GEISERS, FJORDEN EN DE RUSSISCHE CONNECTIE. Radio Filharmonisch Orkest. 16 maart uur. serie radio filharmonisch orkest & friends ii-4

Transcriptie

1 16 maart uur serie radio filharmonisch orkest & friends ii-4 GEISERS, FJORDEN EN DE RUSSISCHE CONNECTIE Radio Filharmonisch Orkest Stanislav Kochanovsky dirigent Sergey Khachatryan viool Anna Thorvaldsdottir 1977 Aeriality 2011, nederlandse première Jean Sibelius Vioolconcert in d opus Allegro moderato Adagio di molto Allegro, ma non tanto pauze Sergej Rachmaninov Eerste symfonie in d opus Grave Allegro ma non troppo Allegro animato Larghetto Allegro con fuoco Haukadalur, IJsland

2 2 Uitzending 58e seizoen 16 maart NPO Radio 4 en terugluisteren Dit concert wordt live uitgezonden FJORDEN EN GEISERS via NPO Radio 4. Via de website zaterdagmatinee.nl kunt u de gehele uitzending terug luisteren. Enkele dagen ná ieder concert kunt u het concert (zonder pauzeprogramma) terugluisteren op nporadio4.nl/ concerten DE NIEUWE BROCHURE IS UIT! Met twintig (!) premières van nieuwe muziek, onbekende barokgiganten als Stradella, Torri en Conti, maar ook gewoon Sjostakovitsj met Valery Gergiev, of de Jussenbroers in werk van Zimmermann, Bartók en Messiaen is de NTR ZaterdagMatinee spannend als altijd. U kunt uw abonnement nu bestellen of verlengen op concertgebouw.nl/series U vindt de brochure bij de kassa van het Concert gebouw, en op zaterdagmatinee.nl Thuis ontvangen? Mail naar info@zaterdagmatinee.nl Live webcast Een videoregistratie van dit concert wordt live uitgezonden via internet. nporadio4.nl/live Programmaboekjes Wist u dat u enkele dagen voor ieder concert het programmaboekje al kunt inzien op onze site? zaterdagmatinee.nl De ZaterdagMatinee op social media Via facebook, twitter en insta gram houdt de Matinee u op de hoogte van het laatste nieuws rond de concerten. Volg ons, en praat mee! Besneeuwde naaldwouden, staalblauwe meren en epische ijsformaties. In de Scandinavische muziek is vaak een hoofdrol weggelegd voor de natuur. Dirigent Stanislav Kochanovsky maakt met het Radio Filharmonisch Orkest een reis langs fjorden, geisers en ongerepte vergezichten. We beginnen in IJsland, waar componiste Anna Thorvaldsdottir voor haar orkestwerk Aeriality inspiratie putte uit het natuurschoon van haar geboorteland. Volgende halte: het Finland van Jean Sibelius, wiens Vioolconcert ondanks alle abstracte vormspelletjes, thematische kruisrelaties en melodische lyriek dikwijls is geïnterpreteerd als een getoonschilderde reisgids vol Noordse vergezichten. Met Rachmaninovs Eerste symfonie steekt Kochanovsky de grens over naar zijn geboorteland Rusland. Natuurlijk drama Het grote orkestwerk Metacosmos (2017). De ensemblestukken Fields (2016) en In the Light of Air ( ). Het pianostuk Scape (2011). Alleen al uit de titels van Anna Thorvaldsdottir (in het IJslands: Anna Sigríður Þorvaldsdóttir) blijkt haar grote affiniteit met de natuur en de elementen. Ik denk dat die liefde wortelt in mijn jeugd in IJsland, vertelt de componiste die in 2015 de Kravis Emerging Composer Award kreeg toegekend door het New York Philharmonic Orchestra. Sindsdien is haar ster internationaal rijzende. Ik ben opgegroeid in een klein dorpje dat werd omgeven door bergen, lavavelden en de oceaan. De natuur was altijd heel nabij en zeer aanwezig in het leven van alledag. Ik heb levendige herinneringen aan het geluid van de wind, het veranderlijke weer en de grote verschillen in daglicht in de zomer en de winter. Dat natuurlijke drama is me altijd bijgebleven. In Thorvaldsdottirs werk vertalen die natuurlijke inspiratiebronnen zich in bijna tastbare landschappen van klank, waarin duidelijk de invloed van muzikale voorbeelden als Krzysztof Penderecki, George Crumb en György Ligeti doorklinkt. Net als

3 4 Zelfportret De Finse componist Jean Sibelius had eigenlijk zijn zinnen gezet op een succesvolle carrière als violist. Zo schreef hij als terugblikkende vijftigjarige in zijn dagboek: Ik viel als een blok voor de viool. Gedurende tien jaar was het mijn voornaamste wens en ambitie om een groot virtuoos te worden. Het liep anders. Na 5 Anna Thorvaldsdottir en Jean Sibelius (rechts) deze avant-garde-iconen werkt Thorvaldsdottir met de fysieke aspecten van klank. Massale klankwolken en gelaagde orkesttexturen wisselt ze af met heldere harmonische doorkijkjes en lyrisch melodisch materiaal. Zelf beschrijft ze haar composities als ecosystemen van klank, waarin het ene idee organisch uit het andere voortkomt. Texturen, harmonieën en melodische frases transformeren en ontwikkelen voortdurend. Neem haar orkestwerk Aeriality ( ), gecomponeerd in opdracht van het Symfonieorkest van IJsland. Thorvaldsdottir: De titel verwijst naar een zweefvlucht door de lucht, een voortdurende valbeweging zonder ruimtelijke referentiepunten. De muziek verklankt zowel het gevoel van absolute vrijheid dat die ervaring oproept, maar ook een gevoel van angst en onbehagen. Ook hier een karakteristieke wisselwerking tussen enerzijds weidse clusters en anderzijds transparante harmonieën en melodieën. Vanuit een collectieve toon fis, in zeven octaven verdeeld over het orkest, ontvouwt zich een symfonische glijvlucht langs wervelende houtbriesjes, mistige strijkersfiguraties en golvende rimpelingen in de piano. Langzaam vermengen de instrumenten zich tot dikke klanknevels, waarin Thorvaldsdottir tot wel 53 afzonderlijke partijen op elkaar stapelt. Het orkest fungeert als een atmosferisch klanklichaam: kolkende texturen stromen van de ene orkestgroep naar de andere en groeien uit tot een grommende donderwolk van kwarttonen. Dan breekt plotseling de zon door, in een wonderlijk stralend Cis-groot-akkoord en breed welvende lijnen in de strijkers. Over natuurlijk drama gesproken. een late start (hij was reeds veertien) en matig onderricht (omstreeks 1880 was Finland niet bepaald een centrum voor virtuoze violistiek) koos hij uiteindelijk toch voor het componeerpotlood. Dat wil zeggen: tijdens zijn conservatoriumstudies in Wenen ( ) overwoog Sibelius nog even een baan als orkestviolist. Een rampzalige auditie bij de Wiener Philharmoniker deed hem echter besluiten het instrument voorgoed aan de wilgen te hangen. De Finse musicoloog Erik Tawaststjerna haalt het voorval droogjes aan in zijn driedelige Sibelius-biografie: Eenmaal terug op zijn kamer stortte hij huilend in. Hij ging aan de piano zitten en begon toonladders te oefenen. Niettemin zou de viool een speciale plaats houden in Sibelius componistenhart, getuige zijn Vioolconcert. Veelzeggend genoeg is het zijn enige bijdrage aan het soloconcertgenre. Sibelius schreef het werk in 1904 om de partituur na een mislukte première aan een stevige revisie te onderwerpen. De definitieve versie stamt uit De voormalige muziekstudent te Wenen had zich in de tussentijd ontpopt tot een gevierd componist. Met symfonische gedichten als Kullervo (1892) en de Lemminkäinen-suite (1895), beide gebaseerd op het Finse Kalevala-epos, was Sibelius uitgegroeid tot een boegbeeld van het ontluikende Finse nationalisme. Niet voor niets werd zijn Tweede symfonie (1902) door velen gezien als een muzikaal statement tegen de Russische overheersing en kreeg zijn orkestwerk Finlandia noodgedwongen andere titels aangemeten om door de tsaristische censuur te komen. Opvallend genoeg klinkt in het Vioolconcert geen spoor van mythologie of brandende vaderlandsliefde. Wel zijn de gelaagde orkestraties en veelal donker kleurende sonoriteiten van het werk dikwijls geduid als het muzikale equivalent van Finse meren, ruige ijsvlakten of besneeuwde naaldwouden. Neem het

4 6 glinsterende strijkerstapijt waarmee het eerste deel opent, alsof je de poolwind door de bomen hoort suizen. De Britse musicoloog Donald Tovey hoorde in de woeste volksdansritmiek van de finale een polonaise voor ijsberen. Wie een blik in de partituur werpt, ziet echter hoe zich een muzikaal spel van vormen, thema s en motieven ontvouwt. Zo bezien markeert het Vioolconcert een scharnierpunt in Sibelius oeuvre, en luidt het een periode in waarin de romantisch-nationalistische ondertonen van zijn vroege werk plaats maakten voor de eerder neoklassieke esthetiek van bijvoorbeeld zijn Derde symfonie. Als er al sprake is van een buitenmuzikale inhoud, dan is het vooral een psychologische. Het is verleidelijk om de technisch veeleisende solopartij te interpreteren als een spiegel van Sibelius eigen vroegere vioolambities. Alsof de componist met de super-virtuoos waar het werk om vraagt, zijn ideale alter ego schiep. Als kapstok voor zijn muzikale zelfportret neemt Sibelius de klassieke vorm van een soloconcert en werkt die grootschalig uit. Na het groots opgezette eerste deel (goed voor een kleine twintig minuten) volgen een langzaam lyrisch middendeel en een hoogenergetische finale. Binnen die traditionele architectuur weet Sibelius echter enkele originele accenten te leggen. Arenski al eens geoefend met een werk dat later zijn Jeugdsymfonie zou gaan heten. Bovendien is grondig een understatement voor het componeerproces van zijn Eerste symfonie. Tien maanden, van januari tot oktober 1895, werkte hij bijna dagelijks aan de partituur. Dagen van tien tot elf uur waren geen uitzondering, zo lezen we in een brief van 29 juli. Niettemin kende het werk een van de rampzaligste premières uit de muziekgeschiedenis. Een tekort aan repetitietijd en de vermoedelijk beschonken toestand van dirigent Aleksandr Glazoenov maakten dat Rachmaninov zijn symfonie nauwelijks herkende toen het stuk op 27 maart 1897 werd uitgevoerd in St. Petersburg. De recensies waren vernietigend. Berucht zijn de woorden die componist en vlijmscherp muziekcriticus César Cui na afloop schreef: Als er in de hel een conservatorium was, en een van de studenten zou een programmatische symfonie schrijven over de Tien Plagen van Egypte, dan zou hij glansrijk geslaagd zijn met een werk als dat van Dhr. Rachmaninov. Aan de niet malse kritiek hield Rachmaninov een hardnekkig writer s block over dat hij pas na drie jaar en een stevige psychotherapie-sessie weer te boven kwam. Diverse keren nam hij zich voor de partituur grondig te reviseren, maar het werk bleef liggen, raakte zoek na zijn emigratie naar Amerika en zou 7 Opvallend is de doorwerking van het openingsdeel die bij Sibelius de vorm krijgt van een langgerekte solocadens voor de viool. Pas in 1944, een jaar na het overlijden van de componist, tijdens zijn leven nooit meer worden uitgevoerd. Sergej Rachmaninov in 1899 werden de afzonderlijke orkestpartijen herontdekt in de archieven Glansrol voor de snaredrum Sommige carrières kennen een vliegende start. Sergej Rachmaninov was amper achttien toen hij zijn Eerste pianoconcert voltooide. Toen zijn eerste opera Aleko in première ging onder het goedkeurend oor van niemand minder dan Tsjaikovski, moest hij nog twintig worden. Eind 1894 achtte de jonge componist de tijd rijp voor zijn grote muzikale meesterproef. Hij smeedde plannen voor zijn Eerste symfonie, een genre dat na Brahms Vierde (1885), Mahlers Eerste (1888) en Tsjaikovski s Zesde (1893) enige verwachtingen schiep. Rachmaninov ging dan ook niet over een nacht ijs toen hij zijn Eerste schreef. Inmiddels had hij twee korte orkeststukken (De van het Conservatorium van St. Petersburg. Wie de daaruit gereconstrueerde partituur bekijkt, wordt vanaf de eerste maat getroffen door de rauwe expressiviteit van het werk. In de fortississimo Grave-inleiding introduceert Rachmaninov de belangrijkste bouwstenen van de symfonie. Allereerst een strijkersmelodie, in de verte verwant aan het Dies irae-thema uit de gregoriaanse dodenmis, die in de verschillende delen van de symfonie steeds andere variaties krijgt aangemeten. Ten tweede een kort viertonig motief in de blazers dat ook de drie volgende delen inleidt: een kwikzilverig Scherzo, een lyrisch Andante en een uitbundige con fuoco-finale met een glansrol voor de snaredrum. rots en de Caprice bohémien) op zijn naam staan en tijdens zijn conservatoriumtijd had hij onder het toeziend oog van Anton Joep Christenhusz

5 8 Stanislav Kochanovsky Stanislav Kochanovsky studeerde aan het conservatorium in zijn geboortestad St. Petersburg. Hij begon zijn carrière als chef-dirigent van het Safonov Staats Filharmonisch Orkest in de Kaukasische stad Kislovodsk en deed operaervaring op in het Mikhailovsky Theater in Moskou. Na succesvolle debuten bij het Koninklijk Concertgebouworkest en het Orchestre national du Capitole de Toulouse dirigeert hij dit seizoen voor het eerst bij het Orchestre de Paris, het Filharmonisch Orkest van Oslo, het City of Birmingham Sym phony Orchestra, het Gürzenich- Orchester in Keulen en de Koninklijke Filharmonie van Stockholm. Kochanovsky is teruggevraagd bij alle grote orkesten waar hij eerder dirigeerde: van de Accademia Nazionale di Santa Cecilia, het Radio Filharmonisch Orkest, het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Nationaal Orkest van België, het Russisch Nationaal Orkest en de Filharmonie van St. Petersburg tot het Orchestra Sinfonica della RAI en het Melbourne Symphony Orchestra. Na zijn debuut in 2017 bij het Festival van Verbier met Jevgeni Onegin dirigeerde de Rus er vorige zomer Rigoletto en een symfonisch programma met Marta Argerich en Mikhail Pletnev. Hij heeft ruim dertig opera s op zijn repertoire, dirigeerde recentelijk Schoppenvrouw en Jevgeni Onegin (Opernhaus Zürich), Iolanta (Maggio Musicale Fiorentino), Vorst Igor (De Nationale Opera) en Boris Godoenov (Nationale Opera van Korea), en is regelmatig te gast in het Mariinsky Theater in St. Petersburg. Daarnaast dirigeert Stanislav Kochanovsky graag minder gespeeld werk, zoals Ligeti s Requiem en Mysterium van Skrjabin en Nemtin (Brussel), Sjostakovitsj De gokker (St. Petersburg) en Van Gilses Sulamith in het AVROTROS Vrijdagconcert en Het Zondagochtend Concert), en nieuw werk van Fedele, Broström, Visman, Campogrande, Martinsson, Golijov en Thorvaldsdottir. Stanislav Kochanovsky dirigeert het openingsconcert van komend Matineeseizoen: Rachmaninovs opera Francesca da Rimini en het gelijknamige symfonisch gedicht van Tsjaikovski (14 september 2019). Eerder in de Matinee: Visman Sables, Oxygène & Berlioz Symphonie fantastique (2017) 9 UITVOERENDEN SIMON VAN BOXTEL Sergey Khachatryan De in de Armeense hoofdstad Jerevan geboren Sergey Khachatryan was in 2000 de jongste winnaar ooit van het Sibeliusconcours in Helsinki, en sleepte in 2005 de eerste prijs bij de Koningin Elisabethwedstrijd in Brussel in de wacht. Dit seizoen is hij artist in residence in het BOZAR in Brussel, waar hij een reeks recitals speelt, en een concert met het Nationaal Orkest van België. Hij treedt bovendien op met het Orchestra della Svizzera Italiana en het Gulbenkian Orchestra met Lorenzo Viotti, de Bamberger Symphoniker met Ludovic Morlot en het Rotterdams Philharmonisch Orkest met Valery Gergiev, en in La Scala in Milaan met Myung-Whun Chung. Op tournee door Europa en de Verenigde Staten met Alisa Weilerstein en Inon Barnatan speelt Khachatryan het programma Transfigured Nights met muziek van Beethoven, Schönberg en Sjostakovitsj. Met zijn zus Lusine, pianiste, vormt Sergey Khachatryan een duo. Zij gaven recitals in het Konzerthaus Dortmund, Wigmore Hall (Londen), het Théâtre des Champs-Élysées en de Cité de la Musique (Parijs), het Amsterdamse Concertgebouw, het Palais des Beaux Arts (Brussel), Victoria Hall (Genève), Auditori Nacional (Madrid), de Philharmonie de Luxembourg, Carnegie Hall en Alice Tully Hall (New York) en het Herbst Theater (San Francisco). Sergey Khachatryan bespeelt de Guarneri uit 1740, genaamd Ysaÿe, die hem vriendelijk ter beschikking werd gesteld door de Nippon Music Foundation. Eerder in de Matinee: Sjostakovitsj Eerste Vioolconcert (2008), Tsjaikovski Vioolconcert (2014) MARCO BORGGREVE

6 Radio Filharmonisch Orkest Het Radio Filharmonisch Orkest, opgericht in 1945, is een onmisbare schakel in het Nederlandse muziekleven. Behalve het grote symfonische repertoire speelt het orkest, meer dan welk ander Nederlands symfonieorkest, muziek van dit moment. Het betreft vaak premières van werk dat in opdracht van de omroepseries NTR ZaterdagMatinee en AVROTROS Vrijdagconcert wordt geschreven. Vernieuwende concertideeën als Pieces of Tomorrow en Out of the Blue bereiken een opvallend jong publiek. Vrijwel alle concerten worden rechtstreeks uitgezonden op NPO Radio 4. Dat betekent vanzelf dat het Radio Filharmonisch Orkest optreedt voor een live-publiek dat vele tientallen malen groter is dan een concertzaal ooit zou kunnen herbergen. Het orkest wordt sinds 2012 geleid door chef-dirigent Markus Stenz. Hij heeft illustere voorgangers als Bernard Haitink (beschermheer), Jean Fournet, Hans Vonk, Edo de Waart (eredirigent) en Jaap van Zweden (honorary chief conductor). Het orkest werkte bovendien samen met gastdirigenten als Leopold Stokowski, Kirill Kondrashin, Antal Doráti, Charles Dutoit, Valery Gergiev, Mariss Jansons, Michael Tilson Thomas, Gennady Rozhdestvensky, Peter Eötvös, John Adams, Christoph Eschenbach, Vasily Petrenko, Vladimir Jurowski en Pablo Heras-Casado. Vanaf 1 september 2019 neemt de Amerikaanse Karina Canellakis het stokje van Markus Stenz over. Zij is daarmee de eerste vrouwelijke chefdirigent van een Nederlands symfonieorkest. De Amerikaan James Gaffigan, vaste gastdirigent sinds 2011, tekende bij tot en met seizoen In 2014 kreeg het Radio Filharmonisch Orkest een Edison Klassiek Oeuvreprijs toegekend voor zijn verdiensten voor het Nederlandse muziekleven, in 2017 de Concertgebouw Prijs (samen met het Groot Omroepkoor). Wordt u ook vriend van het Radio Filharmonisch Orkest? Zie vrienden-van-het-rfo 10 BESCHERMHEER Behalve in vocale verrukkingen schuilt de bekoring van Delius opera vooral in het orkestaandeel, dat bij het Radio Filharmonisch Orkest onder Sir Mark Elder een grootse luister krijgt. ***** - Frits van der Waa, de Volkskrant 15 december 2018: Delius A Village Romeo and Juliet Under the vigilant [Markus] Stenz, the Netherlands Radio Philharmonic rendered the score with great plasticity and eye for detail. The conversation between the musicians and singers could not have flowed more naturally. - Jenny Camilleri, Bachtrack.com 7 maart 2019: Kurtág Fin de Partie RADIO FILHARMONISCH ORKEST Bernard Haitink CHEF-DIRIGENT Markus Stenz HONORARY CHIEF CONDUCTOR Jaap van Zweden ERE-DIRIGENT Edo de Waart VASTE GASTDIRIGENT James Gaffigan ASSISTENT-DIRIGENTEN Frans-Aert Burghgraef Sander Teepen EERSTE VIOOL Elisabeth Perry Dimiter Tchernookov Alexander Baev Fred Gaasterland Roswitha Devrient Maria Escarabajal Alberto Johnson Mariska Godwaldt Josje ter Haar Julija Hartig Masha Iakovleva Kerstin Kendler Pamela Kubik Pedja Milosavljevic Gerrie Rodenhuis Ruud Wagemakers TWEEDE VIOOL Casper Bleumers Eveline Trap Sarah Loerkens Zofia Balcar Ian van den Berk Wouter Groesz Yvonne Hamelink Annemarie van Helderen Ingrid van Leeuwen Dana Mihailescu Alexander van den Tol Nina de Waal Frits Wagenvoorde Christian Lascae ALTVIOOL Francien Schatborn Frank Brakkee Huub Beckers Arjan Wildschut Sabine Duch Marije Helder Erik Krosenbrink Annemijn den Herder Annemarie Konijnenburg Robert Meulendijk Lotte de Vries Annemieke Huls CELLO Michael Stirling Winnyfred Beldman Mirjam Bosma Crit Coenegracht Sebastiaan van Eck Anneke Janssen Ansfried Plat Arjen Uittenbogaard Georgios Kotsiolis Maaike Peters CONTRABAS Rien Wisse Annika Pigorsch Edward Mebius Jim Schultz Sjeng Schupp Stephan Wienjus Eduard Zlatkin Clea Garzon Tenorio Dominique Chabot FLUIT Ingrid Geerlings Ellen Alberts PICCOLO Maike Grobbenhaar HOBO Hans Wolters Gerard van Andel KLARINET Arjan Woudenberg Esther Misbeek BASKLARINET Sergio Hamerslag FAGOT Hajime Konoe Birgit Strahl CONTRAFAGOT Desirée van Vliet HOORN Annelies van Nuffelen Toine Martens Fréderick Franssen Rebecca Grannetia TROMPET Hessel Buma Raymond Rook Hans Verheij TROMBONE Herman Nass Victor Belmonte Albert BASTROMBONE Roel Avonds TUBA Bernard Beniers PAUKEN Paul Jussen SLAGWERK Hans Zonderop Mark Haeldermans Esther Doornink Jennifer Heins Arjan Roos HARP Ellen Versney PIANO Stephan Kiefer 11

7 12 VOLGEND CONCERT zaterdag 23 maart, ca uur Concertgebouw Amsterdam serie hedendaags-3 GROOT OMROEPKOOR: WANTENAAR EN GOEBAIDOELINA Groot Omroepkoor Philipp Ahmann dirigent Ivan Monighetti cello Wantenaar Dit zijn de bleeke, bleeklichte weken opdrachtwerk ntr zaterdagmatinee, met financiële steun van het prins bernhard fonds - wereldpremière Tsjaikovski Delen uit Negen geestelijke koorwerken Goebaidoelina Sonnengesang De jonge componiste Mathilde Wantenaar schrijft een nieuw werk voor het Groot Omroepkoor. Verder: Sofia Goebaidoelina s bijna-geestelijke Sonnengesang en sacrale muziek van Tsjaikovski. Goebaidoelina en Tsjaikovski In 1997 componeerde Sofia Goebaidoelina, nestrix van de moderne Russische muziek, een nieuw werk voor Mstislav Rostropovitsj die dat jaar zijn zeventigste verjaardag vierde. Sonnengesang, naar een gedicht van Franciscus van Assisi, is een meditatie op de schepping, het leven en de dood. Hoger klankkleuronderzoek voor cello solo gaat in de partituur een spiritueel verbond aan met ingenieuze koorpassages, waarin Goebaidoelina hoorbaar teruggrijpt op orthodoxe kerkgezangen. Ook Pjotr Iljitsj Tsjaikovski putte uit de Slavische kerkmuziek toen hij in 1885 zijn Negen geestelijke stukken schreef. Het resultaat: tijdloze, statige schoonheid voor koor a capella. Nieuw opdrachtwerk van Mathilde Wantenaar De jonge Nederlandse componiste Mathilde Wantenaar maakte op het Opera Forward Festival van 2016 indruk met haar kameropera Personar, waarin het koor een grote rol speelt. Met een gloednieuw werk voor het Groot Omroepkoor maakt Wantenaar haar debuut in de NTR ZaterdagMatinee. SIMON VAN BOXTEL