Kolonies in Noord en Zuid-Amerika stichtten, want er was veel vraag naar specerijen (suiker) --> slaven uit West- Afrika.

Transcriptie

1 Samenvatting door E woorden 23 januari ,7 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sfinx Geschiedenis hoofdstuk 5 & 6 / ET hoofdstuk 6 Tijdlijn: ( ) regenten en vorsten 1602:oprichting VOC (Groot handelsnetwerk in Azie, maar stichtte bijna geen kolonies.) 1621: oprichting WIC (West-Afrika en Amerika, bedoeld om Spanje te bestrijden, daarna voor de handel) : dertigjarige oorlog ( In Duitse Rijk complete steden werden verwoest en bevolking nam f. Oorlog tussen katholieken en protestanten.) : Lodewijk XIV, koning van France 1628: Piet Heijn verovert Spaanse zilvervloot 1648: Vrede van Westfalen (Habsburgse streven naar katholiek Duitsland stopte --> Duitse Rijk viel uiteen in zelfstandige staten. Edelen mochten verdragen sluiten en hoefde niet meer naar de keizer te luiseren) 1667: Suriname kolonie van Nederland 1683: Turken voor Wenen (wilden Oostenrijk innemen maar werden verjaard) : Glorious revolution (6.1) Naam Gouden Eeuw: bloeiperiode voor Nederlandse economie & cultuur. Kolonies in Noord en Zuid-Amerika stichtten, want er was veel vraag naar specerijen (suiker) --> slaven uit West- Afrika. 1594: Zeereis naar Azië (toen bekend als: Indië). Route was onbekend en Portugezen lagen op de loer. Eerste reis verliep moeizaam, maar route was gevonden. Handelsondernemingen (Compagnieën van Verre) zagen geld, maar er kwam teveel concurrentie --> winst daalde. Op initiatief van de Staten-Generaal richtte Johan v. Oldenbarnevelt de VOC op (1602). VOC kreeg monopolie (mocht als enigste handeldrijven op die route). = handelskapitalisme (verdragen sluiten, vestigingen bouwen en oorlog voeren).voc gaf aandelen om startkapitaal te beginnen, aandeelhouders profiteerde mee in de winst. Overzeesvestigingen werden bestuurd door, gouverneur-generaal (deze had veel zelfstandigheid door de grote afstand). Centralisatie politiek werd absolutisme --> Lodewijk XIV, kunst / leger / wetenschappen / financiën werden gecentraliseerd. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden: zeven provincies. Regenten in Nederland hadden de macht. Politiek, economie en handel groeide en Nederland werd zowel top wereldeconomie als top wereldpolitiek. In Engeland kwamen de edelen in opstand tegen de katholieke en absolutistische koning James II --> Willem II op de Pagina 1 van 6

2 troon. Hij tekende dat hij altijd zou overleggen met het parlement en zich aan de grondwet zal houden (declaration of rights, 1689). Dit maakt Engeland een monarchie => Glorious Revolution VOC stichtte hoofdkwartier Batavia op Java (1619). Zo bouwde zij een heel handelsnetwerk op in Azie. China, India, Japan waren strikt handelspartners. Java en Sri Lanka werden dmv oorlog veroverd, om de VOC's handel veilig te stellen. Kaap de Goede Hoop werd een kolonie en diende als verversingspunt voor langsvarende VOC schepen. De wereldeconomie begon met de handelsrelaties van Nederland en andere EU'ers vanover heel de wereld. Van autarkie (zelfvoorziendend) naar uitwisselingsproducten. Oorlog Spanje-NL voorbij --> slaven-goud-zilver-suiker handel. WIC beheerde kolonies (Brazilie / NY), uiteindelijk bleven Antiliaanse eilanden en Suriname over, waar slaven op suiker en -net pas populair- koffie-plantages werkten. (6.2) Nederlandse Opstand --> Republiek zonder centrale regering. Nederland was wereldwijd een eenheid. Landelijk, zeven aparte gewesten. Bestuur: regenten. Hoge rechterlijke / ambtelijke functies Handelselite Stadhouder hoogste functie. Vijf gewesten waren vóór het benoemden van een nakomeling van Willem v Oranje. Er zijn zelfs stadhouderloze tijden geweest. Eigenschappen stadhouder: Opperbevelhebber leger / vloot Toezichthouder op rechtspraak Sowieso al van hoge adel = veel prestige Geen alleenheerser (moest alles overleggen met de Heeren en vroedschappen, dit waren de Nederlandse bestuursvormen). Gewesten samengevoegd in Staten-Generaal besloten over: buitenlandse politiek Leger en vloot Holland (nu: Noord en Zuid-Holland), die het meeste geld binnen bracht met de handel), had de meeste inspraak. Na val van Antwerpen en de afsluiting van de Schelde door de Nederlanders, werd in 1585 Amsterdam stapelmarkt. Want Antwerpen kon niet meer handelen en Amsterdam lag centraal gelegen. Dit werd het centrum van de handel/politiek. Amsterdam handelde in wereldgoederen. Opslaan - verwerken - doorverkopen. Andere handelsactiviteiten (scheepsweverij) maakte ook winst. Regenten, kooplieden en overige burgers waren de klanten voor schilders (Van Gogh, Jan Steen, Frans Hals, Vermeer). De kerk was geen grote opdrachtgever en ook waren nederlanders erg zuinig. Buitenlandse geleerden trokken naar NL. Verboden boeken waren hier legaal --> veel vrijheid (ook godsdienst => welvaartpeil steeg enorm in de Gouden Eeuw (6.3)Lodewijk XIV ( op de troon) langst regerende vorst. Pagina 2 van 6

3 Absolutisme: macht (wetgevende,controlerende, rechtgevende) van de koning wordt niet beperkt door grondwet of andere mensen/regels. Hierdoor ontstaan worden de Europese landen elkaar concurrenten en wilde niet meer samenwerken -> slecht voor wereldeconomie. Lodewijk beperkte de macht vd adel en steden en nam besluiten zonder de Staten-Generaal bijeen te roepen. Hij verkreeg gezag door: ambtenarenapparaat. Intendanten (hoge ambtenaren) inden belasting, rekruteerden soldaten en spraken mee over landbouw/recthspraak, zij waren zijn ogen en oren. Lodewijk wilde geen zelfstandige legertjes die betaald werden door rijke edelen --> controle werd strenger en meer discipline.lodewijk maakte een eind aan godsdienstvrijheid in Frankrijk. Toch hielden edelen, regio's en steden allerlei eigen rechtsregels en privileges. Edel en kerk betaalde maar weinig belasting. Mercantilisme: economisch systeem waarbij overheid de nationale economie versterkt door ingrijpen te doen. De economische kant vh absolutisme. Waarom werd Lodewijk zo machtig? : Het geloof: Droit devin = goddelijk recht. De koning ontvangt zijn macht van God, hij was Gods handlanger. Intuïtie: l'état c'est moi = de staat dat ben ik. Gewone mensen weten niet beter. Zelfvoldaanheid: Lodewijk denkt dat hij de beste oplossing is voor het land -- hij kon orde scheppen in de chaos --> leger vergroten => hij vindt dat hij beloond moet worden = belastingen omhoog. Start bouw paleis Versailles. (6.4) Poolse man Copernicus: zon staat stil, aarde en andere planten draaien om de zon. Hij werd niet serieus genomen. Galileo Galilei is het eens met Copernicus ( in 1600). Galileo bouwt betere telescopen en verandert daarmee het wereldbeeld. De kerk eist dat Galileo zijn inzichten voor zich houdt Galileo drijft daarna de spot met de kerk. Na dreigementen vd kerk, gaf Galileo in. 1600: nieuwe ideeën werden geaccepteerd --> wetenschappelijke revolutie leidde ook tot optimisme (oa Isaac Newton) Wetenschappers waren deel van een genootschap, hadden tijdschriften en werden gesteund door de overheid. Nieuwe manier van denken: observeren - experimenteren - redeneren. Oude boeken en klassieke filosofen werden gedumpt. Uitvindingen: telescoop, microscoop (Antonie v Leeuwenhoek),uurwerk (Christiaan Huygens), boekdrukkunst H6 kleine samenvatting 1500: Renaissance Europese expansie Kerkscheuring: katholieken en protestanten 1492: Columbus bereikt Amerika 1498: Vasco Da Gama bereikt Indie 1519: Cortez verovert Mexico (Aztenken en mayarijk) Portugezen en Spanjaarden stichtten vestigingskolonies in Amerika Pagina 3 van 6

4 Indiaanse bevolking sterft binnen 100 jaar uit door Europese ziektes / slavenwerk / oorlogen Spanjaarden veroveren de Filippijnen. Nu doen ook Frankrijk en Engeland mee aan de Europese expansie. Vanaf 1400 is er in Noord-Italie veel interesse voor klassiek erfgoed (nu wordt ook de Mona Lisa geschilderd en William Shakespeare schrijft stukken). Kunstenaars gaan realistischer werken en schilderen nu portretten en landschappen. De kerk was nog steeds een grote opdrachtgever. 1517: Duitse Maarten Luther verzet zich tegen Rooms-katholieke kerk Start hervorming/reformatie en begin van godsdienstoorlogen. 1555: stop van godsdienstoorlogen in Duitsland door Vrede van Augusburg (= elke vorst mag zelf bepalen welke religie er in zijn gebied heerst. In Frankrijk zijn er burgeroorlogen tussen hugenoten en katholieken. 1598: Edict van Nantes (= geeft aan beiden gelijke rechten) Habsburgers kwamen uit Oostenrijk, door huwelijke kregen ze steeds meer Europese stukken land te bezitten. Karel V en zoon Filips II, Spaanse heersers, bezitten: Nederlanden, Spanje, Zuid-Italie, Bourgandie, Oostenrijk, gebieden Midden-EU, stukken van Amerika en keizer van Duitsland. In NL hanteerde Karel V en daarna zijn zoon Filips, de Bourgondische centralisatiepolitiek en bestreed het protestantisme. Vanaf 1559 bestuurde Filips NL. 1568: begin NL opstand olv Oranje. 1581: Noordelijke Nederlanden vrij --> Republiek der zeven verenigde Nederlanden Zuidelijke Nederlanden nog onder Filips macht 5.1 Middeleeuwen --> Renaissance, vroegmoderne tijd Venetie, Milaan en Rome waren zelfstandige stadstaten met rijke en machtige handelaren. Zij toonden hun rijkdom dmv bouw villa's en inhuren van schilders. Goede kant vh leven werd meer benadrukt dan God en het hiernamaals. Memento Mori (Gedenk te sterven) > Carpe Diem (Pluk de dag). Humanisten: bestudeerden en vertaalden klassieke boeken (oa Bijbel). Eerder in de ME hadden monniken teksten gekopieerd maar deze stonden vol fouten en stond altijd in het teken vh christendom. Humanisten wilden een objectieve kijk. 1453: Doordat veel geleerden uit Constantinopel naar Italie vluchtten, brachten zij kennis over de Grieken mee. Lezen van klassieke teksten werd onderdeel vd opleiding vd rijke bovenlaag. (Ontwikkeling tot zelfstandige individu, 'uomo unversalis' = de universele mens, die zich op alle mogelijke gebieden heeft ontplooid.) Werk van Italiaanse humanisten verspreidde zich naar het Noorden, door contacten en de uitvinding vd boekdrukkunst. Humanist Eramus van Rotterdam: Tijdens verblijf in Italie zag hij dat veel humanisten zo opgingen in de klassieke oudheid, dat ze losraakte van het christendom. Studie van oude teksten moest leiden tot verdieping en zuivering vh christendom. Natuurwetenschapper Copernicus ontwierp wiskundig model vh zonnestelsel, met de zon als middelpunt. 5.2 Oosterse producten waren bekend, erg gewild en peperduur. Islamitische heerser lieten geen Europeanen toe = Aziatische handelsroutes in Arabische handen. --> Europeanen moesten eigen zeeroutes zoeken. 1492: Italiaan Christopher Colombus had Amerika gevonden (toen bekend als Indie) 1498: Portugees Vasco Da Gama voer als eerste naar Indie --> Portugezen stichtte handelsposten en dreven handel met Chinezen en Japanners. Pagina 4 van 6

5 1519: Spaanse conquistadores veroveren Aztekenrijk. In 1530 veroveren ze het Incarijk. Alle inwoners sterven uit door Europese ziektes. De Portugezen en Spanjaarden verdedigeden hun handelsroutes met veel geweld. 1596: Willem Barentz voer, via Noord-Rusland, naar Indie, maar strandde op Nova-Zembla. 5.3 Volgens Erasmus was zuiver christendom te vinden door Bijbelstudie. Hij ontdekte veel fouten in de Latijnse Bijbel Vulgaat. Hij schreef een spottend boekje met kritiekpunt op de kerk (loft der Zotheid). --> dit ging tegen de alwetende macht van de kerk in. Erasmus bleef wel katholiek en hoopte dat de kerk zichzelf zou hervormen. Hij vind Luther te fanatiek en intolerant. Kerk kreeg al eeuwen lang kritiek maar dit werd altijd afgedaan als ketterij. 1517: Hervormingsbeweging van Luther scheurde het West-Europese christendom in tweeën. Protestanten: hadden gebroken met de kerk van Rome Katholieken: bleven trouw aan de paus. 1517: Maarten schreef een brief met 95 kritiekpunten op de kerk. (oa Handelaflaat = zonde afkopen). Paus reageerde woedend en begon een proces tegen Luther. Maarten werkte zijn ideeën verder uit. 1520: Maarten werd uit de kerk gestoten, maar vanuit het Duitse rijk kreeg hij veel steun. Karel V (katholiek) en Duitse protestante vorsten kwamen in een godsdienstoorlog. 1555: Door de Godsdienstvrede van Augusburg mocht uiteidenlijk elke vorst zijn eigen geloof bepalen. Franse Johannes Calvijn: calvinisme. Bijbel was de enige bron van waarheid, Calvijn was nog radicaler dan Luther. Sobere mensen wijdde hun leven aan gebed, bijbelstudie en kerkgang. Stichtte kerk in Geneve --> Calvinisme spreidde zich over heel Europa uit. In NL werd het calvinisme populair. Predestinatie: leven van ieder mens is voorbestemd, belast met erfzonde 5.4 Sinds 1400 was NL onder Spaanse heerschappij. Alle gewesten hadden nog steeds veel zelfstandigheid en privileges. Elk gewest had een eigen stadhouder en vorst. In de loop der jaren kreeg Karel V vanuit Brussel meer zeggenschap, hij beperkte gewesten hun zelfstandigheid door eigen ambtenaren aan te stellen. Karel (katholiek) bestreed in NL het populaire protestantisme. 1522: Speciale rechtbank - inquisitie- tegen misdrijven tegen het geloof. Filips II opvolger van Karel. Hij probeerde het Nederlandse bestuur te centraliseren en het protestantisme te bestrijden. Na vertrek uit NL stelde hij zijn halfzus, Margeretta v. Parma, aan om Nederlanden te besturen. --> Hoge adel verzette zich vel tegen Margeretta en edelen/steden maakte zich zorgen over hun ingeperkte vrijheid. Willem v. Oranje (van hoge adel en stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht) vraagt Filips om godsdienstvrijheid. - -> Filips treed nog harder op 1566: honderden edelen eiste Margeretta om afschaffing van inquisitie (het Smeekschrift). Zij beloofde kettervervolging te matigen. Daarna gaan calvinisten openlijk bijeenkomen en raast er wekenlang een Beeldenstorm door katholieke kerken. Filips is woedend en stuurt hertog van Alva. Oranje vlucht naar Duitsland en plant ondertussen een invasie. IJzeren hertog eiste permanente belastingen, men zag dit als ongehoorde schending van hun privileges. Ook richt hij de Bloedraad op. Geuzen (lage edelen idnv Oranje) zorgde komen in opstand en bevrijdde Den Briel. Hollandse en Zeeuwse steden doen mee aan de opstand en veel steden worden bevrijd. Pagina 5 van 6

6 1576: Filips stuurt hertog v. Parma en hertog sloot verbond met zuidelijke gewesten. olv Oranje wordt Unie van Utrecht gesticht (binnen deze gewesten groeit het calvinisme en wordt het katholicisme verboden). Hertog weet meer steden te verover en in 1584 wordt opstandleider Willem vermoord. Parma vertrekt uit NL voor opdracht invasie Engeland. NL gaat verder zonder landsheer (= Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Holland/Zeeland/Utrecht/Friesland/stukje Gelderland Tijdlijn: ( ) hervormers en ontdekkers 1503: Mona Lisa door Da Vinci 1512: Loft der Zotheid door Erasmus 1517: Maarten Luther begint kerkhervorming 1519: Cortes verovert Mexico : regering van Karel V : Willen v Oranje (leider van Nl'se opstand) : regering van Filips II (zoon van Karel V) 1555: godsdienstvrede van Augusburg 1566: beeldenstorm 1568: slag bij Heiligerlee 1596: eerste NL'der op Java Pagina 6 van 6