EERSTE LA TIJNSE LEESBOEK

Transcriptie

1 EERSTE LA TIJNSE LEESBOEK DOOR Dr. F. POSTMA ( (Prof. Theo!. School, Potch efstroom 1 EN F. J. LE ROUX, B.A. (Leraar Potchefstroom G ymnasium). A. H. Koomans Beperkt, Uitgeve"r, Potchefstroom.

2 VOORWOORD. Het leesboekje, dat hiermee aangeboden wordt, bevat korte zinnen, genomen uit de Commentarii van Caesar "De Bello Gallico", en is bedoeld voor leerlingen, die reeds een jaar onder-.rijs in bet Latijn bebben gehad.. Een eerste vereiste bij het onderwijs in het Latijn is om de leerlingen zo vroeg mogelik in kenr.is te brengen met goed en zuiver Latijn ; vandaar dat alleen korte zinnen uit het genoemde werk van Caesar zijn genomen. In aansluiting biermee zullen nog later volgen een tweede en een derde leesboekje voor de leerlingen Yan bet derde, en voor die van het vierde en Yijfde jaar (Matrikulatie Klasse) van de Hogere Scholen. In bet tweede leesboekje zullen meer uitgebreide zinnen uit Caesar's " Be 11 um Ga 11 i - c u m " en "B e 11 u m C i v i l e ", en tevens korte stukken uit de werken van Ovidius gegeven worden. Her, derde zal bevatten doorlopende gedeelten uit de werken van Caesar, Cicero, Ovidius en Vergilius. Langs deze weg, hopen wij, kan bereikt worden dat, wanneer 'n leerling gematrikuleerd is, hij tenminste enige kennis zal hebben van de L atijnoo schrijvers, die om bun taal geroemd worden, en die ("moral Caesar en Cicero) als d e voorbeelden lmnnen dienen voor het maken van goede L a.tijnse zmnen. Wij voorzien, dat van dit ~erste werkje gezegd zal worden, dat bet voor de leerlingen van het tweede jaar te moeilik is. Veel zal echter afhangen van de leraar ; onder verstandige leiding zullen de leerlingen binnen de eerste pa.ar mai;mden geen hie-

3 ~onde r e moeilikheden meer hebben. De leraar heeft verder het voordeel van, in >erband met de leeslessen die behandeld worden aan de hand van 'n goed schrijver, de leerlingen vertrouwd te maken met de eenvoudige regels van de syntaxis, b.v. acc. cum in fin., 11bl. absolutus, opeenvolging van de t.ijden, gebruik van "ut", " ne", " cum", "quin" enz. Deze met.bode in het onderwijzen van 'n taal is niet ' ' vervelend' ', wekt de belangstelling en de opmerkzaamheid van de leerling op, en leidt t-0t sukses. Er zijn ook zo weinig mogelik aan t-ekeningen gegeven, omdat aantekeningen nooit de leraar rnn 'n klas moeten vervangen, vooral niet op die leeftijd van de leerlingen. De woordelijst daarentegen is zo volledig mogelik gemaakt om de leer1ingen eraan te gew~mn e n de juiste woorden in de vertaling t.e gebruiken, want door het gebruik van het juiste woord wordt dikwels de gehele zin duidelik. Een. korte inleiding is gegeyen over wat er voorviel tussen Gallie en R-0me, o>er de schrijrnr en eindelik over de Galliese oorlog met 'n inhoudsopga\ e van de afzonderlike boeken om de leerlingen iets te laten weten van wat zij lezen. 'n R aartje, van Gallie, aantonende de >oornaamste plaatsen, zal, naar 't ons voorkomt, van enig nut zijn. Ten slotte willen wij gaarne erkennen, dat wij o.a. gebrui1' hebben gemaakt van H. Meusel's uitstekende uitgave van Caesar's Gommentarii (Berlijn, ), en tevens geraadple-egd het. werk van Dr. J. M. A. van Oppen: C. Iulii Caesaris, Belli Gallici Libri VII e.q.s. (Gr oningen 1896), gebaseerd op 'n vroegere editie van Meusel. Aa.ngenaam za.i het ons zijn, gedachtig aan het -spreeh.-v.:oord, "a.i doende leert men", om van de-

4 genen, die van dit wer:kje gebruik maken, opbouwenrle 1.Titiek te ontvangen. Hiermee bieden wij dan het boekje aan in de hoop, dat bet misschien iets zal kunnen bijdragen tot het geven van vruchtbaar onderwijs in de Latijnse taal. Potchefstroom, Aug F. POSTMA. F. J. LE ROUX.

5 INLEIDING. 1. GALLIE EN ROME. De oorlog, die Rome tegen Gallie voerde en bekend is cmder de naam rnn de Galliese oorlog, gevoerd en beschrernn door Julius Caesar, kan niet verstaan warden zoncler in aanmerking te nemen. clt' gebeurtenissen, die plaatsvonden voor die grote S11I'ijd 'n aanvang nam. R eeds uoeg kwamen Rome en Gallie in botsing tnet elkander. HomP, aan de Tiber gelegen, breidde rnnclaar zijn rijk langzamerhand uit door d.e ondt!!werping van rle rnlkstammen in ~fidden- Zuiden Koord-Italie. Nog v66r Rome echter de nabu- 1ige volkstammen onderworpen had, werd het zwaard gekruisd m et volkstammen uit Gnllie. die over de Alpen kwamen en bezit namen y:;,n de landi:meek tussen de Alpen en de Apenijnen. Daarmee nog niet teheden. drongen de Senonen, een van die stamrnen, door tot in Mi.Jden-Italiti, E:ll het gt:lukte hen, wai; geen ~der volk tijdens de republiek van Rome gelukt was, deze stad in as te l e ~;gen in 't jaar 388 v. Chr. De Romeinen slaagden erin ze weer te rnrclrijven en zij trokken noordwaarts; maar steerls waren zij de getrouwe helpers van de volksta111men in :Uidd.en- en ::-Toord-Italie, die tegen het gt:za" van Rome in opstand lrn amen. Z0 hielpen zij de :~n,m nieten, de Etn1skers en de Umbriers. In de slag te Sentinum ('2\J5 v. Chr.) echt r kreeg Rome de overwinning, ma.ar het duurde \\el tot 22'2 v. Chr. voor de Romeinen ook in bet cisalpijnse Gallie, de landstreek tussen de Apenijnen en de Alpen, hun heersl'happij enig<:ziru; bestendigden, nadat vele jare:n

6 8 met afwisselend geluk tegen de noordelike stammen krijg gevoerll \\-as. De stichting rnn de twee kolonieen Placentia en Cremona op <le beide oe-vers 'an de Po Yerzekerde echter voor goed de heerschappij van de Home in en. Door de errnring geleerd, wel.ke gevaarlike vijanden de transalpijnse Galliers waren, en mede om cie landweg van Italic naar 'panje te beveiligen, trokken de Romeinen o>to:r ell: jjpen en onderwierpen aldaar >erscteidene volkstammen. Deze uit.breiding van hun gebied begon met hulp t e Yerlenen aan de sta.d }Iassilia regen roofzuchtige srammen kort v66r het uitbreken nrn de 3cle Puniese oorlog (149 V.C.), totdat in t ja.a.r 11 V.C., nadat onrwinningen behaald werclen op de Salim-ii, de _AJlobroges en de A.rverni, n Romeinse provincie tussen de..\lpen en de Pyreneeen, en verder begrensd door de Garonneen Cewnues, gesticht werd. De st.ichting 'an n kolonie te _-arbo gaf aan deze provincie later de naam van Gallia ~ arbonensis. Nauweliks was in 't zuiden van Gallie de toe ~ta.nd enigszins rustig geworden of rnn uit het 1worden lrwamen Cimbriese volkst.ammen, die roofden, plunderden. bijna al de i;olkeren in Gallie o>erwonnen, onderwierpen en hun macht verbraken. Deze gebeurtenissen droegen er zeer veel toe om de weg voor de latere ornrwinningen van Caesar voor te bereiden. Dit Cimbriese ge rnar was oak voor de P.omeinen zeer ernstig en het was hnn 'n ware verlossing, toen C. }farius de Teutonen te Aquae Sextiae (10-2 V.C.) en Q. Catulus de Cimbriers te Vercellati (101 V.C.) geheel versloeg. Lange tijd bleef nu in Gallie de toestand rustig, maar veilig kon die nog niet genoemd worden. Wij

7 9 Yinclen b.y. dat cle..-illobroges. tlie zich het eerst mu a! de stammen aa n het gezag Yan de Romeinen onderworpen had.den, gezantschappen naar Rome in 't jaar 53 v. Ch. zonden om te klagen tegen de Yerdrukking rnn c1e zijde nm de nmbtenaren. Het was het jaar van de Catilinariese samcnzwering. De sa- menzn-eerders, ze als bondgenoten beschouwende, mfl.akten hun bekend met hun geheime plannen. De --\.llobroges echt-er bli:,ye11 de Rorneinen getrouw, e11 het, n as Yoornamelik door hun gezanten dat de konsul Cicero tot de ontdekking kwam Yan die samenz"-ermg. Hun gne>en werden echter niet weggeuomen en zo brak er in het jaar 61 V.C. n opstand uit, die met moeite onderdrukt n crd. B ij deze ontehedenheid, en het, gerucht dat de H el Yetii zich g-ereed maakt-en nieuwe 1Yoonplaatsen in zui d - \Yt> ~td i k Gallie te zoeken bram nog het gernar dat Germaanse volkst.ammen en Yooral de machtige stam van de Sue en de macht an. Rome in Gallic bedreigde. De onenigheid en de na.ij ver tussen de Galliese stammen openden de weg Yoor de Germanen. De Sequani en de Ar n:rni a.a. v:aren Yij a,l}(]ig gezind tegen de H aedui, die de vriendschap >an Rome genoten. Gene riepen d e hulp in van _.\rio1 istus, u 'ueefse ' orst. terwijl <le R aed ui zich tot de Romeinen wendden. Rome hielp niet en zo werd de legermacht rnn de H aedui >erslagen (60 v.chr. ). 1Iet de Haedui ondervonden echter ook de Sequan i en de Arverni dat zij het Trojaanse paard ha<!jen binnengehaald. Te R.ome zag men welk n groot gevaar dreigde, maar het duurde tot 58 v. Chr. v66r met kracht mgt>,grepen werd en.julius Caesar op hec toneel verscheen.

8 10 ) C. IULIUS CAESAR. C aesar 'H:rd geboren te Rome in 't jaar 100 v. Chr. in r]e nrnand Quinctilis, later naar hem Iulius g-.:moerncl. I :, ennrntsc:h~1p rnet :\fori u ~. r!ie ;;zenomy.j \las md n zuster Tim zijn Tader, was niet. zoncler inv-loed op zijn!p.tensloop. D e grote 01er - 1, innaar Yan rle ;;:lag te j.quae Sextiae 0\Cr de Cirn lir[t:rs,,-as z[j n idea-al, maa.r ook de reden \rnarom c[., di.. rnror :-;Ldla, :lie :'.farius in de burgeroorlog h'l<l 0\81'\\-0Dn en, r]e jon :ejir:.g \Tantrouwde en \cn olgde. L:ijn hu11dik '-"'" ilc't L'orndia.,[.:: doclner \,ff l'inn:i. panijg.. noot 1cm :\fa~ ius. droeg de goece:euring niet weg rnn Sulla. Hij gebood de ontbindin g \ m h,..r h m1 elik. Caesar \1 eigenle en liet zich lie Y er nm alles Lcro, en. Hij woest YOOr zijn lcyen dwhten en 1loot.1e om in de Sa.bijnse gebergten. Ong-mtmt: ucgemdig 1e :-;ulla hem, \1 a.nt, zoc{ls Plutarclms n-;ri1'.l..i..i-. hij zcig in.le jong-eling meer clan t:~e.\foriu<= : n g-ezeg-je dat be\yam heid \Terd. Ca ~~tr ging naar. l..zie en onder de proprae:to! :.\f..\[inucius Thermus.-errichtte hij z'p. E:erste krijgs JienstE:n. Toen in 't JilUl' 18 '" Lii. :)Hila on:rked, keercle hij naar Heme 1crug en \1 011 door z 'n rcde'- 11aar.::ga H" spot'1.1'.g de gunst rnn het. Yolk. Hij klrn.; r1e in 't jaar I I Cn. Doiabella, de ge11 ezen konsul,-,i.n :\I:«,= loni<:. \Ycgens gdclknen:-la.rij (rle pecuniis re -petuntlis,1 aan. De recleyoering van de jonge aanuager '"''s schitterend en n ekte de ben ondering Yan allen. IJ,, optimat0n (de part ij 1:in ::iulla) eclner spr~iken DobbeUa "'\Tij. Caesar had toch t doel ber eikt. JJe aandach t Yan bet,-olk W<1S op hem gevestig<.l. Om zich 1 erder in de re1lenaal'skun;:.t te bek" amen bt:gaf hij zich naar R ijo lt s 1 ::1>1r hij,je bt'l'ot'tn

9 11 de t L [.,.naar :\Iolo hoorlle. die ook de leermeester Ya.IJ. Cicero \\ a,:. i\a zijn rerugkeer heldeedde hij achtereenvolgen~ Je rn!genrle staatsambten: in 68 was hij quaestor. 65 aedilis, 62' praetor, ternijl hij het jaar 'an b: YOPll door hct 'l'olk :ds por.tife;;: maxirnns cre1,0- zen werd. hoe\\ el de optimaten alles in hun vermogen gedu:m hajllen om die keuze te Yerhinderen. Caesar h 1 l zich bij de rnlkspartij aangesloten, die hij echter meer als middel gebruikte om de optimaten re bewchren. Als scherpzinnig staatsman zag hij.jat de rij l rnn le re pnhliek rnorlij \\'!'" <"Il 0tn dus ook de rnlkspartij niet kon geven wat nodig was rnor cle Staat. Hierom \\'a.s de >olkspartij hem rneer mid,iel dan rloel. Hij liet geen gelegenheid Yoorhij gaan om de gunst Yan bet volk r.e verwer YE'n "'n \':as zeer q ij~~, ig in k0r,-n -cc:henki112'l'!l ''"n bet \ olk : moral als ae lilis nam hij bet 'l'olk voor zich in door de prachtige gebouwen, die hij liet optrekken, de schitterende spelen, die hij gaf. Caesar won iu m:wht en a'.lnzien \1 a:1noe n-el hijdroeg zijn rrn agering m er rompeius. In 't jartr 6'1 huwde hij 1 d Pornpeia, 'n kleinrlochter rnn Sulla, tern ijl hij later aa.n Pompeius zijn dochter Iulia ten huwelik gaf. ~ a zijn prat:tuur krceg hij Hispania ulte1ior als zijn proyincie, waar hij d,: L usitani en de Gal Lwc i onrlern ierp. Bij zijn terugb:eer " ilde hij zijn triomf 'l'ieren inaar tegelijk ook dingen naar het kon"-ttlrtrtt. rnor 't jaar.:;g_ Dit kon niet. da.ar het 'n veldheer niet toegelaten was in de stad te komen _.,),.Jr zijn triornftod1t. tenvijl anrlerzijd.s bet dingen naar het konsulaut de n.anwezigheid >an de kanilirta 1t n reiste. < 'uesar 'roeg nntheffing \ rtn de be.

10 12 lemmerje bepaling, maar zijn tegens anders in de Senaat weigerden in de hoop dat hij het <lingen naarhet konsulaat zou lat.en varen, \OOral '>raar reeds aanzienlike toebereidsels rnor de triomf waren gemaakt. Caesar was echter niet de man om het. wezenlike \OOr hetgeen niet wezenlik was prijs te geven. Hij gaf de eer van 'n triomftocht prijs om door zijn tegemrnordigheid zijn kandidatuur te be \Or<leren. Met grote mocit.e konden de opr.imat.en n tegen-kandidaat \inden in <le pers-oon van M. Calpurnius Bibulus. Beiden werden gekozen, maar Bibulus bet0kende tegeno-ver Caesar zo \feinig dat men scher-tsenderwijze zeide dat de konsuls \OOr dat jaar ( 59) Julius en Caesar waren. Met Pompeius en Crassus sloot hij 'n gelieim -rerbond. het zogenaamde eerste triumviraat. De ma.cht,-an 't driemanschap stond nu tegenover die rnn de Senaat. die het- niet waagde tegen de zin van cleze drie besluiten e nemen. Pompeius,-erkreeg cl( goedkeuring rnn de enant voor zijn handelingen in Azie na de }Iit-hriLla jese oorlog; door de lex Iulia agraria werden a.an de 20,000 -reteranen van Pompeius en aan de armen staa -slanderijen in Kampanie toegewezen. Voor zichzeli scheen Caesar ni ets te vragen. 'foen echter Q. :\Ietellus Celer, die het jaar van te \Oren konsul wa~. in zijn pro 'incie U-allia Cisalpina gestonen was, deed de Yolkstriuuun Vatinius het -roorstel, dat Caesar aan het. einde van zijn ambtsjaar tot stadbouder -van Gallia Ci!3alpina ~-n rnn Illyricum YOOr ;) jaren met 3 Iegioeneu ZOU benoemcl " orden. H et voorstel wern door het rnlk onder luid bijval aanger:omen. terwijl de enaat. die geheel machteloos was. uit eigen beweging nog t.oernegne Gallia Transalpina en 1 legioen.

11 ' 13 Caesar had Yerkregen meer dan h ij rnrwacht had. Zonder dat zij n twee bondgenoten, P ompeius en Crassus, het Ycrmoedden, hadden zij hem het machtigsre \Yapen ter hand gestelci orn later de absolute h eer~hap pij O\ er de taat te krijgen. P ompeius meende dat hij de m acht \an Caesar zou verminderen door hem \OOr 'n geruime tijd \an de stad wcg tc houden, terwijl bij zelf zij n positie zou Yerzekeren door te Rome te blij\ en. De provincies rnn Caesar \\ aren cchter zo gejegen dat hij zowel zijn oorlogen in Gallic kon voeren, als op de hoogi.e Yan zakcn te Home blijyen nict alleen, rnaar die ook beim loeden door zijn talrijke u ienden in de stad. Dit \erbond \Yerd in de winter van het tweede oorlogsjaar ( 51-56) van Caesar in Gnllie te L uc a hcrnieuwd. Men kwam oyereen dat zowel Pompeius en Cras us bet konsulaat zouden»erkrijgen en Yoor j jaren het bestuur zouden hcbben over de provincies. -welke zij zouden rnogen Ycrkiezen. terwijl het stajhouderschap \an Cae ar nog 5 jaren zou Yerlengd worden. De :-ienaat kon slechts goe<lkemen \mt 'ti dri<=manscha.p goedgernn len had, en naru ook het besluit dat de troepen, die Caes'.lr eigenmachtig aangewor\en had, uiu de staatskas zouden worden betaa.l<l. Verd :r srond de 'enaat hem 10 legaten toe, hoewel in de regt:l slechts 4 roegekend werden. Voor het jaar 55 werclen Pompeius en Crassus als.. konsuls gekozen. Op het YOOrstel van de volkstribuun C. TTebonius werclen de pro,;incies -.panje eu 'yrie \OOr 5 ja.ren respe1:tieyelik aan P ompeius en Crassus toegewezen. terwijl Caesar op bun voorstel nog 5 jaren aan het bewind rnn zaken in Gallie kon blijven.

12 14 In het ticnde jaar Yan zijn bestuur brak r1e burgcroorlog uit tussen hem en Pompcius. die zich la.tel' bij r1e Senaat had aangesloten. ~\anleiding tot cle rn ist 1rns de Haag of het. st11dhouderschap rnn Caes[lr 'n einde nam in.}iaart 49 of eerst aan 't einde Yan "t jaar.j9. De Senaat aangespoord door de tegenstanders.-an Caes:1r. besloo dat hij op 1 :\Iaart,19 a.f tand rnoest doen van zijn be;:tuur. en 11 ;1de ook niet. roestaan cht hij Yoor d at jaar naar!jet kon~uhat zou r1ingen, tet wijl hij uiet aan"\\ezig kon zijn. Caesar 11 as ge11 illig zich Ran de bcsluiten te onden1 erpen onckr 1oorwaa1"<1e dat ook Pompeius hf~t opperb~n l zou neerleggen. De :-ir naat bleef zonrler meer bij zijn eis en Yerklaarr1 op 1.fonuarie Caesar tot n staatsvijand. Zes dagen later 1rercl nm staatswege Yolmacht gege Yen aan lie prokonsuls en konsuls c;,m maatregelen te trcffcn. t!at de srnat g-cen schalle leed (consuks Yideant, np 11ui!l i1,, rimenti capiat ies11ublica. ") Caesar oyerschn:ed toen met een legi0<:n de Rubicon. Daarmee begon de burgeroorlog, waaryan het ein11e was rli-t Pompeius en de zijnen geheel YerslagE n. 11e macht Yan de Senaat n:rbroken en Caesar feitelik aileenheer$d" "erd: de._ enaat bestoncl slecht-=: in naam. De alleenheersdwppij \ an Caesar, aan wie Yele eerbe"ll ij zen toegekenrl >1-erden, be viel.-ele republikeins-gezind0n niet: le man, 11ie ogenschijnlik ernasr streefde het oucle koning!:'cbap te Rome t<; herstellen moest verwij lerd \\ orjen. Ze!fs zijn trmmste n ienden, oncler wie :\I. Brutus ;;enoemd lrnn ll"orden, \\"erden >oor dai:, Joel overgehaald. Up 15 :\Iaart 44 Y. Ch. 11-erd C. Julius Cae::ar, ongetwijtdj een, an de grootste figuren onder de Romeinen. die

13 15 in zich de cigenscbappen Yan u groot.::.taatsman en 'n groot 'eldbeer veren'i.gde, in n senaatszitiing aangernllen en onder de dolksreken van de moordenaars (of. z.oals zij zich noemclen, de be:hijrl.ers 'an bun vaderlan<l) gaf bij bet le-ven. B. DE GALLIESE OORL OG. Totn Caesar Lle oodog tegen <le Galliers begon. waren- er in dat; land drie boofdgroepen. Geheel in het zuiden woonden de Aquitani, tusseu de Pyreneeen e:1 <le lt~trumna; iu het midden \Un het lanrl, nrn de' liarurnna tot a::rn de Sequana L:ll }fatrona, ile K.elten of de eigenlike Galliers: in het noorden ea:le Bdgen. die oorspronkelik 'an Germanie waren binnen;e lrongen. maar de zed en en rle rna.1 Yan de ont.[_enyorpt:;n Galliers hadden aangenomen. Hierbij kwam nog cla de a zo111lc-i like groepen zdf in, ersc hillende stammen \Yaren venlt eld. Jie. zeer diklyels Yijandig ~.egen elkander stondrn. Daardoor \Yerd <le taak Yan de onclen..-erping Yan Gallie voor Ca2sar enerzijd,; vergemakkelikt, die 'an hun onclerlinge jaloezie _en yerdeeldheicl han<lig gebruik \1 isc t.e rnaken om ze afzonderlik te onder'.\ erpen : an lererzijds \\ as juist deze.-erdeeldheid weer de oorz:1ak. \nl::.rom de oorlog zo lang rluurde, v. Ch. Pas,,-as de ene stjm onderworpen of 'n andere kwam we<:r in opstand; waarjoor srnmmen Jie reeds onderworpen waren, weer in de verzoeking bra.men om nn.ar de wapenen te grijpen ter henvinning Yan hun vrijheid. De Delp:n "\\ aren de enigen, die in het tweede j aar ( 51 \. c hr.) nls et:\n man opston<len tegen de vijand, die hun nijheid bedreigde. Doch ook hier

14 16 gclukte het Caesar verdeeldheid te zaaien en daardoor ten slotte te heersen. De noodza.kelikheid om zich te vercnigen in h un worsteling werd eers in het zevcnde jaar rnn de oorlog ( 52 ) gevoeld,,-ooral ten gevolge an de invloed van Vercingetorix, een Anerner. In dit jaar brak 'n algemene op sta.nd uit, die onder de leiding rnn Yercingetori:x de positie rnn Caesar in Gallie soms zeer hachelik maakte. Vercingatorix "-as n zoor belnvaam \ eldheer en had daarbij de teun -.;-an bijna al de stammen. Zijn wijze, an oorlog, oi:ren Yooral maakte de zaken Yoor de Romeinen zeer moeilik. Hij had ingezien, <lat de Ua.Iliers niet trgen de Rorneinen waren opgewassen in het leyeren n m \ eldslagen. Ge\Yeldig waren de Galliers in hun eerste aannl, maar zij konden niet Yolhouden; het gevolg was, dat zulk 'n slag ge \voonlik rnor de Gallit;rs in n bloedige nederlaag cindigde. H ij veranderde dus rnn tal:tiek. In plaats...-an Caesar op een plaats met geheel zijn macht aan te rnllen, liet hij hem Yan Yerschillende kanten en op Yerschillendc pla'.ltsen aangrijpen en legde 7ich vooral daarop to<; om de t-ceyoer rnn levensmiddelen a.an de 'ijand af te snijjen. Dan \vas de ruiterij Yan de Galliers veel beter dan die van rle Homeinen; en hienan maakte Vercingetorix goecl gebruik. Door deze wijze nn oorlogrneren ware l et Vercingetorix misschien gelukt om 1le heersch,ippij,-an de Romeinen omver te werpen, indien hij niet de grote fout begaan had om 'n grote legermacht saam te trekken in de be-vestigde ::;tad _\.lesia. Zijn rui.::rrnacht kon hij daar niet gebruiken, en door Caesar ingesloten moest hij zich eindelik overgeven. :.\Iet deze overwinning

15 l '7 \'an Caesar was de >erovering van Gallie Yoltooid, met uitzondering van enige kleine stammen, w~tegen krijg gevoerd werd gedurende bet volgende jaar, "maar die rnn weinig beteker.is waren_ De geschiedenis van de gehele GalliP1;e oorlog is door Caesar beschreven in zijn 4. GEDENKSCHRil'TEN. Dezc geschriften, die Caesar opstelde in de winter van '. Chr., noemde hij c om ment a r i i, waarmee gewoonlik aangeduid worden gebeurtenissen, waaraan de schrijyer zelf deel ha<l. Zij drngen een apologeties karakter, omdat Caesar wist dat het nodig was zich te verdedigen, waar hij zonder de machtiging van de Senaat 'n veroveringskrijg ge oerd had tegen 'n uij olk en dat rnlk had onderworpen. De naag is dus in hoeverre zijn deze geschriften Yertrouwbaar. Deze vraag is zeker moeilik te beantwoorclen, Yooral waar er niet vele, indien enige, vertrouwbare bronnen zijn om deze gebeurtenissen in Gallie te kontroleren. H et lijdt geen twijfel d.at, wa&r ilit wer1.-je met n zeker tendenz ge Chre ;-en is om de daden n.n de schrij\ er goed voor te st-ellen, niet alles juist zo zal gebeurd zijn als erin beschreven wordt. Over het algemeen echter genomen kan men niet aan deze geschriften de geloofwaarcligheid ontzeggen; in de meeste gevallen toch had Caesar geen reden wa.arom hij de dingen anders had moeten voorstellen dan zij gebeurd zijn, en de kunst van verzwijgen zal hij zeker ook wel er staan hebben. Een andere vraag is hoe geoordeeld moet worden ---

16 18 over de ha.ndelwijze van Caesar, die 'n vrij volk aan de Romeinse heerschappij onderwierp. Hiero>er is reeds \eel geschreven en zij n zeer uiteenlopende meningen uitgesproken. Er zijn er, die Caesar daarom roemen, en anderen-, die hun afkeuring uitspreken. Wie echter Ca<:!sar alleen verantwoordelik houdt, Yerliest uit het oog het grote feit, dat hij 'n ec-hte zoon van zijn Yolk en zijn tijd ~rn -s, tocn het Romeinse rijk zij n macht naar alle kanten trachtte uit t.e breiden. Caesar handelde geheel in die geest, en wie hem daarin prijst of rnisprijst, die doet dat ten opzichte rnn de heersende geest rn.n het Romeinso Rijk. Zijn geschriften zijn, afgezien \ an de geloof ~rn a rdigheid, Yan zeer bie7,ondere litteraire»aarde om zijn eenrnudige, duiddike en direkte stijl. De L a jnse taal is wel en niet ten onrecht-0 genoemd 'n kommando-taal, de taal van 'n soldaten-volk. Bij de soldaat geldt niet zq_zeer het woord als de daad; a.ls er gesproken wordt clan wordt_ er niet zo7,eer gelet op sierlikheid als op duidelikheid, kortheid en eenrnudigheid. Het doel is om zich duidelik verstaanba.ar te maken. Caesar nu was 'n geboren veldheer, maar daarbij ook, zoals reeds aangetoond, 'n r edenaar. Als zodanig had hij menige keer grote invloed op zijn soldaten uitgeoefend, en zo wist hij in zijn \luchtig geschre\ en gedenkschriften de aangenaamheid, de frisheid, de gemakkelikheid rnn stijl en zuiverheid van taal te verbinden aan de klaa.rheid, eenvoudigheid en kortheid. Er zijn er acht boeken d e b e 11 o Ga 11 i co; de eerste zeven zijn door Caesar zelf geschreven ; het la.a ste boek, het achtste, dat de geheurtenissen bevat rnn de jaren 51 en 50, door Aulus H ir-

17 19 l>ius, 'n persoonlike vriend van Caesar, die hem op enkele van zijn veldtochten in Gallia begeleid had. De t a.a.i van Hirtius is even zuiver als die van Caesar, maar toch venaadt de stijl, waaraan de levendigheid en frisheid ontbreken, de in dit opzicht mindere man O("!(r-- -

18 v. INHOUD YAN DE AFZONDERLIKE BOEKEN Liber Primus (58 v. C111.). A. c. 1 Gallie en Zl)Il be-vol.king. B. cc. 2- rn. Oorlog met en de nederlaag van de H elvetiers. c. cc Oorlog met Ariovistus. Libel' Secundus ( 57 Y. Chr.). A. cc Oorlog mf:t. de Belgen, die allen met uitzondering van de R emi, in opstand kwamen tegen de Romeinen. B. cc J. Onder'>\ erping Yan zekere kuststeden ; winterkwartieren van Caesar. Liber Tertius (56 Y. Chr.). ~<\. cc Oorlog met entge stammen in de Alpen (einde van h2t jaar 57 v. Chr.). B. cc 'trijd tegen de Veneti en Venelli a.an de kust rnn noord-west-elik Gallie. C. cc. :LU--21. Velclroeiu; rnn P. Crassus tegen A. cc. B. cc. c. cc. D. cc -~ L1 uit an il:. Liber Quartus ( 55 Y. Chr.) ,,:J trijd met de Psipetes en Tencteri, Germaanse \olkstammen. O\ertocht over de Rijn. Eerste tocht naar Britannie. Opstand en onderwerping van de Morini ; de verwoesting van he~ land van de ~Ie napii.

19 A. cc. H. cc. C. cc... A. cc. B. cc. (' cc. D. cc. 8. cc. Liber Quintus (54 v. Chl'.) 'Iweede tocht naar Britannie Strijd tegen Ambiorix, de aam oer der,.an de Eburones.. ) Opstancl rnn cle Senones en Treveri Liber Sextus (53 v. Chl'.) Opstand in Gallie. 9-IC. rw.eede tocht over de Rijn tegen dt, Suebi De politieke en maatschappelike toe. stanclen in Gallie Germanie en Zl)Il bewoners. 29-H. Venrnest-ing 'an het landgebied van de E burones. Liber Septimus (52 v. Chr.). A. cc De opstand 'an bijna geheel Gallie onder de An-erne1, Vereingetorix. B. cc Caesar yero,ert Vellaunod.unum. Ce nab um, ~ oyiodunum en A varicum. C. cc :\ieuwe toerustingen rnn de Galliers ; de onenigheden \-an de Haedui bijgelegd. l '. cc. 3-±-56. C aesai rnor Gergovia; de best r ming mislukt; zijn aftoeht en de afval van de Haedui. E. cc Tocht rnn Labienus tegen Lut tia en de terugtocht; uitbreiding van de opstand; de nederlaag van de Galliese ruiterij. F. cc Caesar voor Ale ia; Vercingetorix geeft- zich met zijn leger over.

20 22 LibeP Oatavus. De gebeurtenissen van de jaren 51 en 50 voor Chr., de strijd o.a.. van Caesar tegen de B ituriges, Ca.mutes, Bellovaci en andcre volksta.mmen ; de kuiperijen tegen Caesar, tengevolge waarva.n de burgeroorlog uitbrak, zijn in dit boek beschre...-en door Aulus H irtius. ---<>-----

21 C. IULll CAESARIS, DE BELLO GALLICO. cm.imrntarius PRL\i!US. 1. (cc. 1-6). a.) 1. Ga.Ilia est omnis di visa in partes tres 2. rnam incolunt Belgae, a.liam Aquita.ni, tertiam Galli. 3. Hi omncs lingua, institutis. legibus inter se differunt. 4. Ga.llos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequa.na dividit., 5. Horum omnium fortissimi sunt Belgae. 6. Proximi sunt Ger manis, quibuscum cori.tinente«b llum gerunt. 7. Qua de causa Heh-etii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt.. Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetoru. 9. Is regni cupiditate inductus coniurationem nobilita.tis fecit. 10. Civita.ti persua.sit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent. b) 1. Orgetorix mortuus est; neque a.best suspi <Jio, quin ipse sibi mortem consciverit. 2. Post eins mortem nihilo minus Helvetii id, quod constituerant, facere oonan tur. 3. Oppida sua omnia, numero ad.d.uodecim, incendunt. 4. Frumentum omne, pra.eter quod secum portaturi erant, comburunt. 5. Persuadent Ra.uracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti una cum iis proficiscantur. 6. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent. 7. l:num per Sequanos inter montem Iuram et flumen Rbodanum erat. 8. Alterum erat per provinciam nostram, multo facilius atque.expeditius. 9. Extremum oppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum

22 24 finibus Genarn. 10. Omnibu reb us ad profectionem comparatis diem dicunt, qua di e ad ripam Rhodani omnes c.:on\ eniant. 2. (cc ). a) 1. Caesari cum id nuntiatum sset, matura ab urbe proficisci. :2. Quam maximis potest itineribu in Gal!iam ulteriorem contendit et ad Genarnm per>enit. 3. Pontem, qui erat ad Gcnarnm. iubet rescindi. 4. l"bi de eius adyentu H eln; tii ceniorcs facti sm1t.!f s-11.tos [.ld eun:i mittunt. 6 Cui1ts li:>gationis ~ ammeius et Verocloetius principem locum obtinebant. 6. Caesar rnemoria tenebat L. Cassiu1.1 co:1$ulem occisum csse ab P:el etiis. 7. L egatis re~p 0~1dit diem se arl rleliberanrlum sumpturum esse.. l"bi ea dies Yenit, negat se pos~e iter ulli. per provinci::i.rn dare.!1. Si v-im facere conentur. '>I' p1ch'.bitltrum esse ostendit. 11} R.elinquebatur- un t ' per 'eq uanos Yia, qua equanis inyitis ire no 1 poterant. bl 1. Caesari nuntiatnr RelYetiis esse rn animj per agrum ::::e,1uanorum iter in Scrn tonuri:j. fine fa. cere. ~. Ipse in 1taliam magnis itineribus contendit. 3. ll1i duns legiones comcrioit et rres. 'luae circun1 Aquileia1n hi.:rnabanr. ex hibernis educit. 4. Ileh-eru 1am per rinl' Sequ auon1m cuas copias tra1luxer~nt et in H aeduorum fines perven rant. 5. Haedui legatos ad Cacsarem mitmnt rogatum au xilium. 6 Item A.llobroges fuga se ad Caesarem recipiunt. 7. Demoll"Otrant sihi prarter agri solum nihil ess ~ reliqui. 8. Quibus rebus adductus Caesar non ex -pectanrlurn ~il1i -- rntuit. \I. l'bi Ca e ~ar certior factus est t iam panes copiarum Helvetios Ararim

23 25 tmduxisse, cum legionibus tribus e castris profectus est. 10. Eos imped.it-os et inopinantes adgre sus magnam par tem eorum conridit. 3. (cc ). a) 1.. Hoc proelio facto poutem in.\ rari farientlum curat atque ita exercitum traducit. 2 Hfh etii kgatos ad Caes:irem mittunt; cuius legationis DiYico princeps foit. 3. Is!ta cum Caesanegit: si paccm populus Roman us cum H eh etiis faceret, in earn partem ituros esse H eh etios. ubi t>os Cae~ w constitnisset.. 4. His Caesar ita r espon dit: si obsides ab iis sibi clentur, ~e cum iis pacem e.sse facturum. 5. Postero (lie castra ex eo loco mownt Heh etii. o..idem facit Cae.;;ar equitatumque omnem praemnttt. 1. Caesar e11uibturn omnem prac mittit qui Yideant, 1uas in partes hostes iter foci.mt. Alieno loco cum equiratu H eh etiorum proelium comn!ittunt; et pauci de nosh-is cadunt. ~!. l'ae~ar ~u0:>,, proelio ccntinebat. 10. ::'r. ti:=: h :l.... Lat hostem rapinis populntionibusque prohibere. b) 1. Interim coti<lie Caesar Haedurs frtpr1r n ~urn. quod es ent publiee polliciti. flagibtrt'.. :?.. :\am propter frigora frumenta in agris mnturn non erant. 3. ~e pabuli quidem sati magna copia suppt>kbat. 4 Eo autem frumento. quo<l f!umine.\rnri navibus sub-vexerat, uti minus poterat..). Irer al> _-\rnri Helvetii averterant, a riuibus (lisee<lere nolebat. 6. Convoca is Haeduorum principibus gra,iter eos accu at. quad ab ii non sublevet.ur. 7. ::\Iulto etla.m gra, ius, quod sit destitutns. queritur.. Liscu~.!J!Oponit: esse 11onnullos. quorum auctoritas apud plt li L m 11lw-irnum n1leat:!i. Hos prin1tim plu;: po::<~e

24 26 <.! uam ipsos magistratus: 10. Hos multitudinem deterrere, ne frumentum conferant. 4. (cc ). a) 1. Caesar celeriter con.cilium dimittit, L iscum ret.inet. 2. Qua.erit ex solo ea, qua.e in con Yentu dixerat.. 3. Dicit liberius atque audacius. 4. Eadem secreto ab aliis quaerit. 5. Quibus rebus -cognitis satis esse causae arbitrabatur, quare in Dumnorigem animadverteret. 6. Ne eius supplicio Di viciaci animum offend ret, verebatur. 7. Haque priusquam quicquam conaretur, Diviciacum ad se Yocari iubet. 8. Diviciacus Caesarem obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem statueret. 9. Haec cum a Caesare peteret, Caeasr eius dextram prendit. 10. Dumnorigi custodes ponit, ut quae agat scire possit. b) 1. Eodem die ab exploratoribus certior factus est hostcs sub monte consedisse. 2. De tertia. vigilia T. Labienum cum duabus legionibus summum iugum montis ascendere iubet. 3. Caesar, quid sui consilii sit, ostendit. 1. Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo host es ierant, ad eos contendit. 5. P. Considius, qui rei militaris peritissimus ha.bebatur, cum exploratoribus praemitt.itur. 6. Prima. luce, cum summus mons a La.b ieno teneretur, Considius equo adrnisso ad Gaesarem accurrit. 7. Dicit montem, quern a Labieno occupari voluerit, ab hostibus t eneri. 8. Caesar suas copras in pro:x..imum collem subducit, aciem instruit. 9. Labienus monte occupato nostros e"'x.spectabat proelioque ahstinebat. 10. Multo denique die per explorat-0res Caesar cognovit mont.em a suis ten ri.

25 27 5. (cc ). a ) 1. Postridie eius diei rei frumentariae prosi--iciendum existimaviti. 2. Itaque iter ab Helvetiis avertit ac Bibracte ire contendit. 3. Helvetii nostros a novissimo agmine insequi coeperunt. 4. Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem subduxit. 5. Ipse interim in colle medio hiplicem aciem instruxit legionum quattuor veterana.rum. 6. In summo iugo duas legiones, quas in Gallia conscripserat, conlocari iussit. 'i. Helvetii impedimenta. in unum locum contulerunt. 8. Caesar cohortatus suos proelium commisit. 9. Milites e loco superiore pilis missis facile hostium phalangem perfregerunt. 10. Tandem vulneribus defessi Galli et pedem referre et, quod mons abcrat circitcr mille passus, eo se rooipere. b) 1. Diu cum esset pugnatum, impedimentis, castrisque nostri potiti sunt. 2. Ex eo proelio circiter hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte ierunt. 3. In fines Lingonum die quarto pervenerunt. 4. Caesar ad Lingonas litteras misit, ne eos frumento iuvarent. 5. Ipse triduo intermisso cum Qmnibus copiis eos sequi coepit. 6. Helvetii omnium re.rum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. 7. Caesar obsides, arma, servos, qui ad eos perfugissent, poposcit.. Reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis tradihs in deditionem accepit. 9. Helvetioo, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profooti, reverti iussit. 10. Allobro. gibus irnperavit, ut iis frumenti copiam facerent. 6. (cc ). a ) 1. Bello Heh etiorum confect-0 to ~us fere G alliae legati ad Ca.esarem gratulatum com enerunt.

26 30 vert.isset. con\ocato concilio \ ehementer eos Caesar incusa,it. 10. Rogavit cur de sua virtute aut de ipsiu"' diligentia desperarent. b ) 1. H ac oratione habita mirum in mod um con\ersae sunt omnium mentes. 2. Princcps X lcgio per tribunos militum ei gratias egit, quad de se optim um iudicium fecisset. 3. Se esse ad bellum gerendum puratissimam c:onfirmr1vit...j.. RaliquaP legiones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus cgcrunt, u ti Caesari satisfacerent. 5. Eorum satisfactione aeccpta de quarta vigilia profrctus est. 6. Septimo die ab exploratoribus certior factus est _\.riovisti copias a nos ris milia passuum ITU et XX abesse. 7. Cognito Caesaris adventu Ariovi stus legatos ad eum mittit. 8. Dies conloquio dictus est ex eo die quin t us. 9. Ariovistus postulav!t, ne quern peditem ad conloquium Caesar adduceret. 10. D ixit wreri se, ne per insidias ab eo ci r cumvenirptur. 9. {cc ). a) 1. Planities erat magna. et in ea t u mulus terrenus satis grandis. 2. Hie locus aequum fere spatium a castris _\ rio,isti et Caesaris aberat. 3. E o, ut erat dictum, ad conloquium venerunt. 4. Legionern Cae ar passibu CC ab eo tumulo constit.uit. 5. Caesar initio orationis sua senatusque in Ario,istum beneficia rommemoravit. 6. Postulavit dcinde eadem, CJuae legatis in mandatis dederat. 7. Ariovistus ad postulata Caesar!s pauca respondit. de suis virtutibus nrnlta praedica,it. 8. Dixit transisse Rhen um sese non sua sponte, sed rogatum a Gailis : 9. Omnes Galliae civitates ad se oppugnandum >e-

27 31 msse. 10. Se pnus m Galliam venisse quam populum Romanum. b) l. Multa. a Caesar m earn sententiam dicta s unt. 2. Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est eql,lite _\riovisti propius t.umulum ac cedere. :). Cae ar loquendi fincm fccit sequc ad suos recepit. 4. Suis imperavit, ne quod omnino telum in hostes reicerent. 5. Biduo post A.riovistus ad Caesa.rem legatos misit: se wlle agere cum eo. 6. Conklquendi Caesari eausa visa 1:1-on est. 7. Pridie Germani retineri non potuerunt, quin tela in nostros coicerent. 8. L ega.tum sese ma.gno cum periculo ad eum missurum esse existimabat. 9. Commodissimurn visum oot C. Valerium Procillum ad eum mittere. 10. Una cum oo M. Metium, qui hospitio Ariovisti utt:batur, misit. 10. (cc ). a) l. Eodem die Ariovistus castra promovii; et milib us passuum VI a Caesaris castris sub monte coru;ejit. 2. Postriclie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit. 3. Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produ.xit. -!. Ariovistus his omnibus cliebus exercitum castris continuit.. 5. 'Cbi eum castris se tenere Caesar int-ellexit, circiter passus DC a Germanis castr is idoneum locum delegit. _6. :\ cie triplici instructa ad eum!ocnm venit. 7. Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit. 8. ~ihi lo setius Caesar duas acies hostem propulsm e iussit. 9. Tum demum _\riovistu:; partem suarum copiarum, quae castra. oppugnaret, misit. 10. A<,riter utrimque usque ad vesperum pugna.turn est.

28 . 34 magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. 3. Aegreeo die sustentatum est. 4. Cum finem oppugnandinox fecisset, Iccius Remus nuntios ad Caesarem mittit. 5. Eo de media nocte Caesar Nurnidas et Cretas subsidio oppidanis mittit. 6. HOEtes paulisper apud oppidum rnorati ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt. 7. Caesar propt r mult.i.tuclin~m hostium proelio supersedere statuit. 8. Cotidie tamen equestribus proeliis, quid hostis virtute posset, periclitab.atur. 9. Duabus legionibus in castris relictis reliquas VI liegiones pro castris in acie constit.uit. IO. Hostes item suas copias ex castris eductas m stru.xerunt. b) I. P alus erat non magnn. inter nostrum at- _que hostium exercitum. :d. Hane si noski transirent, hostes e:xspectabant. 3. Ubi neutri transeundi initium faciunt, Caesar suos in castra r edux:it. 4. Hostes protinus ad flumen Axona..m contenderunt. 5. Caesa; certior factus omnem equitamm ponte t.raducit atque t1cl eos contcndit. 6. Acriter in eo loco. pu,,,anatum est. 7. Hostes secunda vigilia magna c_urn sfrepitu castris egressi sunt.. Fecerunt ut con i milis fugae profectio >ideretur. 9. Prima luce Caesar confirmata re ab exploratoribus omnem equitatum praemisit. 10. T. L abienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. 13. (cc 12-15F a.) 1. Postridie eius diei Ca.es:1r m fines Suessionum ex.erciturn duxit. 2. :JLi.gno itinere ad oppidum KoYiodunum contendit. 3. Id ex itinere oppugn are conatus est. quod vacuum ab defensoribus esse audiebat. 4. Propter latitudinem fossae murique al-

29 35 titudinem oppidum expugnar e nan potuit. 5. Vineas a.gere, quaeque ad oppugnandum usui erant, comparare coepit. 6. Celeritate Romanorum permoti Suessiones legatos ad Caesarem de ded.itione mittunt. 7. Caesar obsidibus acceptis in deditionem Suessiones accipit. 8. Exercitum in Bellovacos ducit. 9. Omnes maiores natu ex oppido egressi man.us ad Caesarem. tendere coeperunt. 10. Voce significaverunt sese in eius fidem ac potestatem venire. b) 1. Pro his Diviciacus facit rnrba: 2. Bellovacos omn i tempore in fide atque amicitia civitatis Haeduae fuisse. 3. Caesar honoris Diviciaci causa. sese eos in fidem recepturum dixit. 4. Quod erat ci Yitas magna in ter Belgas a.uctorit.ate, DC obsides poposcit. 5. ITis traditis ab eo loco in fines Ambianorurn pervenit. 6. Qui se suaque omnia sine mora dediderunt. 7. Eorum fines Nervii attingebant. 8. Ner iorum de natuia morlbusque Caesar quaerebat. 9. Reperiebat: nullum esse aditllin ad eos mercatoribus: 10. Esse homines feros magnaeque virtutis. 14. (cc ). a) 1. Cum per Nerviorum fines triduum iter fecisseb, inveniebat abim flumen a castris suis milia pa.ssuum ::S: abesse. 2. Exploratores praemittit, qui locum castris idoneum rleligar:t.. 3. Quidam ex dediticiis Belgis nocte ad ~ervios pervenerunt. 4. His demonstrarunt inter singulas legion.es impedimentorum magnum numerum intercedere. 5. Nervii a.ntiquitus pedestribus valent copiis. 6. Looi nat~ erat haec, quern locum nostri castris delegera.nt. 7. Collis ab sum.mo - aequaliter declivis ad flu.men Sabim vergebat. 8. Intra silvas hastes in occulto sesa

30 continebant. 9. In aperto loco secundum lumen paucae stationes equitum videbantur. 10. Flu.minis erat altitudo pedum circiter trium. b) 1. Caesar equita.tu praemisso subsequebatur omnibus copiis. 2. Equites nostri flu.men transgressi cum hostium equitatu proelium commis.erunt. 3. Ubi prima impedimenta. nostri extrcitus visa sunt, subito impetum in nostros equites fecerunt. 4. His facile pulsis incredibili celerit.ate ad flumen hostes decucurrerunt. 5. Eadem autem celeritate adverso colle ad nostra castra contenderunt. 6. Caesari omnia uno t em pore erant agenda. 7. Necessariis rebus irnperatis dpcucurrit et ad legionem decimam dernuit. 8. l\.iilitcs cohortatus proelii committendi signum dedit. 9. Atque in alterarn partem item cohortandi causa profectus pugnantihus occurrit. 10. Itaque in tanta rerum iniquitate f,,rtunae quoque eventus varii sequebantur. 15. (23-28). a) 1. Legionis VIIII et X milites Atrebates celeriter ex loco superior,e in flumen compulerunt. 2. Et transire cona.ntes insecuti magnam partem eorum interfecerunt. 3. Ipsi transire flun,en non dubita rnrnnt. 4. Rursus resistentes hosues redintegrato pr0 lio in fugam coniecerunt. 5. Item alia in parte diversa.e duae legiones profligatis Viromanduis ex loco superiore in ipsis flu.minis ripis proeliabantur. 6. Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites ad>ersis hostibus occurrebant. 7. Calones praecipites fugae sese m andabant. 8. Quibus omnibus rebus permoti equit.es Treveri domum contenderunt. 9. Caesar ab X Jegionis cohort.atione ad dex-

31 37 trum cornu profectus est. 10. Centurionibus nomina. tim appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre iussit. b) 1. Caesar tribun(j6; militum monuit. ut conversa signa in hastes inferrent. 2. Gum aliis alii subsidium ferrent, fortius pugnare coeperunt. 3. Interim milites legionum duarurn in summo eoue ab hostibus ccnspiciebantur. 4. T. L abienus castris hostium potitus X legion.em subsidio nostris misit. 5. Horum adventu maxima rerum commutatio est facta. 6. At hostes etiam in extrema spe salutis maximam virtutem praestit.erunt. 7. Hoc proelio facto maiores natu legatos ad Caesarem miserunt seque ei clediderunt. 8. Quos Caesar diligentissime conservavit. 9. Eos suis finibus atque oppidis uti iussit. 10. Finitimis imperavit, ut ab iniuria et maleficio se prohiberent. 16. (cc 29-85). I a) 1. Atuatuci, cum omnibus copiis auxilio Nerviis venirent, ex itinere domum revert.erunt. 'J. Cunctis oppidis desertis sua. omnia in unum oppidum contulerunt. 3. Eum locum duplici altissimo muro munierant 4. Tum magni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conloca.bant. 5. Atuatuc:>i erant ex Cimbris Teutonisque prognat.i. 6. Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones faciebant. 7. Parvulis proeliis cum nostris contendebant. 8. Pootea val.lo pedum XII circummuniti oppido sese contineba.i).t. 9. Ubi vero turrim moveri et adpropinquare muris viderunt, legatos ad Caesarem miserunt. 10. Se sua.que omnia Romanorum potest.ati permi t.ere dixerunt.

32 38 b ) 1. Ad haec Caesar respondit: se eorum civita.tem conservaturum esse. 2. Re renuntiata ad suos illi se, q uae imperarentur, facere dixerunt. 3. Sub vespt>xum Caesar port.as cla.udi milit.esque ex oppido exire iussit. 4. Illi tertia \ igilia, qua minime arduus ad nostras munitiones ascensus videbatur, t-x oppido eruptionem fecerunt. 5. Celeriter ex proximis castellis eo ooncursum est. 6. Occisis ad hominum rnilibus TIII reliqui in oppidum reiecti sunt. 7. Postridie eius diei refractis portis sectionem eius oppidi uniyersa.m Caesar vendidit. 8. Eodem tempore a P. Crasso certior factus est V cnetos, Venellos, Osismos in pote-t.atem populi Romani esse redactos. 9. Ipse legionibus in hiberna deductis in Italiam profectus est. 10. Ob eas res ex litteris Caesaris dierum XV supplicatio decreta est. ---OQO---

33 COMMENTAJUU5 TERTIUS. 17. (cc 1-6). a ) l. Cum in I taliam proficisceretur Caesar. er. Galbam cum legione XII in Nantuates, Veragros, Sedunos misit. 2. Causa. mittendi fuit, quod iter per Alpes pa.tefieri volebat. 3. Huie permisit, uti in his locis le,,oionem hiemandi causa conlocaret. 4. Galba constituit cohortcs duas in Nantuatibus conloca.re. 5. Constituit ipse cum reliquis eius legionis cohortibus ill yico Veragrorum, ci.ui appellatur Octodurus, hiemare. 6. Cum hie vicus in duas partes flumine divideretur. alteram partem Gailis concessit. 7. Alteram partem cohortibus ad hiemandum attr ibuit. 8. Subito per explora.toroo certior factus est ex: ea parte vici, quam Ga.His concesserat. omnes ooctu discessisse. 9. Ga.Iba consilio celeriter convocato sententia.s exquirere C.(){'pit. 10. Maiori ta.men parti placuit r ei eventum experiri et castra defendere. b) l. Bi;evi ~patio interiecto hostes ex omnibus partibus decurrere. 2. Nostri primo integris viribus fortit~ r propugnare. 3. Cum iam amplius horis se-: conti.n.e.nter pu!maretur. P. extiius B aculu et C. Volusenus ad Gal.barn accurrunt. 4. Unam esse spem salutis docent. 5. Haque Ga.Iba celerit-er milites certior es facit, paulisper intermitterent pl'oehum. 6. Quod iussi sunt, faciunt. 7. Non sui colligendi hoo~ibus fa.cultatem relinquunt. 8. Ita eos, qw m spem potiundorum ca.strorum venera.nt, undique circumventos interficiunt. 9. Omnibus hostiwn copill:; fusis se intra munifilones suas recipiun~ 10. Postero die Galha. legionem in Nantuates. inde Allobroges perduxit.

34 (cc 7-13). a ) 1. His rebus gestis subitum bellum in Gallia coortum es t. ~. P. Crass us adules.:ens cum Iegione VII proximus Oceano in Andibus hiemabat. 3. Is praefectos tribunosque militum romplures in initimas ci vitatcs frumenti causa d.imisit. 4. Celerite r Veneti reliquaeque civitates inter se coniurant nihil nisi cornmuni consilio acturos esse. 5. Caesar naves interim longas aedificari in flumine Ligeri iubet. 6. His rebus celeriter administratis ipse ad exerciturn conten<lit. 7. Veneti reliquaeque it"flm ciyitates cognito Caesaris adrnntu b E:llum parare i.j,stituunt. 8. :\ E:que nostros exercitus propter rumen i inopiam diutius apud se morari posse confidebant. 9. Oppida rnuniunt, frumenta ex agris in oppida comport.ant. 10. Naves in Vt:netiam, ubi Caes.arem primum bellum ge-s urum esse constabat, cogunt. b) 1. Erant m ultae difficult.ates belli gerendi, se<l ta.men multa. Caesarem ad id bejlum incitabant. 2. Itaque partiendum sibi ac latius d.istribuendum exercitum put.ayit. 3. Itaque T. Labienum legatum in Treveros cum equitatu mittit.. 4. H uie mandat, Remos reliquosque Belgas adeat atque in officio contineat. 5. P. Crassum cwn m agil"o numero equitatus in _-\.quitaniarn proficisci iubet. 6. Q. Titurium abinum legatum cum legionibus tribus in VenellO!l mittit. 7. D. Brutum a<lulescentem cla i Gallicisque navibus praeficit. 8. Eum, cum primum possit, in Venetos proficisci iubet. 9. Ipse eo pedestribus copiis contendit. 10. Erant eius modi fere situs oppidorum, ut neque ped.ibus aditum ha hereat neque na.vibus.

35 (cc 14-19). a) 1. Compluribus expugnatis oppidis Cae_ ar statuit esse exspedandam classem. 2. Quae ubi primum ab hostibus ' isa e~t. eirciter CC X"X naye. eorurn parati~simae e;;: port,u profrc ae sunt. 3. Reliquurn e:r;.at certamen positum in Yirtute. qua nosri milites facile supcr ab~n t. 4. Deiec is antemnis. milites sum.ma vi tran ce-ndcre in hostium na,es cont.endebant. 5. Barb11.ri fuga salutem petere contenderunt.. 6. Tanta subito malacia ac tranquillitas extitit, ut se ex loco mo,ere non possenl 7. _-\b horn fere IIIJ. usque ad solis occasum pugnabatm. 8 Quo proelio bellum Venetorum totiusque ~:.rae maritimae confec um est. 9. ~am nanbus amhsis reliqui non, quern ad mod. um oppida <!efenderent, habebn.nt. 10. Haque sc suaque omnia Ca.esari dediderunt. b) 1. Dum ha.ec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus in fine- Venellorum per\enit. 2. H is J rneerat Viridovi::.. ac summam imp erii teneb11t. 3. Aulerci Eburovices Le:xoviique se cum V irirlo,ice coniunxerun t. -!. 'Jiagna praeterea multitude undique t:x Gallia perditorum hominum latronumque oonvenerat. 5. abinus castris sese tenebat, cum Viridovix pugnandi potestatem faceret. 6. T:rntam opinionem timoris praebuit, ut iam ad Yallum castrorum hostes accedere auderen t.. 7. Locu erat castrorum e<l itus et paulatim ab irno accliyis circiter passus mille. 8. abinus suos cohortatus cupientibus signum dat. 9. F act-um est, ut hostes statim terga ve-rt.erunt. 10. Quos integris viribus milites nos ri consecuti magnum numerum e<>rum occiderunt.

36 ( ec 20-29). a) 1. Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquit.ania.m pervenisset, non mediocrem sibi diligentiam a.dhibendam int- llegebat. 2. I ta.que re frumentairia provisa in Sotiatium fines exercitum introcluxit. 8. Sotiates in i inere a,,,amen nostrum adorti primurn equestre proeliurn commiserunt. 4. Pugnat-um est diu atque acriter. 5. Armis obsidibusque acceptis Crass us in fines V ocatium et Tarusatium profectus est. 6. Tum vero barbari commo i copias parare c:oeperunt.. 7. Mittuntur etiam ad eas civi ta.t.es legati, quae sunt citerioris Hispaniae fini tima~ Aquitaniae. 8. Duces vero ii deliguntur, qui una eum Q. ertorio ornnes annos fuerant. 9. Crassus cohortatus suos ad host.ium castra contendit. 10. E quites Crasso renu.ntiaverunt non eaclern esse dili gen.tia ab dec umana porta castra munit.a.. b) l. Crassus equitum pra<>kck>s cohorlatus, quid fieri Yellet. ost-enclit. 2. Jlli, ut erat imperatum, celeriter a.d eas munitiones pervenerunt. 3. Tum vero clamore ab ea parte audito nostri acrius pugnare coeperunt. 4. Hostes undique circumventi desperatis omnibus rebus fuga salutem pe ere con tenderunt. -'5. Hae audita pugna maxima. pars Aquitaniae sese Crasso dediclit. 6. Eodem fere tempof-e Caesar, quod }!orini }!enapiique in armis erant, eo exercitum duxit. 'i'. _.\.rbitratus est id bellum celeriter confici posse. 8. h longe alia ratione ac reliqui Galli helllllll gerere eoeperunt. 9. Eius modi sunt- wmpestat.es consecutae, uti opus necessario i.nterm.itteretur. 10. Itaque a ta.tis mnnil:>us eorum agris Caesar exercitum reduxit

37 COMMENTARIUS, QUARTUS, 21. (oo 1-7). a) 1. Ea, quae secuta est, hieme, Usipctes Germani et item Tencteri magna cum multitudine hominum lumen Rhenum transierunt. 2. Sueboruin gens est longe maxima et. bellicosissima Germanonuu omnium. Hi centum pagos habere dicuntur. 3. ~ eq ue multum frumento. se<l maxirnam partern 1acte a.tque pecore vivunt multurnque sunt in Yenationibus. 4. Equestribus proeliis saepe ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur. equosque eodem rerna.nere rns.tigio adsuefecerunt. 5. Vinum omni.no ad se irnporta.ri non pa.tiuntur. 6. Ea re remollescere homines 1!tque effeminari arbitrantur. 7. Una ex parte a uebis circiter milia passuum C agri vacare dicuntu.r. 8. _.\.d alteram partem succedunt l"bii, quorum fuit cinta.s ampla atque florens. 9. I i paulo, quamquam sunt eiusdem generis, sunt ceteris humaniores. 10. Hos Suebi vectigales sibi fecerunt ac multo humiliores infii-mioresque redegerunt. b) L In eadern causa fuerunt U sipetes et Tencteri, quos upra diximus. 2. Complures annos ueborurn vim sus-tinuerunt. 3. _.\.J extremum ta.men agris expulsi ad R.henum pervenerunt. quas regionel\ienapii incolebant. 4. H i ad utramque ripam flurruru.' agr. u.edilicia vicosque habebant. 5.. Germani autem flu.men trans.ie1:unt atque omnia Mena.piorum aedificia. occupavemnt. 6. His de rebus Caesar certior IaC'bus et infirm.itatem Gallorum veritus niliil his comrnittend.um existimant. 'i. Ca.esa.r ma.turius, -qua.m consuerat, ad exen:itum proficiscitu.r.. Her in ea. loca coepit, quibus in locis esse Germanos au-