HULPDIENST NIJMEGEN. Beleidsnotitie

Transcriptie

1 HULPDIENST NIJMEGEN Beleidsnotitie

2 Positionering van de Hulpdienst De Stichting Hulpdienst Nijmegen is een vrijwilligersorganisatie die zinvolle en nuttige ontmoetingen organiseert tussen vrijwilligers, hulpbehoevenden en mantelzorgers, met als doel het bijstaan van mensen in moeilijke omstandigheden. De Hulpdienst is in 1959 opgericht en is daarmee de oudste vrijwillige Hulpdienst van Nederland. De vrijwilligers helpen mensen die thuis wonen en door ziekte, ouderdom of handicap niet in staat zijn alles zelf te doen. De hulp van de vrijwilligers is een aanvulling op de taken van de omringende familie, thuiszorg en dagopvang. Vragen die veelvuldig voorkomen zijn: samen wandelen of gezelschap leveren, vervoer en begeleiding naar het ziekenhuis, hulp met boodschappen, hulp met het onderhouden van de tuin, ondersteuning van mantelzorgers. Aldus wordt de zelfstandigheid en de zelfredzaamheid van de hulpvrager vergroot, zijn eenzaamheid verminderd en een substitutie voor duurdere zorg geboden. Nederland vergrijst, zoals blijkt uit de bevolkingsgegevens van het centraal bureau van de Statistiek. Senioren worden daarnaast meer en meer verantwoordelijk voor hun eigen welbevinden. Het beleid van de overheid is er op gericht dat de burger zo lang mogelijk in zijn eigen wijk blijft wonen. Een en ander is vastgelegd in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), die de gemeentelijke ondersteuning op het gebied van zelfredzaamheid, participatie, beschermd wonen en opvang regelt. De gemeenten hebben veel beleidsvrijheid om de uitvoering van de wet vorm te geven. De gemeente Nijmegen streeft bij de uitvoering van de WMO naar de Kanteling, waarmee een verschuiving wordt beoogd van betaalde zorg naar meer betrokkenheid in de vorm van spontane en georganiseerde inzet van de omgeving, zoals familie, buren en dergelijke. Het gemeentebeleid heeft ertoe geleid dat de welzijnsorganisaties in Nijmegen hun krachten bundelen en er steeds meer sprake is van het leggen van verbindingen en samenwerking. Ook de Hulpdienst speelt hierin een actieve rol. De Hulpdienst vindt het belangrijk om samen te werken met andere organisaties. Gezien onze efficiënte en door onze cliënten en ook gemeente alom gewaardeerde werkwijze en organisatie, gaan wij daarbij uit van behoud van de eigen autonomie. De hulpverlening zelf blijft de kern van het werk. Het werkveld waarbinnen de Hulpdienst haar werkzaamheden uitvoert is voortdurend in beweging. Met de uitvoering van de WMO zijn veel veranderingen in gang gezet. Ook is er sprake van een grote nieuwe kwetsbare groep Nijmegenaren; vluchtelingen met een status. Deze nieuwe Nijmegenaren verdienen onze aandacht, zowel wat betreft het bieden van hulp als het bieden van mogelijkheden voor het uitvoeren van vrijwilligerswerk. De vluchtelingen die nog geen status hebben, vallen hier niet onder. Zij vallen tot zij de vluchtelingenstatus hebben onder de zorg en aandacht van de diverse andere daartoe aangewezen instanties. De Hulpdienst ontvangt voor de uitvoering van haar activiteiten jaarlijks een subsidie van de gemeente Nijmegen. Naast de subsidie wordt de Hulpdienst waar nodig geldelijk gesteund door de Stichting tot Steun aan de Hulpdienst. Hiertoe zet de Stichting elk jaar een donateursactie op. Tevens beheert de Stichting het pand van waaruit de activiteiten van de Hulpdienst gecoördineerd worden. 2

3 Missie en Visie De Hulpdienst heeft als missie om vrijwillige hulp te bieden aan mensen in moeilijke omstandigheden in Nijmegen. Zij doet dit door op een eenvoudige en betrouwbare wijze vrijwilligers in te zetten bij mensen thuis, die om hulp vragen. Werkzaamheden Hoofdtaak van de Hulpdienst is het bemiddelen tussen cliënt en vrijwilliger. Daarnaast heeft de Hulpdienst de taak om cliënten goed te informeren, te adviseren en waar nodig door te verwijzen. Ook heeft de Hulpdienst een signaleringsfunctie. De Hulpdienst biedt algemene hulp en mantelzorgondersteuning, beiden in de thuissituatie. Bemiddelen Vanuit de algemene hulp is de meest voorkomende hulpvraag bezoek, vaak in combinatie met boodschappen doen en wandelen. Bij deze hulpvragen gaat het meestal om langlopende contacten tussen vrijwilliger en cliënt, die vaak wekelijks plaatsvinden. Daarnaast is sprake van onregelmatige hulpvragen zoals kleine klussen, klein tuinonderhoud, vervoer en begeleiding. Naast algemene hulp biedt de Hulpdienst ook mantelzorgondersteuning, de zgn. respijtzorg. Terwijl de mantelzorger even tijd voor zichzelf kan nemen, houdt een vaste en deskundige vrijwilliger bijvoorbeeld één keer in de week diens partner of familielid gezelschap. De hulp van de Hulpdienst is gericht op het vergroten van het welzijn van de cliënten en de Hulpdienst zoekt altijd een vrijwilliger die zo dicht mogelijk in de wijk van de cliënt woont. Verwijzen Wanneer de Hulpdienst geen hulp kan bieden, verwijst zij cliënten door. De Hulpdienst houdt hiervoor de sociale kaart van Nijmegen en omgeving actueel en schoolt de medewerkers hierin. Met de cliënt wordt afgesproken dat hij of zij terugbelt als de doorverwijzing niet succesvol is. De verwijzing vormt een sluitend geheel. In 2015 heeft de Hulpdienst 76 mensen verwezen naar in totaal 45 verschillende organisaties en instanties. Signaleren Vrijwilligers komen tijdens hun werk bij veel mensen thuis. Zo nodig signaleert de vrijwilliger en geeft het signaal door aan de medewerkers van de Hulpdienst. Signalen kunnen betrekking hebben op individuele situaties van een cliënt, bijvoorbeeld de signalering dat bij een alleenwonende cliënt de veiligheid in het geding is. De Hulpdienst neemt indien nodig contact op met familie of hulpverlenende instanties. Soms zijn signalen cliënt overstijgend, bijvoorbeeld meerdere signalen dat de grenzen van het vrijwilligerswerk steeds meer worden opgerekt. In dat geval geeft de Hulpdienst het signaal door aan de gemeente of andere instanties. De belangrijkste uitgangspunten daarbij zijn: Zelfredzaamheid Veel cliënten die bij de Hulpdienst komen, bevinden zich in een latere levensfase. Door ziekte of handicap zijn zij niet meer in staat alles zelf te doen. Meestal is de zelfredzaamheid niet plotseling verdwenen, maar neemt deze langzaam af. Voor de Hulpdienst is het belangrijk om altijd eerst te kijken naar wat cliënten nog zelf kunnen, en hulp te bieden bij wat zij niet meer kunnen. 3

4 Hulp als aanvulling De geboden hulp is altijd een aanvulling op zorg vanuit de familie, dagopvang en thuiszorg. Daarom wordt bij het intakegesprek altijd geïnformeerd naar het netwerk van de cliënt. Geen professionele hulp Vrijwilligers mogen geen werkzaamheden verrichten waar professionele hulp voor bestaat. De grenzen die gekoppeld zijn aan deze uitgangspunten worden door de medewerkers van de Hulpdienst bewaakt. Welzijn Bij de Hulpdienst staat voorop dat de hulp die door vrijwilligers wordt geboden is, gericht op welzijn en niet op zorg. De vrijwilligers zijn geen hulpverleners, maar zetten zich in vanuit hun eigen wensen en overtuigingen, om het welzijn van cliënten aan te vullen dan wel te verbeteren. Maatwerk Een belangrijk uitgangspunt van de Hulpdienst is dat vrijwilligerswerk beide partijen iets moet bieden. De medewerkers van de Hulpdienst vragen zowel vrijwilliger als cliënt naar de eigen wensen. Voor de vrijwilligers is het belangrijk dat ze met plezier naar cliënten gaan. Als ze zich gewaardeerd voelen zal dit ook doorwerken naar de cliënt. Aan de andere kant is het van belang dat de cliënt aan kan geven wat hij of zij belangrijk vindt. De Hulpdienst maakt weliswaar een globaal onderscheid in verschillende activiteiten, maar toch is er geen vast aanbod. Op basis van wensen en interesses proberen de medewerkers van de Hulpdienst een geschikte bemiddeling tot stand te brengen. Zo is de bemiddeling bij de Hulpdienst altijd maatwerk. Duidelijkheid De medewerkers van de Hulpdienst gebruiken telefonische contacten, intake-bezoeken bij cliënten thuis en een cliënt-vrijwilligers volgsysteem, om zo duidelijk mogelijk informatie te geven aan beide partijen. Vrijwilligers De Hulpdienst is een organisatie met een geheel eigen visie op vrijwilligers. Zij stelt geen zware eisen aan de vrijwilliger, maar kijkt wat het beste past. Vrijwilligers van de Hulpdienst melden zich aan vanuit uiteenlopende redenen. Als invulling van de dag, uit solidariteit of gewoon voor de gezelligheid. Eén ding hebben al deze mensen gemeen: ze zijn bereid hulp te bieden aan iemand die dat nodig heeft. De Hulpdienst vindt het erg belangrijk dat zij haar vrijwilligers goed kent. Zij worden immers naar kwetsbare mensen gestuurd. Daarom voert de Hulpdienst met iedere aspirant vrijwilliger een uitgebreid intakegesprek over motivatie en wederzijdse verwachtingen. De Hulpdienst ondersteunt haar vrijwilligers door veelvuldige, veelal telefonische, begeleiding. Ook organiseert de Hulpdienst geregeld scholing voor de vrijwilligers, in de vorm van thema- en inloopbijeenkomsten en de cursus vrijwilligers en dementie. De inhoud van deze scholing is altijd afgestemd op de soort hulp die de vrijwilligers in de praktijk bieden. Deze investering is essentieel voor het succesvol verlopen van de bemiddeling omdat het de kans op mislukken verkleint. Naast de vrijwilligers telt de Hulpdienst ook stagiaires van Han Maatschappelijk werk en dienstverlening en een aantal krachten die als vrijwilliger worden ingezet in het kader van de Participatiewet. Op deze wijze biedt de Hulpdienst kansen tot actief deelnemen aan de maatschappij en het opdoen van werkervaring. In 2015 waren 200 vrijwilligers bij de Hulpdienst actief. 4

5 AANTAL VRIJWILLIGERS AANTAL VRIJWILLIGERS NAAR LEEFTIJD IN 2015 NAAR GESLACHT IN 2015 Man 84 Vrouw 116 Totaal 200 Algemene hulp en mantelzorgondersteuning De Hulpdienst onderscheidt zich vooral van andere vrijwilligers organisaties/projecten in Nijmegen doordat zij een breed veld van ondersteuning bestrijkt, door het aanbieden van zowel algemene hulp als mantelzorgondersteuning. In de praktijk blijkt dit een goede combinatie te zijn. Zo kunnen bijvoorbeeld mantelzorgers die het nog moeilijk vinden om gebruik te maken van respijtzorg, toch ontlast worden, bijvoorbeeld doordat een vrijwilliger boodschappen doet. Ook kunnen nieuwe vrijwilligers eerst worden ingezet bij algemene hulp om later over te stappen naar de wat moeilijkere vragen van de mantelzorgondersteuning. OVERZICHT CLIËNTEN ALGEMENE HULP EN MANTELZORGONDERSTEUNING VAN 2011 T/M 2015 ALGEMENE HULP MANTELZORG ONDERSTEUNING TOTAAL In 2015 hebben de 200 vrijwilligers van de Hulpdienst 487 hulpvragenden en mantelzorgers in Nijmegen ondersteund, waarvan velen wekelijks. In totaal is bijna uur hulp geboden, waarvan ruim uur mantelzorgondersteuning. Met name bij de mantelzorgondersteuning is de laatste vijf jaar sprake van een behoorlijke groei (32%). De belangrijkste hulp blijft bezoek, vaak in combinatie met boodschappen doen en wandelen. Het gaat meestal om langlopende contacten tussen vrijwilliger en cliënt. Het aantal cliënten in de mantelzorg is de laatste jaren gestegen tot 141. De aard van de zorgvragen is daarbij complexer geworden, omdat cliënten langer thuis blijven, de hulp in toenemende mate wordt ingeroepen op latere leeftijd en in een verder gevorderd stadium van achteruitgang. Dit confronteert de vrijwilligers meer met zaken als dementie, Parkinson, beroerte en vereenzaming. Dit heeft geleid tot meer afstemming door de medewerkers van de Hulpdienst met de professionele zorg. 5

6 AANTAL CLIËNTEN NAAR LEEFTIJD IN 2015 Naast het bieden van hulp, heeft de Hulpdienst in 2015 onderzoek uitgevoerd bij mantelzorgers van mensen met dementie en bij alleenwonende mensen met dementie. Ook ontwikkelde de Hulpdienst een speciale dementiekrant met daarin informatie voor mantelzorgers. De hulpdienst is in de loop der jaren gespecialiseerd geraakt op het terrein van mantelzorg en op het terrein van mensen met dementie en heeft hierbij goede contacten en een goede naam opgebouwd. De Hulpdienst krijgt veel cliënten binnen via de professionals en onderhoudt hiermee ook veel contacten. Ook gaan de coördinatoren bij aanmelding van een nieuwe cliënt vaak eerst op huisbezoek om tot een zo goed mogelijk match met een vrijwilliger te komen. Naast alle individuele contacten organiseert de Hulpdienst in 2 wijken een tea time. Dit betreft een kleinschalige vorm van ontmoeten in de wijk. Een vrijwilliger van de Hulpdienst ontvangt één keer per maand zo n acht ouderen uit de wijk bij haar thuis onder het genot van een kopje koffie of thee en iets er bij. De Hulpdienst hanteert daarbij duidelijke uitgangspunten, afspraken en grenzen, zodat vrijwilligers niet onverhoopt worden geconfronteerd met taken die door professionals behoren te worden uitgevoerd. Daarbij hebben vrijwilligers recht op een organisatie die hen professioneel ondersteunt en op deze wijze zorg draagt voor continuïteit en een goede kwaliteit van de geboden hulp. De Hulpdienst maakt hiervoor gebruik van enkele procedures, veelvuldige begeleiding en scholing van de vrijwilligers, en een speciaal voor de Hulpdienst ontwikkeld registratie- en tellingssysteem waardoor wensen van cliënt en vrijwilliger gericht worden beantwoord en gevolgd. Registratie van vrijwilliger en cliënt vindt plaats op wijkniveau. Een aspect staat bij alle activiteiten centraal: de Hulpdienst wil een eenvoudige en transparante organisatie zijn en blijven, met een minimum aan bureaucratie en een maximum aan dienstverlening. Dit profileert de eigen formule, de meerwaarde van het werk van de Hulpdienst, en vindt zijn weerslag in directe en adequate hulp, naast een duidelijke kostenbeheersing. 6

7 Toekomst De Hulpdienst streeft ernaar om ook in de toekomst zo goed mogelijk te blijven aansluiten bij de vragen uit het veld. De doelstelling, werkwijze en de uitgangspunten die de Hulpdienst hanteert blijven daarbij leidend. De komende jaren gaat de Hulpdienst zich richten op het vergroten van de expertise op het gebied van mantelzorgondersteuning, algemene hulp bieden in de wijken, extra aandacht voor nieuwe Nijmegenaren en het meten van effecten van de hulpverlening. Mantelzorgondersteuning De huidige maatschappelijke ontwikkelingen laten een toename zien in de vraag naar mantelzorgondersteuning. Mensen worden ouder en blijven bovendien langer thuis wonen. Daardoor wordt een groter beroep gedaan op mantelzorgers. De Hulpdienst zelf constateert dat er afgelopen jaren een groei is geweest in de mantelzorgondersteuning. Om goed aan te sluiten op deze vraag, gaat zij zich komende jaren nog verder richten op de mantelzorgondersteuning. In contacten met Parkinsonnet van de Radboud Universiteit is naar voren gekomen dat er een duidelijke vraag naar mantelzorgondersteuning ligt bij mantelzorgers van Parkinsonpatiënten. De Hulpdienst besteedt komende jaren extra aandacht aan deze groep en bouwt daarvoor expertise op. In samenwerking met Parkinsonnet wordt gekeken welke expertise voor vrijwilligers van belang is en op welke manier de vrijwilligers hierin kunnen worden geschoold. Cliënten worden onder andere geworven via Parkinsonnet. Behalve bijzondere aandacht voor mantelzorgers van Parkinsonpatiënten besteedt de Hulpdienst komende jaren ook bijzondere aandacht aan het bieden van een luisterend oor aan mantelzorgers. De huidige mantelzorgondersteuning van de Hulpdienst is gericht op respijtzorg. Doel is dat de mantelzorger even tijd voor zichzelf heeft doordat een vrijwilliger bij de zieke partner blijft. Uit het onderzoek dat de Hulpdienst heeft uitgevoerd bij mantelzorgers blijkt dat mantelzorgers daarnaast vooral behoefte hebben aan een luisterend oor. Hierin wordt voorzien door middel van lotgenoten contacten, echter dit vindt plaats in groepsverband. Meerdere mantelzorgers gaven aan meer behoefte te hebben aan individueel contact met iemand waarbij ze hun verhaal kunnen vertellen. Individuele vrijwilligers van de Hulpdienst kunnen in deze behoefte voorzien. Hiermee richt de Hulpdienst zich op een andere vorm van mantelzorgondersteuning dan de respijtzorg. De Hulpdienst zet een project op, toegespitst op deze vraag en op deze doelgroep. Hiervoor wordt samenwerking gezocht met de Radboud Universiteit, afdeling Geriatrie. Algemene hulp Bij dit alles mag niet uit het oog verloren worden dat juist de combinatie van algemene hulp en mantelzorgondersteuning van belang blijft. Naast mantelzorgondersteuning blijft de Hulpdienst ook in de toekomst de nodige aandacht besteden aan het bieden van algemene hulp. De grote vraag naar deze vorm van ondersteuning rechtvaardigt deze aandacht. De hulp zal, passend bij de ingezette maatschappelijke veranderingen, sterk wijk gerelateerd zijn. Afgelopen jaren heeft de hulpdienst veel aandacht besteed aan schriftelijke werving en werving via de nieuwe media. De Hulpdienst richt zich komende jaren daarnaast vooral op werving in de wijk. Zij doet dit door meer zichtbaar te zijn bij de sociale wijkteams en de Stips, bij wijkfestiviteiten, wijkmarkten en dergelijke. De ingezette hulp wordt, ook nu al, wijkgericht geregistreerd in het door de Hulpdienst gebruikte registratiesysteem FridoS. Dit maakt bemiddeling op wijkniveau, gericht plannen en het precies informeren van vrijwilliger en cliënt goed mogelijk. 7

8 Vluchtelingen met status Door de grote vluchtelingenstroom die op dit moment gaande is, heeft Nijmegen een aantal nieuwe inwoners erbij gekregen. De Hulpdienst is bedoeld voor mensen in moeilijke omstandigheden. Vluchtelingen vallen zeker onder deze doelgroep. Oriëntatie op deze groep laat zien dat er voor vluchtelingen zonder een status al veel hulp wordt geregeld. Als vluchtelingen eenmaal een status krijgen, valt veel van deze hulp weg. Hier ligt op dat moment een taak voor de Hulpdienst. De Hulpdienst zal de komende jaren daarom extra aandacht besteden aan deze groep statushouders. Waar nodig zal hulp worden geboden en indien mogelijk kunnen statushouders worden ingezet als vrijwilliger. Bijzonder aandachtpunt bij dit laatste is de vraag of het niet of onvoldoende spreken van de Nederlandse taal hier geen probleem vormt. Effectmeting bij cliënten De WMO verplicht de gemeenten om in de toekomst de maatschappelijke effecten van de hulpverlening te gaan monitoren. De gemeente Nijmegen verwacht dat het inzetten van vrijwilligers effect zal opleveren in het bijdragen aan een beter ervaren positieve gezondheid. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan effecten als het verbeteren van sociale contacten, het ontwikkelen van betekenisvolle relaties, het vergroten van maatschappelijke betrokkenheid, ontwikkelen van meer levenslust en genieten van het leven of het ervaren van een betere gezondheid. Momenteel wordt in het werkveld van de informele zorg in Nijmegen, maar ook landelijk, nog weinig aandacht besteed aan het meten van deze maatschappelijke effecten. De Hulpdienst wil tijdig inspringen op deze ontwikkeling. In verband hiermee zal de Hulpdienst de komende jaren haar aandacht gaan richten op de vragen: - wat zijn de maatschappelijke effecten van de geleverde zorg en ondersteuning door vrijwilligers van de Hulpdienst; - hoe kun je deze effecten op een eenvoudige manier, passend bij de Hulpdienst, monitoren. De Hulpdienst treedt hierover in overleg met de gemeente Nijmegen om na te gaan of de Hulpdienst binnen het werkveld informele zorg in deze een voortrekkersrol op zich kan nemen. Voorwaarden voor het toekomstig beleid Werven en matchen nieuwe vrijwilligers en cliënten Om aan het beoogde beleid te kunnen voldoen, investeert de hulpdienst komende jaren in het werven en matchen van nieuwe vrijwilligers en cliënten. Daarnaast investeert zij in het organiseren en aanbieden van scholing en begeleiding en in het goed blijven onderhouden van het registratiesysteem FridoS. In het verleden heeft de Hulpdienst gespecialiseerde scholing en begeleiding ontwikkeld en aangeboden aan vrijwilligers die ondersteuning bieden bij mensen met dementie. Soortgelijke expertise wordt ontwikkeld voor het bieden van ondersteuning aan cliënten met de ziekte Parkinson en het bieden van een luisterend oor voor mantelzorgers. Samenwerking Om het toekomstige beleid kwalitatief goed vorm te geven wordt een netwerk opgebouwd met personen/instellingen die vanuit de zorg bij de doelgroep betrokken zijn. Er worden contacten gelegd met Parkinsonnet van de Radboud en het Radboud universitair medisch centrum, afdeling geriatrie. Daarnaast blijft er natuurlijk voldoende aandacht blijven voor de reeds bestaande netwerken, zoals de samenwerkingsverbanden met Swon, ZZG, Coördinatiepunt mantelzorg, Zorgtrajectbegeleiders, Vrijwilligerscentrale, Buurtzorg, HAN, Wijkwerk en Werkbedrijf. Wat betreft algemene hulp zullen hier vooral ook de Stips en de sociale wijkteams een belangrijke rol blijven spelen. 8

9 Continuering en verdere professionalisering bureau De Hulpdienst is afgelopen jaren sterk gericht geweest op doelmatigheid, zorgvuldige werving, screening en matching, scholing en ondersteuning aan de vrijwilliger, integratie in het professionele netwerk en kwaliteitsbewaking. Het inzetten van de beschreven specialisatie en effectmeting mag niet ten koste gaan van deze opgebouwde kwaliteit van de geboden hulp. De Hulpdienst kiest voor een continuering en waar nodig een verdere professionalisering van het bureau. Dit betekent dat de Hulpdienst ook in komende jaren aandacht besteedt aan taakverdeling, planning, procedures en scholing van medewerkers en vrijwilligers. De Hulpdienst is een kleine organisatie. Hoewel dit ook risico s in zich draagt (bijvoorbeeld bij ziekte), is dit ook juist de sterke kant van de Hulpdienst. Zo is er sprake van korte lijnen, goed op de hoogte zijn van elkaars werkzaamheden, en een sterke gezamenlijke gerichtheid op cliënt en eigen identiteit van de Hulpdienst. Met in achtneming van (toekomstige) ontwikkelingen die zich rondom de Hulpdienst voordoen, moet in de toekomst goed bewaakt blijven dat de Hulpdienst aan bovenvermelde ambities uitvoering kan geven, maar tegelijkertijd een verhoudingsgewijs kleine organisatie blijft. Middelen Op dit moment beschikt de Hulpdienst over een formatie van 3 fte, verdeeld over 1 directeur, drie coördinatoren en een financieel medewerker, met een totaal aan inkomsten van afgerond ,-. Verwacht wordt dat het toekomstige beleid, met name de specialisatie binnen de mantelzorg zal leiden tot een geleidelijke groei van cliënten. Door nog scherper in te zetten op een efficiënte en effectieve manier van werken, is de Hulpdienst in staat een beperkte groei van cliënten op te vangen binnen de huidige structurele middelen, zonder concessie te doen aan de huidige kwaliteit van hulpverlening. Blijkt er echter sprake te zijn van een groei van 5 procent of meer cliënten, dan is een evenredige toename van de structurele middelen vereist voor een personele uitbreiding. Voor het ontwikkelen en opzetten van de afzonderlijke beleidsvoornemens, de daarbij horende samenwerking, expertiseontwikkeling en scholing zal per onderdeel bekeken worden of en zo ja hoeveel projectgelden moeten worden aangevraagd. 9