Laat kinderen met TOS niet in de kou staan: het belang van vroege signalering van taalontwikkelingsstoornissen

Transcriptie

1 Laat kinderen met TOS niet in de kou staan: het belang van vroege signalering van taalontwikkelingsstoornissen Dr. Annette Scheper, klinisch linguïst, senior onderzoeker Symposium Signaleren van Taalontwikkelingsstoornissen 10 maart 2016

2 Inhoud Wie? Introductie Kentalis, terminologie TOS, prevalentie, comorbiditeit Wat? Diagnostiek en behandeling jonge kinderen met TOS Waarom? Effectieve zorg en onderwijs jonge kinderen met TOS 2

3 Zorg & Onderwijs Koninklijke Kentalis: 225 jaar 4 regio s voor zorg & onderwijs: Noord West Zuid-West Zuid-Oost Wist u dat? 20 scholen voor speciaal onderwijs (35 locaties) 6 audiologische centra ongeveer leerlingen (2.987 ambulant) ongeveer zorgcliënten ( jaar) ongeveer audiologiepatiënten ongeveer medewerkers Doelgroepen: TOS, Doof/SH, Doof/Blind, CMG 3

4 Terminologie: ESM-STS-SLI-STOS-TSS-OD-TOS Ik heb ESM Ik heb STS Wàt heb jij?! Ik heb SLI Ik heb TOS Ik heb STOS Ik heb OD Ik heb TSS 4

5 TOS: onzichtbare handicap Factsheet TOS: 10 kerncijfers en feiten (Gerrits, 2014) In elke klas zit 1 leerling met TOS 5

6 Kentalis campagne: wat is TOS? 6

7 Een TOS of een taalachterstand? Taalachterstand: achterstand of vertraging in de taalontwikkeling, bijvoorbeeld door het leren van meer talen (meertaligheid) Taalontwikkelingsstoornis TOS: Afwijkende taalontwikkeling die niet te verklaren is vanuit andere tekorten of onvoldoende blootstelling aan taal TOS moet aanwezig zijn in alle talen die het kind spreekt 7

8 Definitie kinderen met TOS Kinderen met TOS hebben een spraak-taalontwikkelingsstoornis, maar ook problemen in de (Schwartz, 2009): - auditieve waarneming - volgehouden auditieve aandacht - executieve functies (inhibitie, werkgeheugen, cognitieve flexibiliteit, planning en organisatie) Ongeveer 5-7% van alle kinderen heeft een TOS (Tomblin et al., 1997) Kinderen met TOS hebben een verhoogd risico om ook gedrags- en sociaal-emotionele problemen te ontwikkelen (Beitchman et al., 1989, 1990) 8

9 Definitie kinderen met TOS Definitie op basis van exclusiecriteria: - geen gehoorproblemen - geen intelligentieproblemen (IQ > 70) - geen ernstige neurologische problemen Gemiddelde non-verbale intelligentie bij TOS: - vaak discrepantie: verbaal IQ lager dan performaal IQ - 10 punten lager dan bij kinderen zonder TOS - non-verbale IQ dealt, wanneer kinderen ouder worden taalstoornis heeft ook invloed op andere cognitieve processen, zoals het geheugen 9

10 Definitie kinderen met TOS Definitie opstellen op basis van inclusiecriteria: Goede beschrijving van de talige kenmerken bij kinderen met TOS, waarbij factoren die de stoornis (mogelijk) veroorzaken worden meegenomen Ook moet beschreven worden wat het gevolg van de TOS is voor het dagelijks communicatief functioneren van een kind in zijn sociale omgeving en het communicatief leerklimaat op school (ICF model) 10

11 Verklaringen TOS Talige of linguistische verklaring: Kinderen met TOS hebben problemen bij het verwerven van fonologische en grammaticale kennis, zoals het markeren van tijd op het werkwoord (hij bal pakken) (Gopnik, 1990; Clahsen, 1989, 1992; Rice & Wexler, 1996) Niet-talige of niet-linguistische verklaring: Kinderen met TOS hebben problemen bij het verwerken van talige informatie, zoals problemen met het procedurele geheugen (Ullman & Pierpont, 2005) 11

12 Verwijzingscriteria ZG-grondslag Een stoornis op één of meerdere domeinen: - Taalbegripstoornis/-beperking moeite met begrijpen wat anderen zeggen - Taalproductiestoornis/-beperking moeite taal te gebruiken om zich aan anderen duidelijk te maken - Spraakstoornis/-beperking het kind spreekt klanken, woorden en/of zinnen niet goed uit, waardoor anderen het kind niet begrijpen - Centrale auditieve stoornis/beperking verwerking van geluid/spraak door de hersenen verloopt niet goed - Pragmatische taalstoornis/-beperking te weinig rekening houden met anderen, alleen op kernwoorden reageren, letterlijke interpretatie, van de hak op de tak springen, teveel praten, herhalen, te gedetailleerd vertellen, weinig spreekinitiatieven 12

13 Prevalentie TOS TOS (SLI) 5-7% (Tomblin et al., 1997) ADHD 5% (Bishop, 2010) ASS 1% (Bishop, 2010) 13

14 Comorbiditeit Dyslexie/ problemen lezen en spelling 50% TOS 14

15 Comorbiditeit ASS 3,9% TOS AD(H)D 15

16 Inhoud Wie? Introductie Kentalis, terminologie TOS, prevalentie, comorbiditeit Wat? Diagnostiek en behandeling van jonge kinderen met TOS Waarom? Effectieve zorg en onderwijs van jonge kinderen met TOS 16

17 Film van kind (2;7 jaar) bij aanvang vroegbehandeling Kentalis 17

18 Diagnostiek taalvaardigheid Top-down Pragmatiek Morfosyntaxis Begrijpen van taal Bottom-up Semantiek Fonologie Productie van taal 18 18

19 Signalering TOS The language-screening instrument SNEL (Luinge, 2005) Voorbeeldvragen: - vertelt uw kind weleens spontaan een verhaaltje? (bijv over wat uw kind die dag gedaan heeft) - kan uw kind een verhaaltje navertellen bij een aantal plaatjes? Opsporing taalproblemen tussen 0 en 6 jaar (op basis van 527 kinderen): 2;0-3;0 jaar: aanvang > 50% 3;0-4;0 jaar: 88% 6;0-7;0 jaar: 97-98%

20 Signalering TOS Uniforme signalering van taalachterstanden bij jonge kinderen (Nederlands Centrum jeugdgezondheidszorg NCJ, Carmiggelt, Uilenburg, Romeijn, Stam-van den Doel & Pijpers, 2012)

21 Signalering TOS Van Wiechen schema: Inzicht in motoriek, sociale ontwikkeling en communicatie tussen 0-15 maanden en tussen maanden Het schema van communicatieve ontwikkeling is gebaseerd op de (gemiddelde) ontwikkeling van meeste kinderen tussen 1-30 mnd: Leeftijd Kenmerken Vragen 1 mnd Reageert op toespreken 2 mnd Lacht terug 3 mnd Maakt geluiden terug 6 mnd Maakt gevarieerde geluiden terug 9 mnd Zegt dada-baba of gaga 12 mnd Brabbelt bij zijn spel Zwaait dag-dag Reageert op mondeling verzoek 15 mnd Zegt 2 geluidswoorden met begrip Begrijpt enkele dagelijks gebruikte zinnen 18 mnd Zegt 3 woorden Begrijpt spelopdrachtjes 24 mnd Zegt zinnen van 2 woorden Wijst 6 lichaamsdelen aan bij pop 30 mnd Noemt zichzelf mij of ík Wijst 5 plaatjes aan in het boek Aanduiden/benoemen eten en drinken Aanduiden/ benoemen speelgoed Vragen rondom spelen Zegt zinnen van 2 woorden

22 Signalering TOS: SNEL + GMS = G-MS Gereviseerde Minimum Spreeknormen (Luinge, Post, Wit & Goorhuis-Brouwer, 2006) Leeftijd G-MS mnd Begrijpt 2 woordopdracht Brabbelt en zegt soms herkenbaar woord mnd Zegt 5 tot 10 woordjes 2;0-2;6 jaar Begrijpt 3 woordzinnen Zegt 2 woordzinnen (met fouten) 2;6-3;0 jaar Zegt 3 woordzinnen (met fouten) 3;0-3;6 jaar Zegt 3 tot 5 woordzinnen 50% verstaanbaar 3;6-4;0 jaar Vertelt spontaan een verhaaltje 50-75% verstaanbaar 4;0-5;6 jaar Kan verhaaltje navertellen bij plaatjes Zegt enkelvoudige zinnen (fouten in vervoeging en meervoudsvormen) 75-90% verstaanbaar 5;6 jaar en ouder Zegt samengestelde zinnen (bijna zonder fouten) 100% verstaanbaar Grote spreiding in leeftijd voor bereiken mijlpaal 22

23 Multidisciplinaire diagnostiek TOS Anamnese: algemeen en medisch Cognitie Audiologie (Neuro)psychologie Linguistiek / Logopedie Gedrag Sociaal-emotionele ontwikkeling 23

24 Taalaanbod bij TOS Werkwoorden zijn moeilijker om te leren dan naamwoorden Nieuwe woorden moeten bij kinderen met TOS vaker aangeboden worden: Normale taalontwikkeling 3-5 keer aanbod nieuw woord TOS > 10 keer aanbod nieuw woord Het leren van woorden gaat bij TOS nog moeilijker bij (Alt & Plante, 2006): - alleen visuele informatie - complexe taken - nieuwe informatie 24

25 Multidisciplinaire behandeling bij TOS Neurocognitieve ontwikkeling Sensorische /motorische ontwikkeling Spraak-taalontwikkeling Sociaalemotionele ontwikkeling 25

26 Multidisciplinaire behandeling bij TOS Effectieve behandeling is doelgericht, interactief en functioneel (Leonard, 1998; Fey, Long & Finestack, 2003) Multidisciplinair ingerichte zorg met als doel: stimuleren van communicatieve redzaamheid Taalbehandeling op de groep en individueel, naast behandeling op neurocognitief, sociaal-emotioneel, sensorisch en motorisch gebied Taalbehandeling: fonologisch bewustzijn, fonologisch georiënteerde interventies (Hodson & Paden, Metaphon), passieve en actieve woordkennis (MWidW), strategieën (omschrijven, gebaren, tekenen, buurwoorden), werkwoorden, beurtgedrag, ervaringsgericht taalaanbod 26

27 Behandeling van het systeem bij TOS ouders (Jonge) kind met TOS school logopedie 27

28 Inhoud Wie? Introductie Kentalis, terminologie TOS, prevalentie, comorbiditeit Wat? Diagnostiek en behandeling jonge kind met TOS Waarom? Effectieve zorg en onderwijs van jonge kind met TOS 28

29 Film van kind (3;9 jaar) na 6 mnd vroegbehandeling Kentalis 29

30 Doeltreffendheid interventies Kentalis Trede 4 werkzaam Trede 3 doeltreffend Trede Bewezen effectief Trede 2 veelbelovend Trede 1 potentieel Trede In theorie effectief 30

31 Doeltreffendheid fonologische behandeling kinderen 4-5 jaar (Bron & Scheper, 2016) 2% PCC pre PCC post * 0% 12% > 85% 9% > 85% 34% 65-85% 65-85% 34% 50-65% 57% 50-65% 52% < 50% < 50% 31

32 Average sentence length Fonologische behandeling: effect vertelvaardigheid (Bron & Scheper, 2016) % % % 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0, Zinslengte * MLU MLUL5 Grammaticale zin * * pre post pre post Rode draad van het verhaal 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Plot 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 Bijzin * * pre post pre post 20 2,0 10 1,0 0 Grammaticality 0,0 Embedding 32

33 Welke factoren zorgen voor effect behandeling?(law, Garrett & Nye, 2004) stoornissen taalproductie beter effect dan stoornissen in taalbegrip of combinatie stoornissen in zinsproductie meer effect dan stoornissen in begrijpen van zinnen stoornissen in klankontwikkeling (fonologie)/woordenschat beter effect dan stoornissen in zinsbouw behandeling door ouders effectief naast behandeling door specialisten behandeling die 8 weken of langer duurt beter effect dan behandeling korter dan 8 weken effectieve technieken voor TOS zijn recasting en expanderen (o.a. Leonard et al., 2006; Smith-Lock et al., 2013). 33

34 Conclusie Eenduidige term kiezen voor (jonge) kinderen met TOS Inclusiecriteria opstellen voor TOS Zo jong mogelijk TOS en eventuele comorbide stoornissen vaststellen mbv screeningslijst SNEL, Van Wiechen of Gereviseerde Minimum Spreeknormen Bij stagnatie groei taalvaardigheid intensieve zorg en/of onderwijs kiezen, zoals bij Kentalis geboden wordt Meer wetenschappelijk onderzoek naar relatie tussen TOS en leren (neurocognitieve functies) nodig & meer onderzoek naar doeltreffendheid van interventies voor TOS 34

35 Kentalis-apps Hoi Kentalis Kentalis-Professionals

36 Signaleren van TOS U als externe verwijzer maakt het verschil: kinderen met TOS buiten in de kou of binnen bij Kentalis 36

37 Bedankt voor uw aandacht Meer informatie? 37