7.1. Tijdsvak 7 ; De wereld in de tijd van pruiken en revoluties. De verlichting. Parijs b. Laisser faire. Intro: Kenmerkend aspect:

Transcriptie

1 Tijdsvak 7 ; De wereld in de tijd van pruiken en revoluties De verlichting 7.1 Kenmerkend aspect: Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle denkterreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen. het welbegrepen b eigenbelang Volgens Adam Smith streven mensen altijd hun eigen voordeel na. Dat gebeurt volgens hem via de wet van vraag en aanbod. Als de vraag naar een product het aanbod overtreft, stijgt te prijs, waardoor ondernemers worden gestimuleerd er meer van te maken. De overheid moet zich volgens Smith niet bemoeien met handel en nijverheid. Parijs b Intro: De wetenschappelijke ontdekkingen in de 17e eeuw leidden tot groot optimisme over de mogelijkheden om met behulp van het verstand alles te begrijpen en te verbeteren. Geleerden ontwikkelden op allerlei terreinen nieuwe, vaak revolutionaire ideeën. Iedereen moet de vrijheid hebben om rationeel het eigenbelang na Het idee van Adam Smith dat rationeel denken en vrijheid tot een betere wereld leiden is typerend voor de verlichting in de tijd van pruiken en revoluties. Laisser faire Een hoogte punt van de verlichting was de Encyclopedie, waaraan aanhangers van de verlichting vanaf 1751 in Parijs werkten. Toen ze in 1772 stopten met het project, bestond hij uit 28 delen met bijna artikelen over de meest uiteenlopende onderwerpen. De verlichting begon aan het eind van de 17e eeuw in Engeland en Nederland waar naar verhouding veel vrijheid bestond. Maar in de loop van de 18e eeuw werd Parijs het centrum. Frans was de voertaal van ontwikkelde mensen in de hele westerse wereld en Parijs was de intellectuele wereldstad.

2 Kennis en vrijheid De verlichting volgde op de wetenschappelijk revolutie van de 17e eeuw. Hierin werden veel ontdekkingen gedaan. Dit leidde tot groot optimisme over de mogelijkheid om met verstand alles te begrijpen en de wereld te verbeteren. In de 18e eeuw werd alles onderwerp van onderzoek. Verlicht denken zou volgens aanhangers van de verlichting een einde maken aan de duistere tijd. Volgens hen leidde rationalisme tot vooruitgang. Vrijheid was een voorwaarde voor vooruitgang. b Een verlicht geloof Verlichte politiek Een van de opvallendste kenmerken van de verlichting was de kritiek op godsdienstig fanatisme en intolerantie. < bekendste bestrijder daar van was Voltaire. Voltaire keerde zich ook tegen het idee dat god zich voortdurend met de wereld bemoeit. Toch was Voltaire geen atheïst maar een deïst. Verlichte mensen ontwikkelden nieuwe ideeën. John Locke stelde dat koningen en regeringen hun macht niet hebben ontvangen van god maar van de burgers. Het was de taak van de overheid om de natuurlijke rechten van de burgers te beschermen. Tot die mensenrechten behoorde het recht op leven, vrijheid en bezit. De overheid stond volgens Locke niet boven de wet, maar moest zich eraan houden. De Franse filosoof Jean-Jaques Rousseau werkte het begrip volkssoevereiniteit uit. Regeringen moesten volgens hem de algemene wil uitvoeren. Volgens Rousseau was dat niet hetzelfde als de wil van de meerderheid. Dus dit werden dan volksvergadering die telden als de algemene wil. volkssoevereiniteit = het volk is de hoogste macht Volgens Montesquieu (franse edelman) ontstond er gemakkelijk machtsmisbruik als alle macht in handen was van één persoon. Volgens hem moesten de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht van elkaar gescheiden worden. < driemachtenleer. Het parlement moest wetten vaststellen, de regering voert ze uit en onafhankelijke rechters hun naleving controleren Sociale verhoudingen Rousseau wees de verfijnde aristocratische gedragsregels en voorrechten af, evenals andere verschillen die nie top prestaties gebaseerd waren. Volgens Rousseau was de mens van nature goed. In Europa gingen vrijheid en gelijkheid verloren toen het eigendom ontstond. Maar sociale en politieke hervormingen en een andere, natuurlijke opvoeding konden veel verbeteren. Net als andere verlichte schrijvers dacht Rousseau dat de samenleving verbeterd kon worden en dus maakbaar was

3 Kenmerkend aspect: Het ancien régime Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht) absolutisme. Intro: 7.2 In de 18e eeuw bleef Frankrijk een standenmaatschappij en de Franse koningen hielden vast aan het absoluut koningschap. In andere landen, zoals Pruisen, voerde verlichte vorsten hervormingen door. Het Franse ancien régime In 1734 publiceerde Voltaire een bundel brieven waarin hij zijn bewondering uitsprak voor Groot-Brittannië. (de vrijheid en het Engelse regeringssysteem) De Franse overheid vatte dit op als kritiek en en kopieën van zijn boek werden in het openbaar verbrand. Er bestond een kloof tussen de idealen van de verlichte denkers en en de onvrijheid, intolerantie en de ongelijkheid in de Franse maatschappij. Verlicht absolutisme De Franse economie maakte in de 18e eeuw een indrukwekkende groei door. De gegoede burgerij werd er rijk van, maar Frankrijk bleef een standenmaatschappij. De Franse koningen hielden vast aan het absolutisme en de adel versterkte zijn positie in het staatsapparaat ten koste van de burgerij. De landbouwproductie nam toe, maar de boeren leden onder belastingen en de talloze plichten die de edelen hun oplegden. In 1789 verscheen in Frankrijk een pamflet met een tekening van een edelman en een geestelijke die op de rug van een boer zaten. Dit gaf de toestand onder het ancien regime aan de vooravond van de Franse revolutie goed weer. In 1750 ging Voltaire in op de uitnodiging van Frederik II de Grote van Pruisen om in het Duitse Versailles te komen wonen: Paleis Sanssouci in Potsdam. Voltaire had bewondering voor de politieke vrijheid in GB maar hij geloofde niet dat het volk in staat was tot verstandige besluiten. Hij vond het verlicht koningschap beter. Verlicht absolutisme = Alles voor het volk, niets door het volk. Voor medezeggenschap vond hij zijn onderdanen te dom.

4 Nederland Terwijl de misere onder het volk toenam, werden de regenten steeds rijker. Ze verdienden veel geld doordat ze grote bedragen leenden aan de overheid en daarvoor rente ontvingen. De overheid kon die rente alleen betalen door nog meer geld te lenen en belasting te heffen. Toen standhouder Willem III in 1702 kinderloos overleed, begon een tweede stadhouderloos tijdperk. De regenten hadden weer alleen voor het zeggen. Een groeiende corruptie was het gevolg. De bloeitijd van de economie was voorbij en de Republiek had torenhoge schulden. Toen in 1747 Franse troepen de republiek binnentrokken, ging het volk overal de straat op en riep om Oranje, net als in het rampjaar Al snel werd Willen IV in alle gewesten tot stadhouder benoemd. De republiek begon op een monarchie te lijken. Uiteindelijk zou een beweging ontstaan die zich niet alleen tegen de regenten keerden maar ook tegen de De democratische revoluties 7.3 Kenmerkend aspect: De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg de discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap. Intro: Eind 18e eeuw braken in Noord-Amerika, de Republiek en Frankrijk revoluties uit. Oude privileges werden afgeschaft, er kwamen grondwetten en burgers kregen invloed op het bestuur. Revolutie in Amerika De 13 Britse kolonies in Noord-Amerika kwamen in 1763 in botsing met hun moederland. De Amerikanen wilden geen belasting meer betalen, zolang ze niet waren vertegenwoordigd in het Britse parlement: no taxation without representation. Om het verzet te bundelen, richtten ze in 1774 het Continentaal Congres op waarin alle kolonies vertegenwoordigd waren. Een jaar later brak tussen de kolonies en Groot-Brittannië de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog uit. In juni 1776 wees het Congres 5 leden aan om een onafhankelijkheidsverklaring te schrijven. Op 4 juli verklaarden de 13 kolonies zich onafhankelijk. De nieuwe staat werd gebaseerd op het idee dat alle mensen gelijk zijn en onvervreemdbare rechten hebben.

5 In 1783 erkende Groot-Brittannië de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten van Amerika. De VS nam daarna de eerste geschreven grondwet ter wereld aan en werd een rechtsstaat. De staatsmacht kwam in verschillende handen. Het Congres (het senaat en het Huis van afgevaardigden) > wetgevende macht De president > uitvoerende macht Het Hooggerechtshof > rechterlijke macht Aan de grondwet werd een bill of rights toegevoegd. Daarin stonden de grondrechten van de Amerikaanse staatsburgers, zoals de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting. Deze werden voortaan democratisch gekozen De democratische revolutie sloeg vanuit Amerika over naar de Nederlandse Revolutie. In september 1781 lag in de straten van verschillende steden een anoniem pamflet met de titel: Aan het volk van Nederland. Het pamflet vormde het startsein voor een democratische beweging. Na 1786 verjoegen gewapende patriotten in meerdere steden de regenten en installeerden een democratisch bestuur. Stadhouder Willem V zocht een veilig heenkomen in Nijmegen. Maar in 1787 maakte zijn zwager (de koning van Pruisen) met een leger een eind aan de patriotten opstand. Duizenden patriotten vluchtten naar Frankrijk. In de winter van 1794/95 keerden de patriotten terug met het Franse revolutionaire leger en riepen de Bataafse Revolutie uit. Stadhouder Willem V vluchtte naar Groot-Brittannië. Daarna werd een Nationale Vergadering gekozen. Die nam in 1798 een democratische grondwet aan, hief de onafhankelijkheid van de gewesten op en maakte van Nederland een eenheidsstaat. - In 1806 maakte Nederland een einde aan de Bataafse revolutie - Hij liet Nederland een koninkrijk worden met als koning Lodewijk Napoleon (zijn broer) - In 1810 werd Nederland ingelijfd bij Frankrijk. - In 1813 werd Nederland bevrijd en het werd weer een monarchie en een eenheidsstaat. Een eenheidsstaat is een staat waarvan de macht uitsluitend bij een centrale overheid ligt. Onrust in Frankrijk Frankrijk steunde de Amerikanen tijden de Amerikaanse onafhankelijkheid oorlog; dit was om Groot-Brittannië dwars te zitten. Door deze oorlog liep de staatsschuld van Frankrijk nog verder op. In 1788 zag koning Lodewijk XVI geen andere uitweg dan de Staten-Generaal bijeen te roepen die in mei 1789 bijeen kwam in Versailles. Door onenigheid over de manier van stemmen riep de derde stand (de burgerij) zichzelf uit tot Nationale Vergadering.

6 In de weken daarna leek Lodewijk XVI de vergadering uiteen te willen jagen. - Hij liet tienduizenden troepen samentrekken rond Parijs. - Het volk dacht eindelijk verlost te worden van het ancien regime. En net nu er betere tijden leken aan te breken, leek de koning dat met geweld te willen tegenhouden. - De angst voor militair ingrijpen bracht volkswoede tot uitbarsting. Op 12 juli bestormden mensenmassa s in Parijs de wapenpost. - Op 14 juli nam een menigte de onneembaar geachte Bastille in. De val van de Bastille was het sein tot een algehele opstand. In de steden namen revolutionaire comités de macht over. Kloosters, kastelen en landhuizen werden afgeschaft en de Nationale Vergadering voerde hervormingen door. Veranderingen: - de Nationale Vergadering schafte alle feodale rechten af. - de Nationale Vergadering nam de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger aan. Volgens deze verklaring was het volk soeverein. - de Nationale Vergadering onteigende het bezit van de kerk. Door de grondwet werd het land een monarchie. De koning hield uitvoerende macht. De wetgevende macht kwam in handen van een gekozen vergadering die de regering moest controleren. De Nationale vergadering bestond vooral uit rijke burgers die de invloed van het bezitloze gepeupel beperkt wilde houden. Alleen welgestelde kregen het volledige staatsburgerschap met kiesrecht. Voor deze grondwet kon worden ingevoerd sloeg de koning op de vlucht. Op de grens werd hij gearresteerd en teruggevoerd naar Parijs. Hij werd gedwongen de grondwet te ondertekenen. September 1791 werd een nieuwe volksvertegenwoordiging gekozen. - de gematigde bourgeoisie had weer de meerderheid - er zaten nu ook leden in van radicale clubs, die het volk meer macht wilde geven. 1793: menigte drong parlement binnen en verjoeg leden. - Jacobijn Robespierre die revolutie wilde zuiveren. Verraders mochten vermoord worden. Tienduizenden werden slachtoffer van deze Terreur. Ook veel revolutionairen kwamen onder de guillotine: de revolutie verslond haar eigen kinderen. Na een jaar werd Robespierre zelf opgepakt en onthoofd. Daarna werd de volksinvloed teruggedrongen totdat Napoleon een dictatuur vestigde. - Gaf oude adel niet haar voorrechten terug en schafte die na zijn veroveringstocht in andere delen van Europa ook af. - Nadat hij was verslagen in 1815 probeerde de winnaars overal monarchie en adel te herstellen. Maar nieuwigheden als grondwetten bleven bestaan. - Idealen van de democratische revoluties bleven het verzet tegen de oude orde stimuleren.

7 Kolonialisme en slavernij 7.3 Kenmerkend aspect: Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantage-kolonies en de daarmee verbonden trans- Atlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme. Intro: In de 16e eeuw gingen de Spanjaarden en de Portugezen slaven uit Afrika halen. Ze stelden hen tewerk op plantages in hun Amerikaanse kolonies. Later gingen ook andere landen aan de trans- Atlantische slavenhandel meedoen. Tijdens de verlichting ontstond een beweging tegen de slavernij. Slaven uit Afrika Tussen 1500 en 1800 werden niet minder dan 11 miljoen slaven uit Afrika naar Noord- en Zuid-Amerika gebracht. Negentig procent ging naar het Caribische gebied en Zuid-Amerika. Spanjaarden en Portugezen haalden in het begin van de 16 eeuw de slaven uit Afrika voor het werk in de mijnen en op de landbouwplantages. In de 16e eeuw werd de slavenhandel in Nederland nog veroordeeld als onchristelijk en onmenselijk. Dat veranderde toen de WIC in Brazilië gebieden had veroverd. Nederlandse schepen vervoerden in drie eeuwen zo'n slaven, bijna 5 procent van het totaal. Ruim de helft daarvan ging naar Suriname, dat in 1667 een Nederlandse kolonie werd. Driehoekshandel De slavenhandel was onderdeel van de zogenaamde driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika. In Afrika verkocht men goederen en kocht men van Afrikaanse opkopers slaven en die verkocht men in Amerika. Met de opbrengst daarvan werden plantage producten gekocht die naar Europa gingen.

8 Slavenbestaan Abolitionisme De meeste slaven werden ingezet op plantages waar men suiker, tabak, koffie en katoen voor de Europese markt produceerde. De plantage-eigenaren deden met de slaven wat ze wilden en werden vaak onmenselijk behandeld. Soms kwamen slaven ertegen in opstand. In Suriname bijvoorbeeld vluchtte een aantal slaven en bouwde in het tropisch regenwoud een nieuw bestaan op, zoals de Surinaamse Marrons. In de 18 e eeuw ontstond er een beweging tegen de slavernij: het abolitionisme. Dat werd geïnspireerd door de verlichting en het christendom. Slavernij was in strijd met de natuurlijke gelijkheid van mensen. In 1787 richtten abolitionisten in Groot-Brittannië de 'Society for the Abolition of the Slave Trade' op. Deze beweging had succes. In 1807 verbood de Engelse regering de slavenhandel en in 1833 werd de slavernij in alle Britse kolonies afgeschaft. Abolitionisme in de VS en Nederland De noordelijke staten hadden vóór 1830 de slavernij afgeschaft. Dat eisten de abolitionisten ook voor het zuiden. Maar de zuidelijke staten verzetten zich daartegen omdat hun economie vooral draaide om de katoenplantages. Om te voorkomen dat de federale regering in het zuiden de slavernij zou afschaffen scheidden de zuidelijke staten zich af. Dat leidde tot de Amerikaanse burgeroorlog ( ). Het noorden won uiteindelijk die oorlog en ook in zuiden werd nu de slavernij verboden. In de praktijk bleek ondanks dat verbod er nog steeds slavernij te zijn. Abolitionisme = beweging voor de afschaffing van slavenhandel en slavernij Nederland was een van de laatste landen die de slavernij verbood. Pas in 1814 werd de slavenhandel verboden maar de slavernij zelf kwam pas in de belangstelling in1863, mede naar aanleiding van het boek, De negerhut van oom Tom. In 1863 werden de Surinaamse en Antilliaanse slaven vrije mensen Nederland verbied slavernij Amerikaanse burgeroorlog Engelse regering verbied slavenhandel slavernij word in alle Britse kolonies

9 Tijdsvak 8 ; De wereld in de tijd van burgers en stoommachines Kenmerkend aspect: De industriële revolutie 8.1 De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving. Het leger van generaal Ludd Intro: In de tweede helft van de 18e eeuw begon in Groot-Brittannië de industriële revolutie. Er ontstond een industriële samenleving, waarin meer dan de helft van de bevolking in de steden woonde. Niet iedereen was voorstander van de industriële revolutie. Zo voerden leden van de zogenaamde Ludd s Army acties uit, overvielen fabrieken en vernielden weefmachines. De overheid moest soldaten sturen om de vernielingen te laten stoppen. Maar het geweld verspreidde zich naar andere plaatsen. Ook braken er in steden hongeropstanden uit. Een groot aantal daders werd opgepakt en tientallen van het opgehangen op naar Australië gedeporteerd. Daardoor ging het Luddisme als een nachtkaars uit. Engeland komt op stoom De industrialisatie begon met simpele uitvindingen in de textielnijverheid, maar groeide steeds verder uit doordat men stoommachines ging toepassen die bij elkaar werden gezet in fabrieken. Daardoor kwam de machine-industrie, de ijzerindustrie en de steenkolenwinning tot grote bloei. De arbeidsproductiviteit nam toe. In 1825 kon een arbeider per uur 350 keer zoveel katoendraad maken als in Het gebruik van katoen werd steeds groter. Een trage revolutie Het waren vooral de wevers die protesteerden tegen de verdwijning van hun traditionele handwerk. Ze waren werkloos geworden of moesten genegen nemen met een lager inkomen, waardoor ze armoede en zelfs honger leden. In de industrie maakte handwerktuigen plaats voor machines, die werden aangedreven door stoom en later gas of elektriciteit. Er kwam een voortdurende technologische vooruitgang op gang waarbij de productie werd gemechaniseerd. Vanuit Engeland verbreidde de industrialisatie zich geleidelijk over de wereld.

10 Landbouw-en transportrevolutie Waarom begon de industriële revolutie juist in Groot-Brittannië? In Groot-Brittannië waren er rijke ondernemers die winst wilden maken. Ze staken geld in machines en namen grote aantallen arbeiders in loondienst. Het kapitalisme breidde zich zo uit van de handel naar de industrie. Ze probeerden voortdurend concurreren te weren en betere producten te maken. Door de agrarische revolutie konden steeds meer mensen worden gevoed, waardoor arbeidskrachten beschikbaar kwamen voor de industrie. Door de transportrevolutie. In Engeland liet men kanalen graven waardoor een netwerk van waterwegen ontstond waaraan fabrieken werden gebouwd, die over de kanalen de benodigde goederen konden. aan- of afvoeren. De komst van de stoommachines maakte ook de stoomlocomotief mogelijk. Hierdoor ontstond er in Groot-Brittannië een dicht spoorwegennet dat alle belangrijke steden verbond. Tweede industriële revolutie Eerste Industriële Revolutie Technische verbeteringen en uitvindingen afkomstig van hobbyisten. Steenkool was de belangrijkste energiebron. Economie gebaseerd op de productie van kapitaalgoederen (machines, spoorwegen). Mogelijkheid kopen van basisproducten. Tweede Industriële Revolutie Innovaties vonden plaats op wetenschappelijke basis. In de tweede helft van de negentiende eeuw werden aardolie en elektriciteit de nieuwe energiebronnen. Economie gebaseerd op de productie van consumptiegoederen. Nieuwe industrie maakte massaproductie mogelijk. Geleidelijke verhoging levensstandaard waardoor men ook goederen kon kopen boven de basisbehoeften. Vanaf 1850 verspreidde de industriële revolutie zich naar andere Europese landen, zoals Duitsland, België en later Nederland. Tegelijkertijd kwamen er ook ander industrieën op zoals de staalindustrie, de chemische industrie en de technologische industrie. Vooral na 1890 gingen de ontwikkelingen snel. De komst van elektriciteit leidde tot een ware lichtrevolutie. De voedselproductie nam sterk toe door de toepassing van kunstmest. Er ontstond een aparte voedingsmiddelenindustrie, die nieuwe producten als blikvoedsel en margarine voortbrachten.

11 Laboratoria de industriële samenleving Grote bedrijven gingen nu in laboratoria werken aan steeds betere producten. Ook de transportrevolutie ging verder door. Spoorwegen werden uitgebreid. Er werden bruggen gebouwd en het stoomschip verving het zeilschip. Uitvindingen als de auto en de fiets en de komst van het vliegtuig hadden daar invloed op. Het was de grootste verandering sinds de landbouwrevolutie. De bevolking groeide in een nog nooit vertoond tempo en een steeds groter deel van de bevolking werkte in de industrie-of dienstensector. In 1850 werkte nog maar 20 procent van de Britten in de landbouw en woonde meer dan de helft in de stad. Steden werden steeds groter door de sloop van stadsmuren en nieuwe steden ontstonden. Politiek-maatschappelijke stromingen Kenmerkend aspect: Intro: 8.2 De opkomst van politiekmaatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme confessionalisme en feminisme Het congres van Wenen Vanaf 1815 ontstonden politieke stromingen als het liberalisme, nationalisme en socialisme, die zich verzetten tegen de conservatieve monarchieën. Door de opkomst van de burgerij en de arbeidersklasse groeide hun invloed. In 1815 kwamen de overwinnaars van Frankrijk in Wenen bij elkaar om een nieuw machtsevenwicht in Europa te creëren. De oude machthebbers kwamen weer op de troon, zodat we ook spreken over restauratie. Bijna alle oude voorrechten van adel en kerk werden weer hersteld en de burgerrechten beperkt. Frankrijk werd weer een monarchie en Nederland ook. De zuidelijke Nederlanden (nu België)werd bij Nederland gevoegd om zo Frankrijk beter in toom te kunnen houden. Duitsland ging bestaan uit twee grote mogendheden: in het noorden Pruisen (dat kreeg er in het westen gebieden bij om Frankrijk beter in toom te kunnen houden) en in het zuiden het Habsburgse keizerrijk (Oostenrijk) waar het noorden van Italië aan werd toegevoegd. Italië werd verdeeld tussen koningen, hertogen en de paus.

12 Liberalisme en nationalisme De eerste politieke stroming die na 1815 ontstond was het liberalisme. De liberale ideeën kwamen uit de verlichting en de democratische revoluties. Kenmerken ervan waren: 1) een grondwet die de macht van de koning beperkte en de burgerrechten garandeerde. 2) de regering moest ondergeschikt zijn aan een gekozen volksvertegenwoordiging. 3) de wet dient voor iedereen gelijk te zijn. 4) adel en kerk mochten geen voorrechten hebben. 5) de vrijheid van het individu stond voorop. 6) ook moest er economische vrijheid zijn waarbij de overheid zich niet met de economie moest bemoeien. Ook het nationalisme keerde zich tegen de bestaande orde. Nationalisme en liberalisme waren aan elkaar verwant. In de 18e eeuw ontstond tijdens de democratische revoluties het idee dat alle leden van een volk door taal, geschiedenis en cultuur met elkaar verbonden waren. Daarom moesten ze volgens nationalisten verenigd zijn in een onafhankelijke staat. Maar het Congres van Wenen hield daar geen rekening mee. Vooral de Duitsers en Italianen werden er door gefrustreerd. Socialisme en conservatisme Volksopstanden in Europa Het socialisme was een beweging van de arbeiders. Socialistische ideeën kwamen voort uit de verlichting en de democratische revoluties. Het ging de socialisten om gelijkheid. Ze kamen op voor de onderdrukten en bestreden verschillen in macht en inkomen. Tegenover liberalisme, nationalisme en socialisme stond het conservatisme, dat de gevestigde orde wilde handhaven. Menselijke instincten mochten geen vrij spel krijgen want dan ontstond er chaos. Volens de conservatieven was het belangrijk vast te houden aan historisch gegroeide instellingen. Het verzet tegen de autoritaire monarchieën nam geleidelijk toe en de onderdrukte ideeën uit de democratische revoluties kregen weer steeds meer aanhang. In 1830 leidde een opstand in Parijs tot een koningshuis dat meer oog had voor de burgerij. Maar ook in Brussel en Luik braken opstanden uit die uiteindelijk ertoe zouden leidden dat de Zuidelijke Nederlanden zich weer van Nederland afscheiden.

13 In 1848 brak er in Parijs een bloedige opstand uit. Die opstand verspreidde zich over Europa naar Wenen, Berlijn en andere steden. Er werden veranderingen beloofd, maar in Oostenrijk en Pruisen kwam daar niet veel van terecht. Veranderingen waren echter onvermijdelijk want door de industriële revolutie groeide de economische macht van de burgerij. Uiteindelijk leidde dat tot het ontstaan van twee nieuwe staten. Italië werd verenigd onder een koninkrijk met een liberale grondwet (1870). In Duitsland streefde de Pruisische kanselier Bismarck naar Duitse eenheid. Om dat te bereiken voerde hij drie succesvolle oorlogen tegen Denemarken, Oostenrijk en Frankrijk. Nationalisme vormde de boventoon en toen de oorlog tegen Frankrijk in 1871 werd gewonnen, dwong Bismarck de Duitse vorsten, zich bij Pruisen aan te sluiten en de Pruisische koning werd in de Spiegelzaal van Versailles uitgeroepen tot Duitse keizer. Agressief nationalisme Dit nationalisme verheerlijkte de eigen natie en zette zich af tegen andere naties. Ook veel conservatieven werden nationalistisch. Dit werd bevorderd door nationale feestdagen, standbeelden en gedenktekens waarmee gebeurtenissen of helden uit het verleden werden verheerlijkt. Wel of geen socialistische revolutie Pas na 1870 werd het socialisme een massabeweging. Ze waren aanhangers van de ideeën van Karl Marx, die er van uitging dat er een revolutie nodig was van het proletariaat (arbeiders), die de macht zou moeten overnemen, het kapitalisme afschaffen en de bedrijven in handen van de staat brengen. Niet winst maken was dan uitgangspunt maar produceren voor de behoeften van de mensen. Marx sprak zich uit tegen het nationalisme. Alle arbeiders moesten zich verenigen in de strijd tegen het kapitalisme. Binnen het socialisme groeide rond 1900 een beweging die gematigder was en streefde naar verandering, niet door revolutie maar door evolutie, via parlementaire weg binnen de bestaande maatschappij. Uiteindelijk viel het socialisme in 1919 uiteen in twee stromingen, de gematigde sociaal-democratie en het revolutionaire communisme.

14 Democratisering Kenmerkend aspect: Intro: 8.3 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces. In de 19e eeuw nam bijna overal in Europa de volksinvloed toe, maar in sommige landen ging democratisering veel verder dan in andere. Groot- Brittannië en Nederland zijn voorbeelden van een geslaagde democratisering; Duitsland is een voorbeeld van een mislukte democratisering. Een kroon uit het slijk In 1848 kwam het Duitse parlement bijeen in Frankfurt en werd men het eens over een grondwet die voor heel Duitsland zou gelden. Alle privileges werden afgeschaft, de adel opgeheven en de individuele vrijheden werden beschermd. Aan de Pruisische koning werd het keizerschap aangeboden maar de koning weigerde. Hij wilde geen kroon aannemen van zijn onderdanen, omdat hij dan van hen afhankelijk werd. Alleen god kon hem tot keizer benoemen. Kort daarna liet Wilhelm het parlement door het leger uiteenjagen. De Britse traditie Parlementaire democratie Bij democratisering ging het om twee dingen: de invoering van een parlementair stelsel en de uitbreiding van het kiesrecht. Een parlementair stelsel was pas een parlementaire democratie als een volksvertegenwoordiger werd gekozen met algemeen kiesrecht waarbij zowel mannen als vrouwen kiesrecht zouden hebben. Groot-Brittannië had een eeuwenoude democratische traditie. De macht van de koning werd al eeuwenlang beperkt. In het Hogerhuis zaten edelen die hun zetel dankten aan hun hoge geboorte of benoeming door de koning, het Lagerhuis werd gekozen door middel van een districtenstelsel. De koning ondernam in de 16e en 17e eeuw pogingen het parlement uit te schakelen. Maar begin 19e eeuw bleek toch het parlement de baas maar mocht de koning naar eigen inzicht ministers benoemen of ontslaan. Onder koningin Victoria kwam daar ook een einde aan (1837). De partij die de verkiezingen hadden gewonnen bepaalde wie minister zou worden. Koningin Victoria had geen macht maar werd een symbool van het Britse Imperium tot haar dood in De 19e eeuw wordt ook wel het Victoriaanse tijdperk genoemd.

15 Stemrecht voor de burgerij Naar een parlementaire democratie De strijd om de democratisering ging dus in Engeland over het kiesrecht. De grenzen van de kiesdistricten waren sinds de middeleeuwen niet meer aangepast, waardoor de industrie steden er bekaaid van af kwamen. Daar profiteerden de conservatieven het meest van. Pas in 1832 werden de districten eerlijker over het land verdeeld. De arbeiders schoten er echter niet veel mee op omdat slechts de rijkste 15 procent van de mannen mocht stemmen. Vanaf 1850 groeien het aantal stemgerechtigden en in 1884 kreeg 2/3 van de volwassen mannen het kiesrecht. De meeste geschoolde arbeiders stemden liberaal. Pas in 1900 werd de sociaaldemocratische Labour Party opgericht. In 1919 kwam er een algemeen mannen kiesrecht en kregen ook de meeste vrouwen kiesrecht. In 1928 kreeg Groot- Brittannië volledig algemeen kiesrecht. Nederland De mislukte liberalisering van Pruisen Hoewel ons koninkrijk een constitutionele monarchie was, was de macht van de koning nauwelijks beperkt. Dat veranderde in Willem II, bang voor een revolutie, vroeg aan de liberaal Thorbecke een nieuwe grondwet te schrijven. Zo kreeg Nederland een parlementair stelsel, maar nog geen democratie door het censuskiesrecht. Pas in 1887 werd dat uitgebreid. In 1917 kwam het algemeen mannenkiesrecht en in 1919 het algemeen vrouwenkiesrecht. Het Pruisische parlement had weinig macht en het kiesrecht was zo geregeld dat alleen de adel zwaar in het voordeel was. Toch behaalden de liberalen in 1861 de meerderheid en kwamen direct in conflict met de koning. Het was kanselier Bismarck die buiten het parlement om de legeruitbreiding doorzette. De Duitse eenwording maakte hem zo populair dat de conservatieven de verkiezingen wonnen. Bismarck kwam met een nieuwe grondwet die de keizer grote macht gaf. De onmachtige Rijksdag De Rijksdag werd met het algemeen mannenkiesrecht gekozen. Duitsland had echter nog een grote plattelandsbevolking die eerder conservatief dan liberaal stemde. Bovendien kreeg de Rijksdag weinig bevoegdheden. De Rijksdag kreeg het budgetrecht en kon wetsvoorstellen afkeuren, maar mocht de regering niet ter verantwoording roepen. De keizer benoemde en ontsloeg de ministers. Duitsland werd pas een democratie toen het Duitse RIjk aan het einde van de Eerste Wereldoorlog ten onderging. De Rijksdag was het Duitse parlement van Duitsland in de jaren

16 De emancipatiebewegingen 8.4 Kenmerkend aspect: De opkomst van emancipatiebewegingen. Nieuwe bewegingen Intro: In de tweede helft van de 19e eeuw kwamen het feminisme en het confessionalisme op. Het waren emancipatiebewegingen die een eind wilden maken aan de achterstelling van hun aanhangers. In Mei 1914 werd de feministe Emmeline Pankhorst in Engeland opgepakt toen ze een verzoekschrift aan de koning wilde aanbieden. Feministen zochten voor hun streven de publiciteit. Het feminisme was net als het socialisme en het confessionalisme een emancipatie beweging. - Het socialisme streefde naar een betere positie van arbeiders. - Het feminisme streefde naar gelijkberechting van vrouwen. - Het confessionalisme streefde naar een volwaardige positie in de samenleving voor streng gelovigen. Katholieke confessionelen Het confessionalisme was vooral in Nederland en Pruisen belangrijk. Beide landen hadden namelijk een grote katholieke minderheid. Katholieke kregen in de 19e eeuw gelijke rechten, maar werden niet voor vol aangezien. In Duitsland begon Bismarck, met liberale steun, een strijd tegen de katholieken, door het aannemen van anti-klerikale wetten. De onderdrukking leidde ertoe dat de katholieken massaal gingen stemmen op de katholieke Zentrumpartij. Uiteindelijk liet Bismarck de katholieken met rust. Protestanse confessionelen Feminisme Hoewel van ouds tegenstander, streden protestanten en katholieken samen tegen het socialisme, liberalisme en het toenemende ongeloof. In tegenstelling tot Duitsland had het protestantse confessionalisme in Nederland succes. In 1879 richtte dominee Abraham Kuyper de Anti-Revolutie Partij (ARP) op. De partij werd een van de grootste Antiklerikalisme is de stroming die zich keert tegen de invloed of de machtspositie van de geestelijkheid Voor het eerst rond 1900 de ondergeschikte positie van de vrouw ter discussie. De meeste feministen kwamen uit de hogere burgerij. Waar mannen en vrouwen in gescheiden werelden leefden. Gehuwde vrouwen hadden nauwelijks rechten. Ze hadden geen recht op een eigen vermogen en mochten geen rechtszaak beginnen. Door het feminisme werd de positie van de vrouwen iets beter, maar als ze trouwden moesten ze, als ze werkten, hun baan opgeven. De belangrijkste eis van de feministen was het verkrijgen van algemeen kiesrecht. Met allerlei acties probeerden ze daarvoor publiciteit te verkrijgen. In 1919 voerde Groot-Brittannië het vrouwenkiesrecht in. Andere landen deden dat langzamerhand ook.

17 De sociale kwestie 8.5 Kenmerkend aspect: Discussies over de sociale kwestie. London in 1904 Intro: De industrialisatie leidde tot het ontstaan van een sociale kwestie. Er ontstond debat over de slechte werk- en leefomstandigheden van de arbeiders. In talrijke journalistieke bijdragen werden de omstandigheden beschreven waaronder arbeiders moesten leven. Zo ook door een Deense journaliste die de situatie in Londen in 1904 beschreef. Armoede, dronkenschap, slechte woonomstandigheden. Net zoals het in Londen was, was het ook in andere fabriekssteden. Discussies De sociale kwestie leidde tot discussies. Liberalen dachten dat het vanzelf beter zou gaan. Als de economie zich verder ontwikkelde dan zou iedereen vanzelf profiteren. Armoede was je eigen schuld. Nodig was een nachtwakersstaat, waarin de overheid voor orde en rust zorgde, en zich verder niet met de maatschappij bemoeide. Socialisten zagen armoede als gevolg van het kapitalisme. Daarom kon alleen omverwerping van het kapitalisme verbetering brengen. Ook de confessionelen waren kritisch tegenover het kapitalisme. Volgens de paus moesten arbeiders en werkgevers organisaties vormen naar het voorbeeld van de vroegere gilden en door samenwerking de sociale kwestie oplossen. Kenmerken van de sociale kwestie De leef- en werkomstandigheden waren erbarmelijk. Mannen, vrouwen en kinderen maakten werkdagen van 14 á 16 uur. Eigenaren werkten niet meer mee in de fabrieken. De machines bepaalden het werktempo Arbeiders werden streng gecontroleerd Er was sprake van inkomensverschillen en klassentegenstellingen. De toenemende welvaart van de burgerij maakte de armoede van de arbeiders minder aantrekkelijk Verbeteringen Binnen de liberalen hielden rechtse liberalen vol dat arbeiders voor zichzelf moesten zorgen, maar linkse liberalen vonden dat de staat sociale misstanden moest bestrijden. In Nederland brachten liberale kabinetten de eerste sociale wetten tot stand zoals de ongevallenwet en de woningwet. Arbeiders richtten zelf vakbonden op, die met werkgevers gingen onderhandelen over betere arbeidsvoorwaarden. Vanaf 1850 kregen vakbonden in Groot-Brittannië steeds meer invloed.

18 Kenmerkende aspecten Dit hoofdstuk gaat over de tijd van ontdekkers en hervormers met de kenmerkende aspecten uit het examenprogramma: 1. Het begin van de Europese overzeese expansie. 2. Het veranderde mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling. 3. De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 4. De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had. 5. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat. 5

19 Kenmerkende aspecten Dit hoofdstuk gaat over de tijd van regenten en vorsten met de kenmerkende aspecten uit het examenprogramma: 1. Het streven van vorsten naar absolute macht. 2. De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek. 3. Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. 4. De wetenschappelijke revolutie. 6

20 Kenmerkende aspecten 7 Dit hoofdstuk gaat over de tijd van pruiken en revoluties met de kenmerkende aspecten uit het examenprogramma: 1. Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving; godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen. 2. Voortbestaan van het ancien regime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) 3. Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantage kolonies en de daarmee verboden trans-atlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme. 4. De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap

21 Kenmerkende aspecten 8 Dit hoofdstuk gaat over de tijd van burgers en stoommachines met de kenmerkende aspecten uit het examenprogramma: 1. De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving 2. Discussies over de sociale kwestie 3. De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie 4. De opkomst van emancipatiebewegingen 5. Voortschrijdende democratisering met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces 6. De opkomst van politiek maatschappelijke stromingen; liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme