Hé eh..., zegt Anne. De logopediste zegt niets. Anne wisselt snel van onderwerp. Wij hebben ooit mais gegeten, maar dan in het klein, zegt ze.

Transcriptie

1 Volkskrant , pagina 34 Taalstoornis valt niet snel op Een op de twaalf kinderen heeft een sociale taalstoornis. Zo n kind communiceert moeilijk en valt nogal eens buiten de boot. De stoornis wordt vaak laat opgemerkt. Het is belangrijk er zo snel mogelijk bij te zijn. Door MAUD EFFTING Vandaag gaat Anne groentesoep maken. Het 6-jarige meisje zit met een lief gezichtje te kijken naar een tas met groenten van de logopediste van het Spraak & Taal Ambulatorium van Kentalis in Eindhoven. De soep is onderdeel van de therapie die ze volgt. Anne haalt een prei uit de tas. Ze heeft het vaker gezien, zo n prei, maar ze kijkt er onzeker naar. Hé eh..., zegt Anne. De logopediste zegt niets. Anne wisselt snel van onderwerp. Wij hebben ooit mais gegeten, maar dan in het klein, zegt ze. Oké, dat kan, zegt de logopediste neutraal. Anne pakt een winterwortel. En ooit zo n wortel, zegt ze. Maar dan is het iets geks. En dan is er zo eh... buigen. Een buigel. Een wortel die je kan buigen?, vraagt de logopediste nbegrijpend. Neeheee. Een wortel kan niet buigen he, zegt de logopediste. Nee, maar dat is een wortel. Het zijn onnavolgbare gesprekjes tussen Anne en de logopediste min of meer herkenbaar voor iedere ouder met kinderen die de taal moeten leren. Maar Anne is al bijna 7 jaar oud. Het is een meisje met een normale intelligentie en woordenschat. Eigenlijk zou ze al veel verder moeten zijn. Ongeveer een op de twaalf kinderen in Nederland heeft een sociale taalstoornis die het belemmert gesprekken te voeren en naar anderen te luisteren. Dat bleek dit jaar uit promotieonderzoek van Mieke Ketelaars aan de Radboud Universiteit. In elke schoolklas zijn er een of twee kinderen die zich communicatief niet kunnen handhaven. Anne wordt behandeld in Kentalis in Eindhoven, een landelijke instelling voor kinderen met ernstige spraak/taalproblemen. Ze worden onderzocht en behandeld door specialisten in verschillende disciplines, zoals een klinisch linguïst, een neuropsycholoog en een logopedist.

2 Kinderen komen er als de behandeling door hun eigen logopedist vastloopt. Vaak hebben ze er dan al jarenlang logopedie op zitten. Kentalis ziet het aantal aangemelde kinderen de laatste jaren flink toenemen. Onderzoeker Mieke Ketelaars volgde voor haar promotieonderzoek drie jaar 84 kinderen met deze taalstoornis, ook wel PLI genoemd: Pragmatic Language Impairment. Ze ontdekte dat ze vaak moeite hebben om woorden te vinden, een verhaaltje na te vertellen, en om hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Ook hebben ze concentratieproblemen. Ze vertonen bovendien tien keer zo vaak gedragsproblemen als hun leeftijdgenootjes. Er is een grotere kans op ADHD of autisme. In de kleuterklas valt een groot deel van deze kinderen echter nauwelijks op. Tweederde van de leraren ziet wel dat er íets aan de hand is, maar weet niet wat. Bij eenderde wordt niets bijzonders gezien. Veel kleuters hebben natuurlijk in meer of mindere mate moeite met communiceren, zegt Ketelaars. Het is iets wat zich nog heel lang ontwikkelt. Maar als je beter kijkt, is het duidelijk dat deze kinderen zo ver buiten de boot vallen dat ze echt niet meer mee kunnen komen met hun leeftijdsgroep. Niet ieder kind reageert hier op dezelfde manier op. Sommige kinderen krijgen heel gemakkelijk ruzie, zegt Ketelaars. Anderen trekken zich juist terug uit de conversatie. De logopediste pakt de prei opnieuw op. En deze, ken jij die? Nee, die hebben we nog nooit gegeten, zegt Anne opgelucht. Ze hoeft even niets te benoemen. Dit is een prei. O ja, die ken ik wel. Even later snijdt Anne de bleekselderij in stukjes. Wat was dat nou ook al weer?, vraagt de logopediste. Prei, zegt Anne. Nee, dit was de prei, zegt de logopediste rustig, terwijl ze de groente ernaast aanwijst. O, zegt Anne. PLI-kinderen vallen op doordat ze antwoorden geven die niet passend zijn bij de vraag. Ze geven vaak informatie die niet relevant is, en laten hun zinnen niet op elkaar aansluiten. Sommigen laten andere mensen niet uitpraten; weten niet hoe ze moeten wachten op hun beurt. Klinisch linguïst Annette Scheper van Kentalis behandelde in Utrecht ooit een 7-jarig jongetje met PLI. Kinderen met wie je testjes gaat doen, kijken normaal eerst de kat uit de boom. Maar hij ging gelijk los. Hij nam geen afstand. Hij vertelde eerst iets over de plaatjes, maar daarna wilde hij meteen van alles van mij weten. Of ik thuis ook een hond had, enzovoort. Voordat ik het wist, waren we in een heel ander verhaal terecht gekomen. Deze kinderen gebruiken ook vaak lege woorden, vertelt Scheper. Ze zeggen heel vaak die, deze, dat. Dat valt een leerkracht niet direct op. Het lijkt soms heel wat, zegt neuropsycholoog Juliane Cuperus. Maar als je echt met deze kinderen in gesprek gaat, zijn ze niet goed meer te volgen.

3 Of een sociale taalstoornis nu de oorzaak of het gevolg is van ADHD of autisme, is een vraag voor nader onderzoek. Het kan beide kanten op, zegt onderzoeker Ketelaars. Maar belangrijk is om er altijd zo snel mogelijk bij te zijn. Dat wil niet zeggen dat het helemaal te genezen is. Maar je kunt wel meteen communicatie met een kind gaan oefenen. De logopediste wijst naar een kookplaatje. Dan moet je zo n pan daar opleggen, reageert Anne. Weet je juf, op school hebben wij zo n hoek en dat betekent een kookhoek. Dan maak je iets. En dat heet winterteefjes. De leerkracht van Anne heeft lang gedacht: ach, ze praat best goed, zegt Scheper van Kentalis. Maar dat komt deels doordat mensen ontbrekende of foutieve taal in gedachten vaak zelf invullen of verbeteren. Ze heeft het over winterteefjes, terwijl het wentelteefjes moeten zijn. Maar dat hoor je bijna niet in de lopende spraak. Bovendien valt het minder op doordat ze vrij afwachtend is, zegt neuropsycholoog Juliane Cuperus. Ze volgt haar vriendinnetjes. Ze praat alleen als ze veilig in hun kielzog zit. Sociaal gezien gaat het redelijk goed met haar. Het is een meisje dat graag contact maakt. Omdat het op taalgebied mis gaat, compenseert ze dat door lief en behulpzaam te zijn. Op deze leeftijd werkt dat nog. Vriendinnetjes van 6 vinden het niet erg als je geen eigen initiatief hebt. Maar als ze 7 of 8 is, kan dat haar wel opbreken. Op die leeftijd moet je heel snel reageren, met precies de goede woorden, zegt Scheper. De meeste kinderen stoppen met praten als ze zien dat je het niet begrijpt. Maar als je niet goed bent afgestemd op een ander, ga je door. Leeftijdgenootjes haken dan af. Je ziet wel dat Anne kleine conflictjes in de klas heeft, waar ze heel verdrietig van wordt. Zo had Cuperus een jongen in behandeling die vrijwel alleen nog kon praten over Bionicles, poppetjes van Lego. Hij wist elk gesprekje terug te brengen naar de Bionicles. Af en toe zei hij ook dingen als: Goh, waarom is de vloerbedekking hier groen en hier blauw? Maar dat zijn geen boeiende onderwerpen voor anderen. Hij vond geen aansluiting. Een deel van de kinderen met PLI lijkt op het eerste gezicht wél goede zinnen te maken, zegt logopediste Martina de Groot van Kentalis. Die zeggen dingen als: we gaan kilometerheffing invoeren. Die kinderen kunnen hele teksten nazeggen, maar hebben geen idee wat het betekent. Tijdens haar onderzoek gebruikte Ketelaars van de Radboud Universiteit Nijmegen een screeningslijst waarmee kinderen al op 4-jarige leeftijd kunnen worden getest. Deze moet zo snel mogelijk worden ingevoerd, zeggen Scheper en Cuperus. Voor je taalontwikkeling moet je er zo vroeg mogelijk worden uitgehaald, zegt Scheper. Wij krijgen hier soms kinderen binnen die eigenlijk al best oud zijn: 8 of 9. Natuurlijk gaat de taalontwikkeling lang door bij een kind, maar de basis wordt daarvóór al gelegd. Bovendien kan de screening dienen als een aanwijzing op 4- jarige leeftijd voor stoornissen zoals ADHD en autisme. In principe zijn die nu pas rond 7 jaar vast te stellen.

4 Therapieën bestaan vaak uit gesprekken met kinderen in praktische situaties bijvoorbeeld tijdens het maken van groentesoep of het bakken van pannekoeken. Kinderen pikken daardoor woorden en zinnen op in situaties waarin ze normaal worden gebruikt. De logopediste pakt de prei weer en maakt hem open. Kijk eens, wat zit hier tussen die prei? Zand, zegt Anne. We moeten eerst het zand eraf halen. Dus we moeten de prei eerst...? Eh, met de hand doen?, zegt Anne. Kom maar, dan gaan we eerst naar de keuken, dan gaan we de groente even wa... Warm maken? Nee, niet warm maken. We gaan de groente even wassen. Een normaal kind leert vijf tot tien nieuwe woorden per dag, zegt logopediste Martina de Groot van Kentalis. Bij de kinderen die wij binnenkrijgen is dat aantal altijd minder. Maar spelenderwijs neem je veel meer op. Ook ouders worden bij de taalontwikkeling van hun kind betrokken. Zo leren ze anders te reageren, vertelt De Groot. Bij een kind met taalproblemen, heb je de neiging continu vragen te stellen: wat is dit, hoe heet dat? Of: hoe was het op school? Kinderen hebben vaak een enorme hekel aan die vragen. Die vragen voelen als een continu examen, zegt communicatief begeleider Jeanne Verheugt. We leren ouders het aantal vragen drastisch te verminderen. We zeggen letterlijk: ga op je handen zitten. Ook kinderen zonder taalproblemen vinden het al erg als je vraagt hoe het op school was. De vraag is ook veel te breed. De Groot: Probeer eens vijf minuten geen vragen te stellen aan je kind. Je kunt veel beter vertellen over iets wat je zelf hebt meegemaakt. En dan gewoon eens een stilte laten vallen. Dan komen kinderen vervolgens vanzelf wel met hun verhaal. De behandelaars nemen regelmatig gesprekken tussen ouders en kind op, en laten de videobeelden dan terugzien aan ouders. Scheper: Sommige ouders denken van zichzelf dat ze geen vragen stellen. Die schrikken dan als ze zichzelf in een paar minuten wel tien vragen af zien vuren. Verheugt: Maar we laten ook zien wat ze wél goed doen. Zo leren ze wat hun sterke kanten zijn, en hoe ze die kunnen uitbouwen. Ouders hebben de neiging veel voor hun kinderen in te vullen. In het begin laat ik mensen meestal kleien met hun kinderen, zegt Verheugt. Soms zie je de moeder dan meteen zeggen: Zo, wat gaan we maken? Ik maak een hond. Terwijl zo n kind dan nog niet eens zelf een idee kan bedenken. Je kunt ook gewoon gaan zitten kneden en wachten.

5 Kinderen met taalproblemen hebben veel tijd nodig om informatie te verwerken, zegt De Groot. Eigenlijk ben je altijd te snel. De naam Anne is om privacyredenen gefingeerd.