Capita Selecta AGUtrecht Evidence-based Logopedie: Effect van taaltherapie bij kinderen

Transcriptie

1

2 Capita Selecta AGUtrecht Evidence-based Logopedie: Effect van taaltherapie bij kinderen Ellen Gerrits & Gerda Bruinsma Lectoraat logopedie

3 Inhoud Kader: mythen en fabels over kindertaalstoornissen Evidence in Nederland: Gerda Bruinsma Systematic review effect taaltherapie Gouden regels taaltherapie Evidence-based handelen

4 Mythe 1: Er is een duidelijke definitie voor Specifieke Taalontwikkelingsstoornis (S-TOS)

5 Definitie? Er is niet eens een eenduidige naamgeving Kinderen met een specifieke taalontwikkelingsstoornis Kinderen met een communicatieve beperking Kinderen met een dysfatische ontwikkeling Kinderen met een spraakstoornis Kinderen met een taalachterstand Kinderen met een taalprobleem Luie kinderen

6 De definitie Taalverwerving verloopt niet volgens norm zonder duidelijk aanwijsbare oorzaak Definitie met exclusiecriteria: normaal gehoor, cognitie, neurologische ontwikkeling etc Vaker achterstand in expressieve taal dan receptieve taal (Bishop & Edmundson, 1987) Weinig consensus over subtypes en inclusie criteria

7 Wat zou een inclusiecriterium kunnen zijn van een taalontwikkelingsstoornis?

8 Prevalentie Prevalentie = % in populatie waarvan je verwacht dat het de stoornis heeft Prevalentie van S-TOS wordt bepaald door de definitie/afkappunten die worden gehanteerd Discrepantie verbaal versus nonverbaal IQ Leeftijdscriterium Standaard scores: meer - 2 standard deviaties (lager P=3) lager P=10 In de praktijk: meer -1 standard deviatie (P=10 P=16)

9 Prevalentie (2) Tomblin et al (1997), prevalentie = 7,4% 8% jongens en 6% meisjes Epidemiologische studie; screening (26,2%) > taaldiagnostiek bij 5-jarigen Inclusiecriterium: 2/7 taalsubtest < -1,3 SD + normaal gehoor en nonverbaal IQ Prevalentie= kinderen die worden verwezen Afhankelijk van logopedisch zorgaanbod 12% (Goorhuis-Brouwer, 2000)

10 Fabel 2 Taalprofiel is stabiel

11 Subtypering en classificering lukt niet omdat taalsymptomen veranderen als kind ouder wordt en taal complexer wordt Start als fonologische stoornis, eindigt met zwakke narratieve vaardigheden Verandering symptomen betekent ook aanpassing van begeleiding en behandeling

12 Mythe 3 Kinderen hebben meerdere stoornissen

13 Kind met Specifieke taalontwikkelingsstoornis heeft ook een auditieve verwerkingstoornis En een sensorische integratiestoornis Complex profiel, niet stapelen van stoornissen maar in kaart brengen van sterke en zwakke vaardigheden. Symptomen ipv stoornissen. Stoornis = Alleen DSM-IV boekje

14 Mythe 4 Het diagnostisch verslag is de basis voor de behandeling

15 Stoornisgerichte diagnostiek (bv multidisciplinair door audiologisch centrum) Handelingsgerichte diagnostiek (behandelend logopedist) ICF model > meer dan stoornis

16 Stoornisgerichte diagnostiek, zoals Reynell test en Schlichting test geeft nauwelijks bruikbare behandeldoelen Alleen ernst v/d achterstand t.o.v. norm Voorbeeld 4;03 jaar TBQ 116, WQ 78, ZQ 69 2;09 jaar TBQ 116, WQ 78, ZQ 69 Identieke therapie?

17 Taaltests (Zie Resing e.a., 2005). Gestandaardiseerde tests. Er zijn normen en de betrouwbaarheid en validiteit is vastgesteld. Test is beoordeeld door de COTAN (A of B zijn geschikt; niet oude TAK of CELF, pragmatiektest) ( Niet-gestandaardiseerde tests. Geen normen, ook geen inhoudsvalidatie. Maar kunnen goed beeld geven van kwaliteit taalgebruik van het kind en aanknopingspunten voor diagnostiek (ook CELF).

18 Casus Ivo 5;3 jaar TvK Zinsbouwproductie: -1,3 SD Spontane taal: Een deur is helemaal en een deur is mette viertant (=vierkant), De vake (=varken) gaat rustig en het paad (=paard) had (=hard), De meisje geholpe voor de opgetild wordt, De indiaan vange ze de kinderen.

19 Spontane taal analyse

20 Voordelen van STA Therapiedoelen Evaluatie van therapie Geen test-hertest effect Geen limiet aan gebruik, leeftijd etc Maat voor transfer therapie > dagelijkse communicatie (Van den Dungen & Verboog, 1991)

21 Gestandardiseerde methoden STA TARSP (1;3-4j) Morfosyntaxis 40 GRAMAT (1-4j) Morfosyntaxis 100 STAP (4-8j) Morfosyntaxis 50 (Van den Dungen & Verboog, 1991) FAN (1-4j) Fonologie 100

22 ICF model

23 Behandeldoelen stoornis+ = ICF Bij keuze behandeldoelen kijken naar communicatieve beperking van het kind Niet alleen maar stoornisgericht Casus kind is onverstaanbaar en spreekt niet veel Casus werd verstuurd naar 50 logopedisten Meerderheid zou starten met fonologische therapie Communicatie?

24 Fabel 8 Taaltherapie is de oplossing

25 Effectiviteit wordt geschat op 35-40% wat betreft taaltherapie in eigen praktijk Hardnekkigheid van de stoornis zit niet in definitie, maar is er wel (zie ook dyslexie) Alternatieve communicatie: bv NmG Weinig bekend over voorspellers van succes taaltherapie

26 Effecten per therapie of taalaspect Reviews van effect studies Law e.a. (2004) tonen effect aan van taaltherapie: Positief effect Hanencursus is diverse malen aangetoond (o.a. Girolametto e.a., 1996) Woordenschatuitbreiding helpt (o.a. Girolametto e.a., 1996) Fonologische benadering meer effect dan traditionele articulatietherapie (o.a. Gunther & Kessel-de Beer, 2005). Fonologische therapie geen transfer naar morfosyntaxis en andersom (Tyler e.a., 2000)

27 Mythe 9 Chronische oorontsteking oorzaak taalachterstand

28 Effect therapie: trommelvliesbuisjes Kind met taalachterstand is niet dom maar heeft kapotte oren (AD oktober, 2010) Otitis media is geen oorzaak van taalachterstanden Otitis media met mild en fluctuerend gehoorverlies, nauwelijks negatief effect op taalverwerving (Roberts, 2004) Trommelvliesbuisjes niet effectief bij taalachterstand (na 6 maanden geen verschil) (Richtlijn Otitis Media in de Tweedelijns zorg, in prep)

29 Fabel 10 Het ligt aan de ouders

30 Lage sociaal-economische status = geen oorzaak Zwakke ouders (Keegstra, Goorhuis-Brouwer et al, 2009; Wells, 2003) Nee (o.a. Bishop, 2008) Horende kinderen van dove ouders (Schiff-Myers, 1988) Sterke genetische factoren (o.a. Bishop, 2006) Relatie ouders-kind > beiden genetisch bepaalde taalstoornis?

31 Belang van effectieve taaltherapie

32 Want grote impact op leren Voorkomen van gevolgen taalachterstand: Risico voor leesproblemen (Snowling et al (2000) Risico voor leerproblemen (Catts, 1993; Hall & Tomblin, 1978) 67% of 11-jarigen met expressieve S-TOS en 88% met receptieve S-TOS heeft leesproblemen (Simkin & Conti- Ramsden, 2006)

33 En grote impact op individu en maatschappij S-TOS hoge associatie met psychiatrische stoornissen 36% S-TOS versus 12% controls werd regelmatig gepest En later nog meer sociale problemen: vriendschappen, liefdesrelatie, werk. (Beitchman, Nair, Clegg, & Ferguson, 1986; Cantwell & Baker, 1987; Paul & Cohen, 1984; Rice, Sell, & Hadley, 1991)

34 In de toekomst. De maatschappij wordt een nog grotere uitdaging voor taalzwakke kinderen Steeds meer schriftelijke informatiebronnen (internet) Steeds meer schriftelijke communicatie ( , sms, msn)

35 De zoektocht naar evidence in Nederland Drs Gerda Bruinsma Docent opleiding Logopedie Lectoraat Logopedie

36 Effect van taaltherapie Publicaties in Logopedie & Foniatrie over effect van therapie bij kinderen met taalontwikkelingsstoornissen Database DocOnline: Service van Nederlands Paramedisch Instituut (NPi) Bevat Nederlandstalige publicaties Daarnaast een databank van protocollen en meetinstrumenten

37 Effect van taaltherapie Tijdschriften in DocOnline: Logopedie en Foniatrie Forum Logopädie Niet: Van Horen Zeggen Tijdschrift voor Stem, Spraak en Taalpathologie Zoeken in DocOnline: Niet vrij toegankelijk Niet gebruiksvriendelijk Artikelen worden niet goed gevonden door zoekmachine

38 Hoeveel artikelen over effect taaltherapie (niet fonologische stoornissen) bij kinderen met taalontwikkelingsstoornissen?

39 Effect van taaltherapie Zoektermen: Taalontwikkelingsstoornis + Logopedie en Foniatrie + effect + therapie + na resultaat Taalontwikkelingsstoornis + Logopedie en Foniatrie + na resultaten Weinig, dus Taal als zoekterm gebruikt Taal + Logopedie en Foniatrie + na resultaten 9 artikelen over afasie = 66 resultaten

40 Daarvan gaan over effect van de behandeling bij taalontwikkelingsstoornissen zonder bijkomende problematiek 5 artikelen 5 artikelen 5 artikelen!

41 Knijff en Goorhuis-Brouwer (2002) Knijff & Goorhuis-Brouwer (2002): Voormeting en nameting bij 31 kinderen van 1;5 5;4 jaar (gem. leeftijd 3;1 jaar) met een: Specifieke taalontwikkelingsstoornis (SLI) N=16 therapie: individuele logopedie duur: 10 tot 46 maanden, intensiteit onbekend Niet-specifieke taalontwikkelingsstoornis (niet-sli) N=15 therapie: algehele ontwikkelingsstimulatie (SBO, MKD e.d., meestal inclusief logopedie) duur: 10 tot 46 maanden, intensiteit onbekend

42 Knijff en Goorhuis-Brouwer (2002) Knijff & Goorhuis-Brouwer (2002): Vooruitgang in taalbegrip (TBQ 15 pnt hoger of meer): SLI 63%, niet-sli 47% Vooruitgang in taalproductie (observatie ontwikkelingsfase t.o.v. norm): SLI 63%, niet-sli 27% Niet-verbaal IQ verbeterd (SON IQ 15 punten hoger of meer): SLI 31%, niet-sli 33% Kwaliteit: laag, geen beschrijving therapie, heterogene groep

43 De Bruyn (2000) De Bruyn (2000): Beschrijving van Hanen-oudercursus, met een korte beschrijving van een effectstudie die in 1995 is gedaan Aantal kinderen onbekend Therapie: 7-9 groepsbijeenkomsten voor ouders + 3 huisbezoeken Effect? Wel in communicatie, niet in taalniveau Kwaliteit: laag/niet te beoordelen op grond van deze beknopte beschrijving

44 Van den Dungen & Den Boon (2003) Gevalsbeschrijvingen: Van den Dungen & den Boon, 2003: Effect van therapie gericht op verbeteren communicatieve functies. Voor- en nameting observatie communicatieve functies. 3 kinderen (2;2 tot 3;2 jaar) 3-6 maanden logopedie, intensiteit onbekend Effect? Ja, wisselend, zeer uiteenlopende problematiek Kwaliteit: laag want n=3 en te weinig gegevens

45 Hansen (2004) Hansen, 2004: Gevalsbeschrijving therapie bij meertalig kind (4 jaar). Voormeting (beschrijving spontane taal) op andere wijze dan nameting (TAK) 30 weken logopedie, 1x per week Effect? Beperkt Kwaliteit: laag want n=1 en geen vergelijkbare gegevens in vooren nameting

46 Van Cranenbroek, Feiter e.a., 2009: Van Cranenbroek, Feiter e.a., 2009: Gevalsbeschrijving therapie bij woordvindingsproblemen (kind van 7 jaar). Vooren nameting inprenting woorden en woordvinding. Waarschijnlijk 8 dagdelen therapie door logopedist en neuropsycholoog op Sint Marie. Daarnaast ook logopedie. Duur en frequentie onbekend. Half jaar tussen vooren nameting. Effect? Ja Kwaliteit; laag, n=1 en geen informatie therapie

47 Bogers, Burger e.a. (2007): Niet in DocOnline: Bogers, Burger e.a. (2007): Taaldenkstimulerende technieken toegepast bij 5 kinderen met ESM (4;11 tot 6;11 jaar). Voor- en nameting met Vragenlijst Denkprocessen, MLU, spreekinitiatieven 4 weken logopedie, 3x per week Effect? Ja Kwaliteit: kleine groep, die verdeeld is over 2 technieken; test-hertesteffect bij afname Vragenlijst Denkprocessen?

48 Conclusies Nederlandse aanbod effect van taaltherapie (1) Lage kwaliteit: slechte beschrijving interventie en te weinig kinderen, geen controlegroep, casusbeschrijvingen

49

50 Conclusies Nederlandse aanbod effect van taaltherapie (2) Veel artikelen in Logopedie & Foniatrie gaan over taalontwikkelingsstoornissen in combinatie met andere stoornissen Effect van de behandeling bij taalontwikkelingsstoornissen wordt weinig beschreven (6 artikelen in 10 jaar) Onderzoeken zijn zo uiteenlopend dat er geen algemene conclusies te trekken zijn

51 Taaltherapie: Verschillende benaderingen De verbale benadering 1. Senso-motoriek. Stimuleren van de basis, de sensomotoriek via luisteren, kijken, voelen en tasten. Vanuit deze cognitieve basis volgt de taal vanzelf. 2. Psycholinguïstiek: Beschrijving van taalverwerkingsprocessen (spraakproductiemodel van Levelt, 1989). Therapie richt zich op stimulering van een proces in de keten dat verstoord verloopt. 3. Linguistïek. Taal is het leren van regels en structuren. Fonologie, morfologie, syntaxis. Therapie richt zich op het aanleren van bepaalde regels die niet voldoende zijn ontwikkeld. (Goorhuis-Brouwer, 2000, p )

52 Verschillende benaderingen De syntactische benadering: Therapie is gericht op het aanleren van specifieke syntactische structuren. Uitvoerige syntactische analyses zijn belangrijk om uitgangspunten voor taaltherapie te kunnen vinden. Programma s zijn o.a. Functionele Imitatie van Taalstructuren (FIT) en Taalachterstand en taalverwerving (TenT).

53 10 principes voor adequate interventie van grammatica (Fey, Long & Finestack, 2003) 1. Basisdoel: faciliteren van begrip en gebruik grammaticale regels als dit de dagelijkse communicatie positief zal beïnvloeden. 2. Grammaticale vorm mag nooit enige doel in therapie zijn. 3. Tussendoel. bv. hulpwerkwoorden toepassen.

54 10 principes voor adequate interventie van grammatica (Fey, Long & Finestack, 2003) 4. Specifieke doelen zijn gebaseerd op niveau van het kind, bv. gebruik van heeft. 5. Manipuleer context zodat grammaticaal doel vaker voorkomt. 6. Oefen het geleerde in verschillende communicatieve situaties 7. Gebruik zinnen die op een natuurlijke manier nadruk leggen op het doel.

55 10 principes voor adequate interventie van grammatica (Fey, Long & Finestack, 2003) 8. Breng systematisch contrasten aan tussen vorm kind en doelvorm. 9. Vermijd telegramspraak. Modelleer grammaticale structuur altijd in welgevormde zinnen. 10. Gebruik imitatie om doelvormen in te prenten en om het kind te laten oefenen.

56 Nieuwe benadering: Taaltherapie volgens Leonard Leonard (1998, 2000). S-TOS kinderen hebben een verminderde verwerkingscapaciteit (limited processing window). S-TOS kinderen hebben moeite met taalvormen die fonetisch zwak zijn ( de, loop-(t) ), semantisch niet transparant ( 2 beren vs hij liep ), kennis van complexe relaties veronderstellen ( Jan wast zich ).

57 Leonard: Taaltherapie vanuit perceptie Perceptie vereenvoudigen (nieuw idee). Leonard (2001). De functiewoorden in een Strong-Weak klemtoonpositie plaatsen. Bv. de Steven duwt de auto (=goede oefenzin) SW S W SW Steven duwde de auto (=minder goed) SW SW W SW

58 Het effect van taaltherapie, internationaal

59 Belang effect studies Keuze therapie: Evidence-based practice. Politieke en onderwijskundige wens taalachterstanden te bestrijden. Dreiging bezuinigingen 6% alle Nederlandse kinderen tussen 2-12 jaar krijgt logopedie (Goorhuis-Brouwer, 2005). Relatief weinig effect studies tov studies symptoombeschrijving, oorzaak, aard S-TOS (Yoder & McDuffie, 2002).

60 Effect taaltherapie kleuters Bishop & Edmundson (1987) Taal van 44% van de 4;0 jarigen was verbeterd bij meting op 5;6 jaar. 11% wanneer er ook sprake was van zwakke non-verbale cognitie. Kinderen die op 5;6 nog zwak waren in taal hadden significante problemen met gesproken en geschreven taal op 15-jarige leeftijd.

61 Effectstudies Nederland NIVEL-rapport Leemrijse e.a. (2004) 21 effectstudies: 35% kinderen met taal/leerachterstand na therapie verbetering.

62 Effect Nederlandse taalstimuleringsprogramma s Goorhuis-Brouwer (2005) VVE: Voor- en Vroegschoolse educatie OPSTAPJE: gezinsinterventie allochtone peuters OPSTAP: gezinsinterventie allochtone kleuters Onmiddellijk kleine effecten, bv woordenschat en werkgeheugen, maar geen lange termijn effecten. Sesamstraat: ook ontwikkeld als stimuleringsprogramma. Voorsprong op controlegroep was na 2 jaar volledig weg (Kohnstamm, 2004).

63 Internationale effecten per therapie of taalaspect (1) Positief effect Hanen oudercursus (o.a. Girolametto e.a., 1996) Positief effect therapie bij fonologische en vocabulaire stoornissen Fonologische benadering meer effect dan traditionele articulatietherapie (o.a. Gunther & Kessel-de Beer, 2005). Fonologische therapie geen transfer naar morfosyntaxis en andersom (Tyler e.a.,2000)

64 Internationale effecten per therapie of taalaspect (2) Bij receptieve taalstoornis beperkt bewijs effectiviteit (Law e.a. 2004) Minder effect verwacht dan bij receptieve stoornis dan bij expressieve taalstoornis (Law e.a., 2004) Ook positief effect syntaxis en receptieve taalstoornis (Nelson e.a., 2005)

65 Wat weten we nog niet en aanbevelingen (1) Uit Law, Garrett en Nye (2004) Effect bij kinderen met een receptieve + expressieve taalstoornis? Wat is de beste leeftijd om te starten met taaltherapie? Wat is het effect van de ernst van de taalstoornis op het resultaat van therapie? Meer effect want meer groei mogelijk door zwak uitgangspunt? Minder effect door ernst van de stoornis?

66 Wat weten we nog niet en aanbevelingen (2) Wat is het effect van interventie mbv ouders? Meer informatie over leerstijlen van kinderen met S-TOS Wat is het lange termijn effect van therapie? Baseline bepaling in standaard scores of leeftijdequivalenten om vergelijkingen mogelijk te maken

67 Literatuur effect therapie Law, Garrett, & Nye (2004). Cochrane review Nelson e.a. (2005) Leemrijze e.a. (2004). NIVEL rapport Cox (2010). Logopedie bij 0-5 jarige kinderen met spraaktaalproblemen. NVLF rapport DeGraeve, Deboutte e.a. (2006). RZiV rapport

68 Zeven gouden regels voor therapie

69 1) Concreet en specifiek Vanuit spontane taalanalyse patronen in taal kind herkennen en hier specifieke doelstellingen voor opstellen Trainen van set van 20 woorden is effectiever dan Doel is woordenschat verbeteren

70 2) Vaak en kortdurend Intensieve therapie (bij jonge kinderen) is effectiever dan 1x per week gedurende jaren

71 3) Begin vroeg Niet afwachten maar intensieve therapie tot 6 jaar. Voorkom miscommunicatie en frustratie > sociaal-emotionele problemen en faalangst Na 6e levensjaar compenserende strategieën?

72 4) Fonologische stoornis = taalstoornis Fonologische stoornis = vrijwel altijd taalstoornis Niet afwijkend, maar achter Bij oudere kinderen soms nog hardnekkige restsymptomen Verbale ontwikkelingsdyspraxie komt nauwelijks voor Therapie = geen articulatietraining, geen dyspraxieprogramma Hodson & Paden of Metaphon

73 5) Logopedische therapie alleen is onvoldoende Ouders altijd aanwezig bij therapie in eigen praktijk Co-therapeut, ouders ook verantwoordelijk maken voor therapie Hanen oudercursus: volgen-afwachten-toepassen Ook medewerkers in peutergroep inzetten

74 Ouders betrekken bij therapie de betere moeder, valkuil therapeut Verdieping, wederzijds begrip, samenwerken

75 6) Volg het kind Kindgerichte therapie is effectiever dan therapeutgerichte therapie

76 7) Vertrouw je eigen expertise Monitor het kind en evalueer vaardigheden en pas doelstellingen aan Vorm hypothesen over wat wel/niet werkt (klinisch redeneren) Vertrouw op je eigen ervaring of die van colllega s over wat wel en niet werkt Documenteer success and failure

77 Evidence-based handelen

78 Evidence-based handelen Wat is evidence-based handelen? Op basis van wetenschappelijke evidentie beslissingen maken over klinisch handelen/therapie Weinig evidence binnen de logopedie Kunnen we dan wel evidence-based handelen??

79

80

81 Science-based handelen Evidence-based handelen = niet scientific of research-based handelen Wel: op de hoogte zijn van bestaande wetenschappelijke evidentie Dan niet: maar wij doen het altijd zo. Geen evidentie: vertrouw op je eigen ervaring en die van collega s Kritisch klinisch redenen

82 Toekomst evidence logopedie Meer evidence genereren Steeds meer logopedisten in wetenschap = meer evidentie Meer richtlijnontwikkeling Taalbeleid NVLF 2011 Vanuit lectoraat: onderzoeksprogramma effect van interventie kindertaalstoornissen

83 Lectoraat logopedie Project lectoraat voor dit studiejaar. Literatuurstudie, (beperkte) review met als doel: Overzicht van uitkomstmaten in onderzoeken naar het effect van interventies bij taalontwikkelingsstoornissen Benadering volgens de ICF in uitkomstmaten? Voorstel voor het gebruik van uitkomstmaten bij effectstudies

84 Lectoraat Logopedie Onderzoeksvragen: Meting bij aanvang: wanneer sprake van taalontwikkelingsstoornis? Uitkomstmaten? Wanneer is er sprake van effect? Het spontane spreken betrekken bij het meten van het effect? Gebruik van ICF om effect interventie te beschrijven (stoornis, beperking in activiteiten, participatieproblemen)? Hoe wordt effect op de communicatie beschreven? Informatie van de ouders betrekken? Termijn? Alleen direct na therapie meten of ook op lange termijn?

85 Lectoraat Logopedie Daarnaast 2 afstudeerprojecten van studenten: Therapie bij taalontwikkelingsstoornissen in Nederland en internationaal. Inhoud van de therapie Duur en intensiteit Directe, indirecte therapie of allebei Handelingsgericht werken Effect van het volgen van de Post-HBO cursus Communicatieve taaltherapie bij kinderen met een taalniveau van 2 tot 6 jaar Vergelijking van het handelingsplan van logopedisten voor en na deze cursus

86 Lectoraat logopedie Samen met NVLF bijeenkomst logopedisten werkveld Welke vragen zijn er? Kerngroep Voorbeelden: Richtlijn logopedie bij 3 jarige kinderen met taalontwikkelingstoornissen in de vrijgevestigde praktijk Richtlijn logopedie signaleren van taalachterstanden op peuterspeelzalen