. Slot Rijksfinanciering maakt de podiumkunsten groter, mooier en verrassender dan wanneer deze alleen indirect door gemeenten en direct door het publiek zouden worden gefinancierd. Maar tegelijk is het van groot belang dat het rijk de podia gaat zien als de vanzelfsprekende partner in keuze, begeleiding, presentatie en publieksbereik van de podiumkunsten. In het voorafgaande is een aantal voorstellen gedaan waarmee de bijzondere betekenis van de rijksfinanciering in de podiumkunsten wordt versterkt, verspreid en beter zichtbaar wordt gemaakt. Die Zauberflöte De Nederlandse Opera foto: Marco Borggreve VERANTWOORDING De inhoud van onze wensen en een aanbevelingen zijn tot stand gekomen door de discussies die plaats vonden tijdens de Algemene Ledenvergadering van de VSCD december 2002 de regio- en sectievergaderingen in het voorjaar 2003 de bijeenkomsten in 2003 van de verschillende commissies van het Programmerings Platform Podiumkunsten en tot slot de VSCD - bestuursvergadering van mei

15 Serie Nieuwe Theatermakers Ogen vol waanzin - Sanne Vogel foto: Gijs Haak 15

16 Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) Johannes Vermeerstraat JM Amsterdam t f website mail info@vscd.nl PODIUMKUNSTEN STAAN OP EEN PODIUM, wat willen de podia van het rijk in het nieuwe kunstenplan is een uitgave van de VSCD. Augustus Exemplaren zijn te bestellen bij het secretariaat. Ook kan de tekst worden gedownload van onze website: Redactie Hans Onno van den Berg en Hedwig Verhoeven Vormgeving WAT ontwerpers Drukwerk Drukkerij de Bondt bv