Vlaamse vertaling en aanpassing van een cognitieve screening.

Transcriptie

1 De Addenbrooke s Cognitive Examination Revised (ACE-R): Vlaamse vertaling en aanpassing van een cognitieve screening. An Savonet (1,3), Griet Van Beneden (1,3), Natasja Willemarck (1,3) en Frank Paemeleire (1,2,3) (1) AZ Maria Middelares Gent, Dienst Logopedie en afasiologie (2) Arteveldehogeschool, Afstudeerrichting Logopedie (3) Postgraduaat Neurologische Taal- en Spraakstoornissen ABSTRACT De Addenbrooke s Cognitve Examination-Revised of ACE-R (Mioshi, Dawson, Mitchell, Arnold & Hodges, 2006).) is een cognitieve screening, bruikbaar bij de diagnostiek van cognitieve beperkingen. De ACE-R staat op 100 punten en onderzoekt 7 cognitieve domeinen (oriëntatie, aandacht en concentratie, woordvlotheid, geheugen, taal, constructieve vaardigheden en perceptuele vaardigheden). Alle items van de Mini Mental State Examination (Folstein, 1975) zitten in de screening vervat. De ACE-R werd vertaald en aangepast voor Vlaanderen en er werden voorlopige normen verzameld bij 285 gezonde Vlaamse proefpersonen tussen 50 en 85 jaar. De screening werd vervolgens getest op zijn bruikbaarheid bij 86 gehospitaliseerde patiënten met cognitieve beperkingen. Uit deze eerste resultaten blijkt dat de Vlaamse ACE-Reen handig instrument is om lichte tot matige cognitieve stoornissen van verscheidene etiologie in kaart te brengen. Het volledige instrument bestaande uit een scoringsformulier, testfiches en een handleiding zijn gratis beschikbaar, TREFWOORDEN: dementie, cognitie, screening, ACE-R

2 ONTSTAAN VAN DE ACE-R Logopedisten werkzaam bij een geriatrische populatie worden steeds vaker ingeschakeld bij de bedside screening van cognitieve beperkingen. In dit artikel wordt een nieuw Vlaams screeningsinstrument voorgesteld dat hierbij gebruikt kan worden. De Addenbrooke s Cognitive Examination (ACE) is een cognitieve screening die werd ontwikkeld door Professor Neuroloog John Hodges en zijn team in het Addenbrooke s Hospital te Cambridge (UK). De originele versie van de ACE (Mathuranath et al., 2000) wordt daar al meer dan tien jaar in de praktijk gebruikt en werd door de jaren heen geoptimaliseerd tot de Addenbrooke s Cognitive Examination-Revised (ACE-R) (Mioshi et al., 2006). Het instrument wordt er gebruikt bij de screening van dementie. In de loop van de jaren werden de ACE en ACE-R verscheidene malen vertaald en aangepast. Tabel 1 geeft een overzicht van alle talen waarin de ACE(-R) wordt gebruikt wat ons een beeld geeft van hoe populair deze screening in de loop van de jaren is geworden (zie onder meer Mathuranath et al., 2004; Newman, 2005; Bier et al., 2005; García-Caballero et al., 2006 & Alexopoulos et al., 2006). Tot op heden ontbrak er een Nederlandstalige versie. Duits Frans Spaans* Portugees Pools Roemeens Tsjechisch Hongaars Deens Engels Malayalam Hindi Urdu Telugu Kannada Bengali Hebreeuws Italiaans Nederlands/ Vlaams* Tabel 1: Overzicht van de vertalingen en aanpassingen van de originele ACE en de ACE-R (*) De originele auteurs ontwikkelden het instrument vanuit een groeiende nood om cognitie beter in kaart te brengen. Bestaande onderzoeken zijn enerzijds te uitgebreid, ze vragen veel testmateriaal en getrainde therapeuten en kunnen niet bedside worden afgenomen. Anderzijds blijkt een korte en

3 eenvoudige screening zoals de Mini Mental State Examination (MMSE) (Folstein, 1975) te beperkt. Een aantal belangrijke functies worden niet nagegaan zoals woordvlotheid en perceptuele vaardigheden. Andere deelaspecten van de cognitie zoals geheugen en constructieve praxis worden slechts zeer summier nagegaan. Daarnaast blijkt de MMSE dan weer te eenvoudig om dementie in een vroeg stadium te detecteren. Tevens bestaan er heel veel verschillende versies van de MMSE waardoor afname en scoring niet eenduidig zijn (Newman, 2005). Aan de hand van uitvoerig wetenschappelijk onderzoek werden de originele ACE en de ACE-R genormeerd voor een Engelse populatie. Men vond twee belangrijke cut-off scores voor dementie, namelijk 88/100 en 82/100, scores die respectievelijk een strengere en een mildere interpretatie van de totaalscore toelaten. Men kon besluiten dat de Engelstalige ACE-R een kort en betrouwbaar instrument is om beginnende dementie op te sporen (Mathuranath et al., 2000; Mioshi et al., 2006). De ACE werd in Engeland reeds bij verscheidene wetenschappelijke studies gebruikt als volwaardig screeningsinstrument (Bak et al., 2005; Dudás et al., 2005; Galton et al., 2005). ONDERDELEN VAN DE VLAAMSE ACE-R In wat volgt bespreken we de zeven verschillende cognitieve domeinen die in de Vlaamse ACE-R worden nagegaan: Oriëntatie (10 punten), Aandacht en concentratie (5 punten), Woordvlotheid (14 punten), Geheugen (29 punten), Taal (26 punten), Constructieve vaardigheden (8 punten) en Perceptuele vaardigheden (8 punten). De Vlaamse ACE-R bestaat uit 17 subtests en geeft een maximum score van 100 punten. Alle items van de MMSE zitten in de screening vervat. Na de testafname kan de MMSE score op 30 punten uit de ACE-R score geëxtraheerd worden. De screening bestaat uit een aantal te beantwoorden vragen en uit te voeren opdrachten. De totale afnametijd bedraagt ongeveer twintig minuten. De Vlaamse versie omvat een uitgebreide handleiding met regels voor afname en scoring, een scoreformulier en zes testfiches. De verschillende opdrachten worden nu aan de hand van een voorbeeld toegelicht.

4 1. ORIENTATIE: De items uit deze deeltaak komen uit de MMSE. In deze taak worden tien vragen over oriëntatie in tijd en ruimte gesteld aan de proefpersoon vb. in welk jaar zijn we? en in welk(e) ziekenhuis/instelling/gebouw zijn we? 2. GEHEUGEN INPRENTING DRIE WOORDEN: De items uit deze taak komen uit de MMSE. Bij deze geheugentaak worden drie woorden ingeprent die later moeten opgeroepen worden vb. sigaar, bloem, deur 3. AANDACHT EN CONCENTRATIE: De items uit deze taak komen uit de MMSE. Bij het onderdeel aandacht en concentratie moet de proefpersoon een seriële rekentaak (serial 7) uitvoeren en het woord dorst achterstevoren spellen. 4. GEHEUGEN REPRODUCTIE DRIE WOORDEN: De items uit deze taak komen uit de MMSE. Na de aandachtstaken moet de proefpersoon de drie eerder ingeprente woorden oproepen. 5. GEHEUGEN ANTEROGRADE GEHEUGEN: Een volgende opdracht binnen het onderdeel Geheugen is de inprenting van een naam en het adres. Dit gebeurt in drie leerfasen. Deze naam en adres dienen op het einde van de screening opnieuw opgeroepen te worden vb. André Coppens, Oude Steenweg 73, Kwatrecht, Wetteren 6. GEHEUGEN RETROGRADE GEHEUGEN: Ook de retrograde kennis van de proefpersoon wordt nagegaan. Er worden hierbij vier vragen gesteld over algemene kennis vb. Hoe heet onze huidige koning? en Hoe heet de huidige president van Amerika? 7. WOORDVLOTHEID: Bij het onderdeel woordvlotheid wordt zowel de fonologische als de semantische verbal fluency van de proefpersoon nagegaan. De proefpersoon moet gedurende een minuut zoveel mogelijk woorden met beginletter F opnoemen. Daarna noemt hij binnen een minuut zoveel mogelijk dieren opnoemen. De Vlaamse ACE-R bevat een scoretabel voor woordvlotheid die aangepast is voor een Vlaamse populatie (De Boodt, Dejonckheere, De la Rue, & Kempinck, 2006). 8. TAAL - BEGRIP 1: De items uit deze subtaak komen uit de MMSE. Na de woordvlotheidstaak worden een aantal taalopdrachten aangeboden. Vooreerst moet de proefpersoon een visueel en een auditief aangeboden opdracht uitvoeren vb. sluit uw ogen en neem dit papier met uw rechterhand, plooi het in twee en leg het op uw schoot

5 9. TAAL SCHRIJVEN: Het item uit deze taak komt uit de MMSE. Er wordt aan de proefpersoon gevraagd om een zin op te schrijven. 10. TAAL NASPREKEN: Eén item uit deze taak komt uit de MMSE. De proefleider vraagt om enkele fonologisch complexe woorden en zinnen na te spreken vb. hypothecaris en nu eens dit en dan weer dat 11. TAAL - BENOEMEN 1 & 2: Taal benoemen 1 bevat items uit de MMSE (potlood en horloge), benoemen 2 bestaat uit 12 moelijkere items wat betreft woordfrequentie en visuele complexiteit (zie figuur 1). Figuur 1: twee voorbeelden van de benoemtaak uit de ACE-R 12. TAAL - BEGRIP 2: Om het begrip en conceptuele kennis te beoordelen worden nadien over deze prenten vragen gesteld. De proefpersoon moet bij een omschrijving de juiste prent aanduiden vb. toon mij de prent die iets te maken heeft met het koningshuis 13. TAAL LEZEN: De laatste opdracht bij de subtaak taal is het lezen van vijf niet-klankzuivere woorden vb. lunch en 14. CONSTRUCTIEVE PRAXIS: Eén item van deze subtaak komt uit de MMSE. De proefpersoon moet eerst twee overlappende vijfhoeken en een kubus natekenen. Daarna wordt de kloktest afgenomen. Scoring en normering kloktest zie bijlage. 15. PERCEPTUELE VAARDIGHEDEN: De proefpersoon moet hierbij een aantal stippen tellen en moet daarna visueel onvolledige letters herkennen (visual closure). 16. GEHEUGEN REPRODUCTIE NAAM EN ADRES: Op het einde van de ACE-R vraagt men aan de proefpersoon om de naam en het adres die in het begin van de screening werden ingeoefend, te reproduceren.

6 17. GEHEUGEN HERKENNING EN SELECTIE: Heeft de proefpersoon problemen met de vorige opdracht dan kan via een selectietaak de herkenning van de items nagegaan worden vb. Was het André Martens, André Coppens of René Coppens? AANZET TOT NORMERING VAN DE VLAAMSE ACE-R Na een tijdsintensieve periode van vertaling en aanpassing van het instrument voor een Vlaamse populatie (Savonet & Van Beneden, 2007) werd de ACE-R in het kader van een Bachelorproef aan de Arteveldehogeschool door 4 studenten afgenomen bij meer dan 350 gezonde Vlaamse proefpersonen (Coene, Coetsier, Franceus & Goeminne, 2007). De proefpersonen mochten geen neurologische en/of psychiatrische voorgeschiedenis hebben en moesten de Nederlandse taal goed beheersen. Proefpersonen met een MMSE score van minder dan 27/30 werden geëxcludeerd. Deze (vrij strenge) grenswaarde wordt in de literatuur algemeen aanvaard als cut-off tussen normaal cognitief functioneren en cognitieve stoornissen. Personen die omwille van motorische beperkingen niet alle testitems konden uitvoeren, werden ook geëxcludeerd uit het onderzoek. Aldus bleven de gegevens van 285 gezonde proefpersonen over voor dataverwerking. In tabel 2 is een overzicht gegeven van het aantal proefpersonen volgens leeftijd, geslacht en scholingsgraad. De groep werd in zeven leeftijdsgroepen van vijf onderverdeeld. Daarnaast werd een verdeling in drie scholingsgraden voorzien: scholingsgraad 1 (0-6 jaar opleiding, gerekend vanaf lagere school), scholingsgraad 2 (7-12 jaar opleiding, gerekend vanaf lagere school) en scholingsgraad 3 (>12 jaar opleiding waarvan minstens 2jaar geslaagd, gerekend vanaf lagere school). Zoals duidelijk wordt in de tabel zijn sommige deelgroepen niet of slechts beperkt vertegenwoordigd. In de tabel zijn ook de afgeronde gemiddelde scores van de 285 normale proefpersonen op de Vlaamse ACE-R weergegeven. De gemiddelde score van de totale proefgroep op de Vlaamse ACE-R was 85,4/100 met een standaarddeviatie van 7,9. Aan de hand van deze scoretabel kan de totaalscore van een patiënt vergeleken worden met de gemiddelde score van de totale proefgroep gezonde proefpersonen of van een deelgroep gezonde proefpersonen volgens leeftijd, geslacht of opleidingsgraad. Voorbeeld:

7 totaalscore ACE-R: 67/100: de gemiddelde totaalscore van een gezonde Vlaamse proefpersoon tussen 50-85jaar bedraagt 85/100 met standaarddeviatie 8, de totaalscore van 67/100 bevindt zich aldus op meer dan twee standaarddeviaties onder dit gemiddelde. Aan de hand van deze scoretabel is men niet in staat te oordelen in termen van afwijkend/niet-afwijkend, de beoordeling is oriënterend. Bemerk tevens de duidelijke invloed van scholingsgraad op de gemiddelde prestatie. Deze gegevens zijn echter gezien het geringe aantal proefpersonen per cel enkel als een eerste aanzet tot een betrouwbare normering te beschouwen. Scholingsgraad 1 81 (18) Scholingsgraad 2 84 (212) Scholingsgraad 3 90 (55) Leeftijd M V M V M V TOTAAL (0) - (0) 93 (10) 91 (10) 93 (10) 94 (10) 93 (40) (1) - (0) 88 (13) 87 (20) 91 (7) 92 (8) 89 (49) (0) 75 (1) 87 (11) 86 (15) 88 (2) 90 (3) 85 (32) (1) 88 (4) 84 (17) 83 (21) 87 (2) 85 (3) 85 (48) (0) 77 (2) 80 (10) 81 (21) 92 (1) 90 (1) 84 (35) (0) 75 (4) 79 (8) 79 (34) 94 (53) 82 (2) 82 (51) (0) 76 (5) 82 (6) 76 (16) 85 (2) 89 (1) 82 (30) TOTAAL 86 (2) 78 (16) 85 (75) 83 (137) 90 (27) 89 (28) 85 (285) SD 8 Tabel 2: Scores van 285 gezonde proefpersonen verdeeld volgens leeftijd, geslacht en scholingsgraad, legende: m (N) = afgeronde gemiddelde score (aantal proefpersonen) (Savonet & Van Beneden, 2007; Coene et al., 2007) KLINISCHE BRUIKBAARHEID VAN DE VLAAMSE ACE-R De Vlaamse ACE-R werd vervolgens in het AZ Maria Middelares Gent bij 86 patiënten met cognitieve stoornissen afgenomen (Savonet & Van Beneden, 2007). Dit project werd goedgekeurd door de ethische commissie van het ziekenhuis en alle patiënten (of een dicht familielid) tekenden een

8 informed consent. Meer dan 60% van de proefpersonen hadden door de neuroloog de diagnose dementie van het Alzheimertype gekregen op basis van de DSM IV criteria (American Psychiatric Association, 1994). De rest van de groep bestond uit proefpersonen met onder meer CVA zonder afasie, MS, Multi infarct dementie, Parkinson. Op basis van deze ervaringen werden de voornaamste voordelen en beperkingen van de ACE-R duidelijk. VOORDELEN VAN DE VLAAMSE ACE-R Een eerste algemeen voordeel is dat de ACE-R een korte afnameduur heeft (ongeveer 20 minuten) en gebruikt kan worden bij een grote verscheidenheid aan etiologieën (DAT, Parkinson, MS, CVA,.). De totaalscore geeft ons direct een beeld van het globale cognitieve functioneren van de persoon. De handleiding beslaat 11 pagina s en geeft eenduidige richtlijnen over afname en scoring. Deze richtlijnen zijn uitgebreider dan de Engelstalige ACE-R. Er is geen nood aan een lange training (maximum 30 min) en de screening kan zowel door getrainde artsen als paramedici worden afgenomen. Het nieuwe scoreformulier is overzichtelijk en gemakkelijk in gebruik. Er is plaats voorzien voor de identificatiegegevens van de proefpersoon (naam, geboortedatum, geslacht, scholingsgraad, beroep, handvoorkeur, eventuele opmerking, pathologie, testdatum, naam van de onderzoeker, naam van de doorverwijzende arts) en een ziekenhuisklever. De scoretabel op de eerste pagina geeft een handig overzicht van de totale ACE-R score en MMSE score alsook van de subscores op de verschillende cognitieve domeinen. Er is weinig testmateriaal nodig en de testfiches kunnen steeds opnieuw gebruikt worden. Per testafname worden slechts 5 recto verso pagina s gebruikt. De originele ACE-R is sensitief genoeg bevonden om dementie in een vroegtijdig stadium te detecteren (Mathuranath et al., 2000; Mioshi et al., 2006). Gegevens over de Vlaamse versie zijn nog niet voorhanden. Het instrument is, net als de Engelstalige ACE-R, gratis verkrijgbaar via internet. Daarnaast formuleren we nog enkele voordelen tegenover de originele MMSE. Bepaalde cognitieve domeinen die zeer belangrijk zijn bij de detectie van dementie, zijn uitgebreid ten opzichte van de MMSE. De benoemtaak bijvoorbeeld bestaat nu uit 12 in plaats van 2 items. Ook de geheugentaken werden uitgebreid: zowel onmiddellijke als uitgestelde oproeping, zowel oproepingstaken (productie)

9 als herkenningstaken (selectie) en zowel anterograde als retrograde gegevens. Interessant voor logopedisten is ook dat er een groot aantal linguïstische taken zijn opgenomen: verbal fluency, naspreken, benoemen, luidop lezen, taalbegrip en schrijven. De ACE-R bevat tenslotte een onderdeel perceptuele vaardigheden dat ons toelaat onderliggende visusproblemen op te sporen, die bijvoorbeeld belangrijk kunnen zijn bij de interpretatie van onder de benoemtaak en de taak constructieve praxis. Logopedisten die de MMSE afnemen weten dat de scoring van bepaalde onderdelen zoals de omgekeerde speltaak ( Kan u het woord DORST omgekeerd spellen? ) niet betrouwbaar is. In de Vlaamse ACE-R werden deze problemen opgelost door uitgebreide scoringsregels die overzichtelijk in de handleiding zijn weergegeven. Bij de oorspronkelijke MMSE moeten steeds 2 concrete voorwerpen worden voorzien (potlood en horloge). Bij de versie uit de ACE-R is al het testmateriaal te vinden op 6 testfiches. BEPERKINGEN VAN DE VLAAMSE ACE-R De ACE-R stelt de onderzoeker niet in staat om een klinische diagnose dementie te stellen of te differentiëren binnen de verschillende soorten dementie (frontotemporale, subcorticale, DAT, semantische dementie, ). Het blijft een oriënterende screening die op geen enkele manier een uitgebreid neuropsychologisch onderzoek pretendeert te vervangen. Het instrument is het meest geschikt om licht tot matige cognitieve stoornissen op te sporen. Bij ernstige cognitieve problemen is een korter en eenvoudiger instrument zoals de MMSE aangewezen. De scoringstabel voor de woordvlotheidstaak die gebaseerd is op een dataset van in totaal 509 proefpersonen blijkt erg streng te zijn. Vermits deze score een grote invloed heeft op de totaalscore van de ACE-R dient deze in de toekomst herbekeken te worden. Daarnaast zou een parallelversie van de subtaak GEHEUGEN ANTEROGRADE GEHEUGEN (inprenting naam en adres) zinvol zijn zodat afname van de ACE-R ook in andere provincies betrouwbaar blijft. Een laatste opmerkingen betreft de normering. Zoals eerder in de tekst weergegeven zijn er slechts voorlopige normen voor Vlaanderen beschikbaar. Er is nood aan een grootschalige normeringsstudie voor Vlaanderen.

10 BESLUIT In het Maria Middelares ziekenhuis te Gent werd door de dienst Logopedie & Afasiologie al jaren een zelf samengestelde cognitieve onderzoeksbatterij afgenomen bij patiënten met vermoeden van dementie. Deze testbatterij was opgebouwd uit geselecteerde items uit bestaande cognitieve instrumenten zoals de Arizona Battery for Communication Disorders in Dementia (Bayles & Tomoeda, 1991) en vertoonde een aantal belangrijke beperkingen op vlak van standaardisatie, sensitiviteit en normering. Momenteel vervangt de Vlaamse ACE-R deze onderzoeksbatterij en wordt deze intensief gebruikt om een kort cognitief bilan van de patiënt op te stellen, mogelijks in het kader van een multidisciplinair onderzoek. De screening laat ons toe om bij onduidelijke of complexe problematiek door te verwijzen voor uitgebreider neuropyschologisch onderzoek. De nieuwe versie van de MMSE die deel uitmaakt van de ACE-R betekent een grote verbetering tegenover de verschillende versies die momenteel gebruikt worden en vaak grote hiaten vertonen met betrekking tot uniforme afname en scoring. De ACE-R is een oriënterende screening die op geen enkele manier een uitgebreid neuropsychologisch onderzoek pretendeert te vervangen. Het instrument is het meest geschikt om licht tot matige cognitieve stoornissen op te sporen. Bij ernstige cognitieve problemen is een korter en eenvoudiger instrument zoals de MMSE aangewezen. Op basis van meer dan 500 afnames bij normale proefpersonen en gehospitaliseerde cliënten met cognitieve beperkingen, kunnen we besluiten dat de Vlaamse ACE-R een handig screeningsinstrument is dat logopedisten kunnen gebruiken om cognitieve stoornissen snel in kaart te brengen. Een grootschalige Vlaamse normeringstudie is echter aangewezen. DOWNLOAD Op de portaalsite NEUROCOM van de Arteveldehogeschool ( kunnen volgende pdf bestanden gratis gedownload worden: (1) Handleiding Vlaamse ACE-R (2) Scoreformulier

11 Vlaamse ACE-R (3) Testmateriaal Vlaamse ACE-R (4) Scoreformulier MMSE uit Vlaamse ACE-R en (5) Testmateriaal MMSE uit Vlaamse ACE-R. DANKWOORD Dit project werd in 2007 uitgevoerd door An Savonet en Griet Van Beneden in het kader van hun scriptie voor de postgraduaat opleiding Neurologische Taal- en Spraakstoornissen (NTSS), een organisatie van Centrum voor Onderzoek, Maatschappelijke dienstverlening en Professionele ontwikkeling (Compahs) van de Arteveldehogeschool en het AZ Maria Middelares Gent. Onze specifieke dank gaat uit naar volgende studenten van de Arteveldehogeschool (Afstudeerrichting Logopedie) die meewerkten aan het verzamelen van de data voor de ACE-R en de verbal fluency subtest: Jasmien De Boodt, Katrien Dejonckheere, Ilse De la Rue, Lies Kempinck, Katrijn Coene, Eline Coetsier, Jarle Franceus en Laurence Goeminne. Dank ook aan Prof. Dr. Peter Mariën voor het ter beschikking stellen van de wordfluency data die gebruikt werden voor de scoringstabel van de woordvlotheidstaak uit de Vlaamse ACE-R. REFERENTIES Alexopoulos, P., Greim, B., Nadler, K., Martens, U., Krecklow, B., Domes, G., Herpertz, S. & Kurz, A. (2006). Validation of the Addenbrooke s Cognitive Examination for Detecting Early Alzheimer s Disease and Mild Vascular Dementia in a German Population. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 22, Bak, T.H., Rogers, T.T., Crawford, L.M., Hearn, V.C., Mathuranath, P.S. & Hodges, J.R. (2005). Cognitive bedside assessment in atypical parkinsonian syndromes. Journal of Neurology, Neurochurgery and Psychiatry, 76, Bak, T.H., Crawford, L.M., Hearn, V.C., Mathuranath, P.S. & Hodges, J.R. (2005). Subcortical dementia revisited: Similarities and differences in cognitive function between progressive supranuclear palsy (PSP), corticobasal degeneration (CBD) and multiple system atrophy (MSA). Neurocase, 11,

12 Bayles, K.A., & Tomoeda, C.K. (1991). Arizona Battery for Communication Problems in Dementia. Canyonlands, Tucson, AZ. Bier, J.C., Donckels, V., Van Eyll, E., Claes, T., Slama, H., Fery, P. & Vokaer, P. (2005). The French Addenbrooke s Cognitive Examination Is Effective in Detecting Dementia in a French-Speaking Population. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 19, Coene, K., Coetsier, E., Franceus, J. & Goeminne, L. ( ). Addenbrooke's Cognitive Examination - Revised: Descriptief onderzoek bij een gezonde Vlaamse populatie. Gent: onuitgegeven bachelorsciptie, Arteveldehogeschool, afstudeerrichting Logopedie. De Boodt, J., Dejonckheere, K., De la Rue, I. & Kempinck, L. ( ). Vlaamse normering voor semantische en fonologische verbal fluency. Gent: onuitgegeven bachelorscriptie, Arteveldehogeschool, afstudeerrichting Logopedie. DSM IV (1994). American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th Edition. American Psychiatric Association: Washington. Dudás, R.B., Berrios, G.E. & Hodges, J.R. (2005). The Addenbrooke s Cognitive Examination (ACE) in the Differential Diagnosis of Early Organic Dementias Versus Affective Disorder. American Journal of Geriatric Psychiatry, 13 (3), 1-9. Folstein, M.F. (1975). Mini-Mental State: a practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. Journal of Psychiatric Research, 12, Galton, C.J., Erzinçlioglu, S., Sahakian, B.J., Antoun, N. & Hodges, J.R. (2005). A comparison of the Addenbrooke s Cognitive Examination (ACE), conventional neuropsychological assessment and simple MRI-based medial temporal lobe evaluation in the early diagnosis of Alzheimer s Disease. Cognitive and Behavioral Neurology, 18 (3), García-Caballero, A., García-Lado, I., González-Hermida, J., Recimil, M.J., Area, R., Manes, F., Lamas, S. & Berrios, G.E. (2006). Validation of the Spanish version of the Addenbrooke s Cognitive Examination in a rural community in Spain. International Journal of Geriatric Psychiatry, 21,

13 Mathuranath, P.S., Nestor, P.J., Berrios, G.E., Rakowicz, W. & Hodges, J.R. (2000). A brief cognitive test battery to differentiate Alzheimer s disease and frontotemporal dementia. Neurology, 55, Mathuranath, P.S., Hodges, J.R., Mathew, R., Cherian, P.J., George, A. & Bak, T.H. (2004). Adaptation of the ACE for a Malayalam speaking population in southern India. International Journal of Geriatric Psychiatry, 19, Mioshi, E., Dawson, K., Mitchell, J., Arnold, R. & Hodges, J.R. (2006). The Addenbrooke s Cognitive Examination Revised (ACE-R): a brief cognitive test battery for dementia screening. International Journal of Geriatric Psychiatry, 21 (11), Mioshi, E. & Bak, T.H. (2007). A Cognitive Bedside Assessment beyond the MMSE: the Addenbrooke s Cognitive Examination. Practical Neurology, 10, Newman, J.P. (2005). Brief Assessment of Cognitive Mental Status in Hebrew: Addenbrooke s Cognitive Examination. The Israel Medical Association Journal, 7, Paemeleire, F. (2007). Verbal fluency bij normale veroudering en dementie. Voordracht op vrijdag 26 oktober 2007 op het congres Taal en cognitie bij dementie, een organisatie van AZ Maria Middelares. Congrescentrum Guislain: Gent. Savonet, A., Van Beneden, G., Paemeleire, F. & Willemarck, N. (2007). Addenbrooke s Cognitive Examination-Revised. Vlaamse vertaling en aanpassing van een cognitieve screening. Bruikbaarheid in de klinische praktijk. Gent, Arteveldehogeschool en AZ Maria Middelares: onuitgegeven scriptie in kader van postgraduaat Neurologische Taal- en Spraakstoornissen. CONTACTGEGEVENS Dienst voor Logopedie en Afasiologie AZ Maria Middelares Gent Kortrijksesteenweg Gent an.savonet@azmmsj.be

14 BIJLAGE Instructies voor afname en scoring kloktest uit de handleiding ACE-R: > kloktest Geef de proefpersoon PAGINA 10 van het scoreformulier. De instructie wordt volledig en eenmalig aangeboden. Vraag de proefpersoon een grote cirkel te tekenen en zeg hem dat dit de wijzerplaat van een klok voorstelt. Vraag hem om alle cijfers op de wijzerplaat te zetten en de wijzers op tien over elf te plaatsen. De proefpersoon mag pas beginnen wanneer de volledige instructie werd gegeven. Herhalen van de instructie/vraag is niet toegestaan tenzij de proefpersoon deze door duidelijke gehoorproblemen niet heeft verstaan. In dit geval mag de instructie/vraag 1 maal herhaald worden vóór de proefpersoon aan de taak begint. Zelfcorrectie is toegestaan. Scoor zoals hieronder wordt beschreven: cirkel cijfers - geef 1 punt voor een gesloten cirkel - geef 2 punten als alle cijfers aanwezig zijn en gelijkmatig verspreid zijn - geef 1 punt als alle cijfers aanwezig zijn, maar wanneer één of meerdere van volgende fouten voorkomen: * de cijfers staan niet gelijkmatig verspreid op de wijzerplaat * de cijfers staan buiten de wijzerplaat * de cijfers staan geroteerd op de wijzerplaat * één of meerdere cijfers worden herhaald (perseveraties) * de volgorde van de cijfers is niet correct wijzers - geef 2 punten als de grote en de kleine wijzer correct zijn geplaatst. Indien nodig, vraag de proefpersoon welke de grote en welke de kleine wijzer is. De wijzers dienen ongeveer vanuit het middelpunt van de wijzerplaat te vertrekken. - geef 1 punt als beide wijzers correct zijn geplaatst, maar de lengte van de wijzers foutief wordt aangegeven - geef 1 punt als één van beide aanwezige wijzers (met de juiste lengte) correct is geplaatst - geef 1 punt wanneer slechts één wijzer wordt getekend maar deze wel correct is geplaatst

15 - geef 1 punt wanneer beide wijzers correct zijn geplaatst, maar duidelijk niet vanuit het middelpunt van de wijzerplaat vertrekken