Uitdagingen bij de diagnostiek van spraaktaalstoornissen bij meertalige kinderen

Transcriptie

1 Uitdagingen bij de diagnostiek van spraaktaalstoornissen bij meertalige kinderen door Manuela Julien, logopedist & klinisch linguïst 19 maart 2009

2 Overzicht Taalachterstand, taalstoornis, nog beperkte beheersing van T2: definities en diagnostische dilemma s Diagnostiek: moeilijkheden en valkuilen Diagnostiek: Alternatieve benaderingen M. Julien, 19 maart

3 Taalachterstand? of Taalstoornis? of (nog) beperkte kennis van het Nederlands? Hoe halen we ze uit elkaar? M. Julien, 19 maart

4 Taalachterstand?. Vorig jaar zag ik een foto in de krant van een Turks jongetje met als onderschrift: A. gaat met een taalachterstand naar school. Waarom zetten ze er niet bij: A. begint met het leren van Nederlands? Sieneke Goorhuis-Brouwer, zie Lo&Fo nr.7/8, blz 245 en M. Julien, 19 maart

5 Taalachterstand Een nog beperkte beheersing van het Nederlands is NIET (!) hetzelfde als een taalachterstand of een taalstoornis! M. Julien, 19 maart

6 Beheersing van Taal versus Een Taal Taal Een (of meer)taal(en) Algemeen; Het vermogen om vorm en betekenis aan elkaar te koppelen volgens universele regels; Een complex, multidimensionaal proces dat gebaseerd is op de interactie tussen cognitieve, neurologische en sociale systemen. Specifiek; Turks, Berbers, Nederlands Sranantongo ; Gebaseerd op ervaring met een specifieke taal en op de wisselwerking met cognitieve neurologische, sensorische en sociale systemen. M. Julien, 19 maart

7 Kinderen met een taalstoornis hebben een stoornis in Taal die zich uit in Een (of meerdere) taal(en). Bij meertalige kinderen mét een taalstoornis bestaat de stoornis in zijn moedertaal (of talen) én in alle talen die hij (later) leert. M. Julien, 19 maart

8 Wat is een (specifieke) taalstoornis? De taalontwikkeling in de moedertaal/talen blijft achter ten opzichte van andere aspecten van de ontwikkeling, zoals non-verbale intelligentie, motorische, sociale en emotionele vaardigheden. M. Julien, 19 maart

9 Wat is een (secundaire) taalstoornis? De taalontwikkeling in alle talen van het kind blijft achter als gevolg van problemen, zoals een lage non-verbale intelligentie, motorische beperkingen, gehoorproblemen of problemen op het gebied van de sociale en emotionele ontwikkeling. M. Julien, 19 maart

10 Een goed gedefinieerd probleem is al half opgelost! M. Julien, 19 maart

11 Implicatie We moeten nagaan of er een taalachterstand of afwijkende taalontwikkeling bestaat in de moedertaal of -talen van het kind. M. Julien, 19 maart

12 Een complexe Taak want er zijn Verschillende soorten meertaligheid: simultaan versus sequentieel Verschillende groepen meertaligen: grote minderheid versus kleine minderheid Verschillende ervaringen met de talen M. Julien, 19 maart

13 Typologie van meertaligen Simultane meertaligheid Successieve meertaligheid Grote minderheid Bijv. Friezen; Surinamers Bijv. Turken; Chinezen; Marokkanen Kleine minderheid Bijv. Kinderen uit gemengde huwelijken Bijv. Polen; Portugezen M. Julien, 19 maart

14 Verschillende ervaringen met de moedertaal Fries-Nederlandssprekend kind (uit grote minderheid) Portugees-Nederlandssprekend kind (uit kleine minderheid) Het Portugeesprekende kind heeft waarschijnlijk minder taalaanbod in het Portugees (alleen van de ouders) dan het Friessprekende kind van het Fries (een groot deel van de gemeenschap). M. Julien, 19 maart

15 Verschillende ervaringen met de moedertaal Men kan niet bij deze kinderen verwachten dat de beheersing van hun moedertalen even goed is; Men kan ook niet verwachten dat hun beheersing van de moedertaal even goed is als die van kinderen in het land van herkomst van hun ouders. De resultaten van het onderzoek van de moedertaal moeten in het licht van deze verschillende ervaringen worden gezien! M. Julien, 19 maart

16 Een complexe Taak want veranderingen treden op binnen elk kind: persoonlijke ervaring met de talen verandert in de loop der jaren (taaldominantie, taalverlies, etc ) Het gezicht van SLI verandert in de loop der jaren (andere symptomen, kind valt binnen een andere diagnostische categorie ) M. Julien, 19 maart

17 Een complexe Taak want Diagnostici beheersen de taal van het kind vaak niet Afhankelijkheid van een tolk Beperkte onderzoeksmiddelen Weinig bekend over kenmerken van taalstoornissen in andere talen M. Julien, 19 maart

18 Bij signalering en onderzoek is de verleiding groot om: Beheersing van het Nederlands gebruiken als enige indicator voor de identificatie van een taalprobleem Risico!: overdiagnose (mistaken identity) of onderdiagnose (missed identity) M. Julien, 19 maart

19 Bestaande instrumenten voor meertaligen Lexiconlijsten (Nederlands, Turks, Marokkaans-Arabisch, Tarifit-Berbers) TAK (Nederlands) Toets Tweetaligheid (Nederlands, Marokkaans-Arabisch, Turks, Papiamento) M. Julien, 19 maart

20 Meest gebruikt instrument (mijn observatie/vermoeden) De TAK wordt het meeste gebruikt Alleen de beheersing van het Nederlands (schooltaal) wordt gemeten M. Julien, 19 maart

21 Appels met peren vergelijken Een Turkssprekend kind uit een grote minderheid dat zijn hele leven in Nederland heeft doorgebracht, en de talen sequentieel heeft geleerd, heeft een heel andere ervaring met het Nederlands dan het Poolssprekende kind dat pas 3 jaar in Nederland woont. Men kan bij deze kinderen, die beide het Nederlands als tweede taal leren, niet zomaar verwachten dat de beheersing van het Nederlands even goed is. Scores op de TAK mogen niet op dezelfde manier worden geïnterpreteerd! M. Julien, 19 maart

22 Alternatieve onderzoeksbenaderingen Dynamische diagnostiek Grenzentesten Test-teach-retest Het meten van de conceptuele en cumulatieve woordenschat Beoordelen van onderliggende universele taalverwerkingsprocessen M. Julien, 19 maart

23 Onmisbaar Nagaan wat de taalachtergrond is van ouders en kind Daar rekening mee houden bij de interpretatie van gegevens M. Julien, 19 maart

24 Anamnese Taalaanbod (naast de gewone anamnese!) Kwantiteit en kwaliteit van de blootstelling Type taalverwerving (simultaan of sequentiël) Houding van het kind t.o.v. de talen Houding van de ouders t.o.v. de talen Toekomstplannen van de familie... M. Julien, 19 maart

25 Verschillende lijsten Anamnese meertaligheid (Blumenthal & Julien, 2000); AMK-Anamnese Meertalige Kinderen ( Beschikbaar in Frans, Engels, Spaans, Italiaans en Turks; Anamnese meertaligheid-vragenlijst (ten behoeve van Indicatie stelling, 2005) Anamnese taalaanbod (Julien, 2008) M. Julien, 19 maart

26 Dynamische diagnostiek (beoordeling van leerbaarheid) versus statische diagnostiek (beoordeling van opgedane ervaring) M. Julien, 19 maart

27 Diagnostiek Statisch Gestandaardiseerd materiaal Geen hulp toegestaan Meten van opgedane ervaring Diagnose zonder effect van hulp of therapie te meten Dynamisch Gestandaardiseerd materiaal met aanpassingen; Focus op proces en niet op product; Hulp bij uitvoeren van taaltaken is toegestaan; informatie over het niveau van het kind en óók over zijn leerpotentieel en hoe verandering (leren) het beste bereikt kan worden. M. Julien, 19 maart

28 Grenzentesten Meten van het taalbegrip met de Reynell Hijma, T. (2001); Dam, F.A. (2002): 1: test volgens standaardwijze (beginscore) 2: stop bij bereiken van afbreekcriterium 3: afname hervat (met gebarenondersteuning of sterkste taal) vanaf eerste sectie waarin fouten werden gemaakt 4: stop bij bereiken van afbreekcriterium (eindscore) Resultaat: eindscore is significant hoger dan beginscore. M. Julien, 19 maart

29 Test-Teach-Retest Meten van de receptieve woordenschat met de BPVS (Camilleri en Law (2007): Test: Teach: Retest: non-verbale cognitieve vaardigheden en BPVS, volgens handleiding oefening met 6 fout-items uit de BPVS non-verbale cognitieve vaardigheden en test met 6 geoefende woordenschatitems. Resultaat: eentalige en meertalige kinderen hadden vergelijkbare scores met deze procedure, ondanks significante verschillen tussen hun scores in de testfase. M. Julien, 19 maart

30 Meten van woordenschat: een andere benadering Kinderen met taalstoornissen hebben vaak een beperkte woordenschat. NT2-kinderen hebben vaak een beperkte woordenschat in het Nederlands. Wat zie je als je naar de conceptuele woordenschat kijkt? Wat zie je als je de woordenschat in alle talen optelt (cumulatieve woordenschat)? M. Julien, 19 maart

31 Conceptuele en cumulatieve woordenschat Opgaven Nederlands Urdu Conceptuele woordenschat Cumulatieve woordenschat 1 paddenstoel rat/muis bril Totaal = kent woord voor dat concept in die taal - = kent woord voor dat concept niet in die taal M. Julien, 19 maart

32 Onderliggende cognitieve processen M. Julien, 19 maart

33 Beoordelen onderliggende processen Kinderen met taalstoornissen hebben vaak ook (auditieve) informatie verwerkingsproblemen (aandacht, perceptie, geheugen, snelheid van verwerking ) Beoordeel deze onderliggende processen en, indien toepasselijk en mogelijk, test ze in alle talen die het kind gebruikt. M. Julien, 19 maart

34 Onderliggende cognitieve taalprocessen Procesgerichte metingen zoals: Nonsenswoordrepetitie Snelheid van verwerking van verbale opdrachten Auditief geheugen M. Julien, 19 maart

35 Auditief geheugen in het Tarifit-Berbers ḍar (voet) Oefenitem yis (paard) ṭit (oog) ayrum (brood) druj (trap) lkas (beker) iḥma (heet/warm) Oefenitems tqacir (sok) arbiɛ (plant) iri (nek) ṭinzar (neus) fenjan (kopje) rkazi (raam) Oefenitems qama (bed) aɣir (arm) aqzin (hond) lkitab (boek) qarara (kikker) uma (broer) rqird/rqiḍ (aap) lkursi/rkursi (stoel) jeddi (opa) M. Julien, 19 maart

36 Analyseren van taalfouten In veel talen is de grammaticale morfologie een probleem voor SLI kinderen. Beoordeel grammaticale morfologie via o.a. spontane taalobservatie en analyse in alle talen van het kind. M. Julien, 19 maart

37 Observatie spontane taal M. Julien, 19 maart

38 TRANSCRIBEREN: werken met een tolk verzeker dat tolk dialect kent van het kind eis letterlijke vertaling (geen interpretatie) identificeer fouten per uiting vraag geen mening van de tolk over het taalniveau van het kind! M. Julien, 19 maart

39 Beoordeling Spontane Taal Uitingnummer: Vraag/opmerking van gesprekspartner: Uiting + Letterlijke vertaling Vrije vertaling Vragen aan de tolk 1.Is de uiting correct? ja / nee Correcte uiting 2.Wat is er mis met de uiting? Taalvorm: Taalgebruik: Taalinhoud: Fonologie:

40 Beoordeling Spontane Taal Uitingnummer: Vraag/opmerking van gesprekspartner: Uiting + Letterlijke vertaling Vrije vertaling El-i-si si-ne Hand in haar Hena Henna vur-du du-lar hebben gedaan zij Vragen aan de tolk 1.Is de uiting correct? Zij hebben henna in haar handen gedaan ja / nee Correcte uiting Eline Hena vurdular 2.Wat is er mis met de uiting? Taalvorm: Toevoeging van voegsel si Taalgebruik: Taalinhoud: Fonologie:

41 Wat hebben we nodig voor de analyse? Kennis van de structuur van de betreffende taal Kennis van de normale taalverwerving Taaluniversalia (fasen in de taalontwikkeling, overgeneralisatie, overextensie, ) Meertalige verwerving (simultaan versus sequentieel, taaldominantie, taalverlies, ) Kennis van kenmerken van taalstoornissen (een kind met SLI zal verschillende foutenpatronen laten zien in ieder van de talen die hij spreek!) M. Julien, 19 maart

42 Taalstoornissen in verschillende talen Er zijn problemen met grammaticale morfemen in iedere taal; Welke morfemen moeilijk zijn, verschilt van taal tot taal; Als de taal rijk is aan vervoegingen, zijn vervoegingen een minder groot probleem (niet-taalgestoorde kinderen leren ze dan ook sneller); In talen met veel vervoegingen komen substituties meer voor; In talen met weinig vervoegingen laten kinderen vaker het morfeem weg (omissies). (de Jong et al, 2007) M. Julien, 19 maart

43 Denkkader Diversiteit is enorm Taaldominantie varieert in de loop van tijd Taalverlies treedt op zowel bij ouders als bij kinderen Bij de interpretatie van de verzamelde gegevens altijd rekening houden met: Duur, kwaliteit, kwantiteit,... in alle talen M. Julien, 19 maart

44 Overleg: peuterspeelzaal, leerkracht, behandelend logopedist, multidisciplinair team M. Julien, 19 maart

45 Bedankt voor jullie aandacht M. Julien, 19 maart

46 Vraag? Vragen?? Opmerkingen??! Discussie! M. Julien, 19 maart

47 Literatuur Bie, M. de & Groenhuis,M. (1988) Het belang van een uitgebreide taalanalyse bij allochtonen, Lo&Fo, 60. Blumenthal, M. & Julien, M. (2000)Diagnostiek van spraak- en taalproblemen bij meertalige kinderen.geen diagnose zonder anamnese meertaligheid, Lo&Fo, 1, Camilleri en Law (2007). Assessing children referred to speech and language therapy: Static and dynamic assessment of receptive vocabulary. ASLP, 9 (4). Dam, F.A. (2002). Grenzentesten bij Friestalige kinderen met de Reynell Test voor Taalbegrip. RUG. Jong, J. de, e.a. (2007). Werkwoordscongruentie bij bilinguale kinderen met een taalstoornis. Stem-, spraak- en taalpathologie, vol. 15. Julien, M. (2004) Kind en onderzoeker spreken niet dezelfde taal: mogelijkheden bij diagnostiek van spraak- en taalproblemen bij meertalige kinderen. Lo&Fo 76, Julien, M. (2008) Taalstoornissen bij meertalige kinderen: diagnostiek en behandeling, Pearson. Hijma, T. (2001). Grenzen van Fries Taalbegrip. RUG. M. Julien, 19 maart