De Harmonie, daar zit Muziek in

Transcriptie

1 De Harmonie, daar zit Muziek in door Olga van Beek en Jelle Maas

2 Introductie Muziek is overal. Je kunt zelf muziek opzetten, of muziek maken, maar muziek hoor je ook op school, in winkels, op de tv of op plekken waar muzikanten live muziek maken, zoals het theater. Let er maar eens op, er gaat geen dag voorbij zonder dat je muziek hoort. Muziek is overal. Je hoort het elke dag. Muziek is ook leuk, zeker als je het zelf maakt. Daarom heeft een aantal muzikanten van de Harmonie dit lespakket samengesteld. Door op de onderwerpen te klikken uit de inhoudsopgave krijg je informatie over dat onderwerp. Handig als je bijvoorbeeld een spreekbeurt moet houden! Of als je gewoon meer wilt weten over muziek. Ook leraren willen we zeker uitnodigen het lespakket eens door te nemen. Kijk vooral eens onder Muziek en spel, waar u allerlei tips vindt voor lessen met het thema Muziek. De Harmonie biedt ook mogelijkheden voor een leuke activiteit, door muzikanten op school te laten vertellen over muziek (en natuurlijk een stukje te spelen en zelf instrumenten proberen). Dat kan via Cultura Ede of rechtstreeks via ons secretariaat. 1

3 Inhoud Introductie van muziek...3 Orkestvormen...4 Instrumenten...6 Muziekbegrippen...16 Muziek en Spel

4 Introductie van muziek Muziek is overal. Een leven zonder muziek is haast niet voor te stellen. Er gaat geen dag voorbij of we horen muziek: thuis op radio, tv of muziekinstallatie, op school tijdens de muziekles of op het speelplein, in winkels waar achtergrondmuziek wordt gedraaid, op straat waar artiesten live muziek spelen, in theaters of poptempels enz. Of je nou leuk vindt of niet, je komt overal muziek tegen. Het is zo vanzelfsprekend geworden dat we vaak muziek, zoals achtergrondmuziek en reclamejingles al niet eens meer horen. Soms kan muziek heel irritant zijn, bijvoorbeeld een harde radio in een stil bos of een walkman die te hard staat in de trein. De meeste muziek luisteren we bewust. De meeste mensen houden van muziek en willen vaak hun favorieten muziek horen. Muziek is goed voor mensen; het ontspant, het leidt af, kan troost geven en je kan zelf muziek kan spelen. Je kan er vrienden mee maken in een theater of een popfestival. Voor de meeste mensen in muziek niet meer weg te denken. 3

5 Orkestvormen Symfonieorkest Groot orkest dat bestaat uit strijkinstrumenten, hout- en koperblazers en slagwerk. De woorden symfonie en orkest zijn afkomstig uit het Grieks. Symfonie betekent: samenklank ( sym betekent samen en phonè" betekent klank). Orkest (orchestra) is de ruimte in het Griekse theater, waar musici en dansers zich bevonden. Later ging de naam over op de muzikanten zelf. Het grootste en bekendste Nederlandse symfonieorkest is het Concertgebouworkest uit Amsterdam. Ensemble Dit is een groepje muzikanten (klein orkest) van twee of meerdere muzikanten die samen spelen. Iemand die alleen speelt heet een solo, met twee duo, drie is een trio en vier een kwartet. Ze gebruiken de Italiaanse nummers om het aantal mensen aan te geven. In een ensemble kunnen dezelfde instrumenten spelen of juist verschillende. Een veel voorkomende vorm is een strijkkwartet, met twee violen, een altviool, en een cello. Harmonieorkest Een Harmonieorkest bestaat uit koperen en houten blaasinstrumenten en uit slagwerk. Harmonie betekent gelijkgestemd. Alle blazers samen in een symfonie orkest heten ook de Harmonie, vandaar de naam. Het orkest komt voort uit de militaire traditie omdat ze een vorm zochten waarbij ze konden lopen en staan en toch mooie muziek spelen. Voor het orkest staat een dirigent. In Ede zijn De Harmonie en OBK uit Bennekom goede voorbeelden van een harmonie. 4

6 Fanfare De fanfare is een typisch Nederlandse orkestvorm. Kenmerkend is dat er alleen saxen, koper en slagwerk inzitten. De fanfare loopt vaak in het dorp maar is ook vaak actief op het concertpodium. Ook voor fanfare wordt steeds meer originele muziek geschreven. In Ede zijn Irene uit Ederveen en KNA uit Lunteren fanfare korpsen. Brassband Harmonie, Fanfare en Brassband samen worden deze drie vormen van blaasorkest ook wel Hafabra genoemd. In de brassband zitten alleen koperblazers en slagwerk (brass is ook de engelse term voor koper). Dit orkest komt dan ook veel voor in Engeland, maar je ziet het ook wel in Nederland. In Ede is geen Brassband, er is wel een brassband Gelderland in Arnhem. 5

7 Instrumenten Houten blaas instrumenten Dwarsfluit/Picollo Hobo Fagot Klarinet (es, bes, bas) Saxofoon (alt, tenor, bariton) Een houten blaasinstrument heeft vier kenmerken: Ze zijn uit hout gemaakt. Je moet erop blazen. Ze hebben een rietblad. Ze hebben kleppen. Uitzonderingen: De dwarsfluit heeft geen rietblad en is meestal van metaal. De saxofoon is altijd van metaal. Dwarsfluit De dwarsfluit behoort tot de houten blazers hoewel hij helemaal van metaal is gemaakt. Vroeger werd de dwarsfluit van hout gemaakt en had hij nog geen kleppen. De traverso uit het midden van de 18e eeuw had één klep. De moderne dwarsfluit heeft boven alle gaatjes kleppen en is meestal van metaal gemaakt. Daardoor klinkt de dwarsfluit luider en zuiverder dan de traverso. De dwarsfluit is een lange metalen buis die recht loopt. Hoe meer kleppen je sluit, hoe lager de klank wordt. Piccolo De piccolo is maar half zo groot als de dwarsfluit en speelt een octaaf hoger als de dwarsfluit. Door de scherpe en indringende klank kan je de piccolo boven een orkest van 70 man uit horen spelen. De piccolo is het kleinste en hoogste instrument van het orkest en wordt niet vaak gebruikt. 6

8 Hobo De naam hobo komt van de Franse naam haut bois wat hoog hout betekent. De hoboïst blaast lucht tussen twee fijne rietblaadjes. Door dit dubbelriet kan slechts weinig lucht tegelijk geblazen worden. Vandaar dat in het orkest de hobo vaak lange melodieën mag spelen. De klank is licht, fijn en helder. In een orkest stemmen alle instrumenten op de hobo omdat dit instrument erg toonvast is. Er is ook een groter broertjes van de hobo, de althobo. Deze wordt ook wel engelse hoorn genoemd en heeft een heel eigen geluid. Met zijn gebogen mondstuk en bolvorm aan de onderkant ziet het instrument er grappig uit. Er worden vaak mooie of een beetje trieste melodieën mee gespeeld. Fagot De fagot heeft net als de hobo alle kenmerken van de houten blazers. Het is echter zo lang (2,95 meter) dat het één maal geplooid is. Het dubbel rietbladmondstuk is met een gebogen koperen buis aan het instrument bevestigd. De klank is laag en dof en wordt dikwijls in grappige stukken gebruikt. De fagottist kan ook ernstige en tere melodieën spelen. Klarinet De klarinet lijkt op het eerste gezicht op een hobo, maar heeft slecht één enkel riet. De klarinettist plaatst dit riet in een snavelvormig mondstuk, de bek genaamd. De klarinet is ook veel breder en langer dan de hobo en speelt daardoor lager. Typisch voor een klarinet is de grote beweeglijkheid en wordt daardoor veel gebruikt voor snelle begeleidingsfiguren. We vinden de klarinet zowel in een harmonieorkest als in een symfonisch orkest, een jazzorkest en een militair orkest. De klarinet geeft een heel warm en vriendelijk geluid. Er bestaan verschillende groottes: kleine es klarinet (hoog) Si bbes klarinet (gebruikelijk) Basklarinet (laag). contra basklarinet (heel erg laag) 7

9 De basklarinet saxofoon lijkt op een saxofoon basklarinet; de klankbeker en het mondstuk zijn gebogen net als bij een altsaxofoonbasklarinet. Saxofoon De saxofoon is het buitenbeentje in de familie van de houten blaasinstrumenten. Het instrument is helemaal van metaal gemaakt. Toch behoort het bij de houten blazers omdat: Je moet er op blazen. Het heeft kleppen. De luchtkolom wordt tot trillen gebracht door een riet. De saxofoon werd in 1840 uitgevonden door de Belg Adolphe Sax aan wie het instrument zijn naam te danken heeft. Een goede saxofonist krijgt geluid uit de saxofoon wat een beetje op een menselijke stem lijkt. Hij is daarom erg geliefd in de jazzmuziek en het militaire orkest. Er zijn verschillende soorten. Van klein naar groot heeft de Harmonie sopraansaxofoon (zit vaak in een fanfare, en heel soms in een Harmonie) altsaxofoon tenorsaxofoon baritonsaxofoon Koperen blaas instrumenten Trompet Hoorn Trombone Tuba (euphonium/bariton) Bastuba Koperen blaasinstrumenten kun je herkennen aan: Ze zijn uit koper gemaakt. Je moet er op blazen. De klank krijg je door het trillen van de lippen van de muzikant. De toonhoogte wordt veranderd met behulp van ventielen. Uitzondering: De trombone verandert zijn toonhoogte door het schuiven van een buis. Een koperen blaasinstrument is niets anders dan een metalen buis die de trillingen van de lippen verstrekt. Door de buis langer te maken met behulp van de ventielen, kun je de toon verlagen. 8

10 Trompet De trompet is het kortste en hoogste instrument van de koperblazers. De oorspronkelijke trompet had geen ventielen (klaroen) en was erg geliefd in het leger wegens zijn luide klank. Door de uitvinding van de ventielen in het begin van de 19e eeuw, kan de trompettist alle tonen spelen binnen zijn natuurtonen. We vinden de trompet niet alleen in de klassieke muziek terug, maar vooral in de jazz en in de amusementsmuziek. Om de klankkleur te veranderen wordt gebruik gemaakt van een demper. Ook een trompet is er in verschillende vormen. De meest voorkomende zijn bes-trompet, cornet en bugel. De laatste zie je alleen in brassbands en fanfare en zelden in een harmonie. Hoorn De hoorn of Franse hoorn heeft een lengte van 2,75 tot 6 meter. In tegenstelling tot de trompet is de buis rond. Daardoor is de klankkleur zacht en warm. Omdat de klank voornamelijk door de lippen van de muzikant wordt gemaakt, moet je lang oefenen om hierop goed te kunnen spelen. De hoornist kan de klank vervormen door de hoorn af te stoppen met de hand of met een demper. Ook de hoorn heeft een lange historie en werd al gebruikt door de Romeinen en later ook veel door de posterijen (posthoorn) op de postkoets. Trombone De trombone of bazuin heeft geen ventielen maar een schuivend gedeelte dat heen en weer kan bewogen worden: de schuif. Hierdoor is de trombone uiterst geschikt voor het spelen van glissando s: het glijden van de ene naar de andere toon. De klank is luid, zwaar en hard. 9

11 Tuba De bastuba geeft de laagste tonen weer van het orkest. Er bestaat ook een kleine tuba, de tenortuba. Deze speelt een octaaf hoger dan de bastuba. Voor dit lage instrument heeft de bespeler zeer veel adem nodig. De tubaspeler heeft zelden de solopartij in het orkest wegens zijn doffe, donkere en zeer lage toon. Slagwerk Ritmisch Trommen komen over de hele wereld voor in verschillende vormen. Hier volgen een aantal trommen die in het moderne orkest worden gebruikt. Grote trom De grote trom is een cilindrisch vat dat aan twee zijden is bespannen met een vel, dat gespannen kan worden. Meestal wordt het instrument met één stok bespeeld. Gongtrom De gongtrom ziet er bijna hetzelfde uit als de grote trom. De gongtrom heeft echter maar één vel. Kleine trom De kleine trom is bespannen met twee vellen. Het bovenste vel is strakker gespannen dan het onderste. Tegen het onderste vel liggen een aantal snaren die meetrillen als op het bovenste vel geslagen wordt en tegen het onderste vel aanslaan. De snaren kunnen uitgeschakeld worden. Hieronder een afbeelding van een kleine en een grote trom: 10

12 Roertrom De roertrom lijkt op de kleine trom. Hij is echter iets hoger en hij heeft geen snaren. De roertrom wordt op dezelfde manier bespeeld als de kleine trom. De klank is dof en donker. Conga, bongo en tomtom De conga, bongo en tomtom hebben een enkel vel en worden met de vingers of stokken bespeeld. Op de afbeelding hieronder links conga's, in het midden bongo's en rechts een tomtom. Timbales Timbales zijn twee aan elkaar vastzittende, ondiepe trommels die op een statief zijn bevestigd. Een zeer strak gespannen plastic vel is bevestigd over de bovenkant van de metalen romp. De timbales worden bespeeld met dunne stokken en geven een fel, metalig geluid. Door in het midden, vlak bij de rand of tegen de metalen romp aan te slaan, krijg je allerlei verschillende klanken. Om deze klankmogelijkheden nog verder uit te breiden, zitten er meestal ook nog een aantal koebellen bij. Ze zijn lager gestemd dan bongo's, maar hoger dan conga's. Tamboerijn De tamboerijn bestaat uit een ring waarover een vel is gespannen. In de ring zitten openingen voor schijven die rinkelen. In elke opening zitten twee rinkelschijven. De tamboerijn wordt geslagen of geschud. Pauken Pauken (of keteltrommen) zijn de enige membranofonen die tonen kunnen laten horen. Een pauk bestaat uit een metalen ketel waarover een vel wordt gespannen. De hoogte van een toon wordt bepaald door de spanning en de grootte van het vel. Het vel wordt tussen het midden en de rand aangeslagen met paukenstokken. Dit zijn stokken met een vilten kop. Als een toon niet mag doorklinken wordt hij afgedempt met de hand. Er zijn verschillende soorten pauken. Vroeger werd het vel gespannen door een aantal schroeven aan te draaien (schroefpauken). In de eerste helft van de 19e eeuw werden de machinepauk en de draaipauk uitgevonden. Bij de machinepauk hoefde je maar één schroef aan te draaien, bij de draaipauk moest je de ketel in het voetstuk draaien om het vel anders gestemd te krijgen. In 1872 werd de pedaalpauk uitgevonden. Hiermee kun je de pauk door een voetbeweging verstemmen. Tegenwoordig bespeelt een paukenist vaak drie, vier of vijf pauken. 11

13 Vroeger waren dat er maar twee. Drumstel Een drumstel bestaat uit een aantal trommen (drums) en bekkens (cymbals). De grote trom (of bass drum) wordt met een pedaal bediend. Het indrukken van het pedaal zorgt ervoor dat een stok tegen de trom slaat. Verder zijn er nog kleine trommen en roertrommen. De roertrom heeft dezelfde doorsnede als de kleine trom, maar is iets hoger. Hij heeft geen snaren. Er zijn twee soorten bekkens: enkele bekkens en hi-hat bekkens. De hi-hat bestaat uit twee bekkens die m.b.v. een pedaal tegen elkaar worden geslagen. De enkele bekkens zijn te verdelen in ride cymbals, crash cymbals en splash cymbals. Deze bekkens geven een verschillend geluid. Trommen in verschillende groottes en aantallen komen al lang voor. Ze bestonden al in de wereldrijken van vroeger (Egypte, Perzië, China, Afrikaanse rijken, enz.). In de periode van de Kruistochten kwam men in Europa ermee in aanraking. Behalve gewone trommen kwam men in de Middeleeuwen ook 'naçaires' (kleine keteltrommen) tegen. Dat waren de voorlopers van de moderne pauken. Trommen werden gebruikt als begeleiding van zang, bij het dansen, enz. Het pedaal van de bass drum en de hi-hat is er niet altijd geweest. Het pedaal is ontwikkeld omdat de drummer zo, door behalve z'n handen ook z'n voeten te gebruiken, meer trommen/bekkens kon bespelen. Melodisch Xylofoon en marimba De xylofoon en de marimba zijn idiofonen die tonen kunnen laten horen. Ze lijken erg op elkaar. De xylofoon en marimba bestaan uit een aantal houten staven die op dezelfde volgorde liggen als de toetsen van een piano. Onder de staven zitten resoneerbuizen die de klank versterken. Bij de marimba zijn ze echter langer dan bij de xylofoon. De klank is wat weker. Op de afbeeldingen hieronder links een xylofoon, rechts een marimba: Metallofoon De metallofoon lijkt veel op de xylofoon. De metallofoon heeft echter metalen staven. In het Verre Oosten spelen metallofonen een belangrijke rol, vooral in de gamelan-orkesten van Indonesië. Trommen, gongs, gongspelen en metallofonen zijn de belangrijkste instrumenten in het 12

14 gamelanorkest. De drie belangrijkste metallofonen zijn: de gansa, saron en gendèr. De gansa en saron hebben een wiegvormige resonantiedoos. Veel instrumenten zijn versierd. De gendèr heeft, in tegenstelling tot een saron, voor elke staaf een resonator van bamboe. De stokken zijn verschillend. De saron en gansa worden bespeeld met hamervormige stokken, de gendèr met stokken die een beklede schijf aan het uiteinde hebben. In westerse landen komen metallofonen ook voor. Speelgoed-xylofoons in westerse landen zijn in feite metallofonen. Bij marcherende korpsen kom je de lyrategen: een klokkenspel dat rechtop gehouden wordt. De lyra heeft een hoge, tinkelende toon en klinkt zeer doordringend. Klokkenspel Er zijn verschillende instrumenten die een klokachtig geluid geven. Buisklokken zijn een aantal koperen of stalen buizen die een verschillende lengte hebben. Ze hangen aan een raamwerk. Ze worden aan de bovenkant bespeeld met hamertjes. Het geluid lijkt op een carillon. Ze worden gebruikt om het geluid van kerkklokken na te doen. Plaatklokken zijn een aantal metalen platen die eveneens met hamertjes worden bespeeld. Het geluid is wat harder en zwaarder. Een klokkenspel bestaat uit twee rijen metalen plaatjes en wordt met stokken bespeeld. De celesta is een klokkenspel met een klavier. Door de toetsen van het klavier in te drukken slaan hamertjes op metalen plaatjes. Gong Een gong is een metalen bord dat in het midden met een stok wordt aangeslagen. Gongs komen oorspronkelijk uit Zuidoost-Azië. Daarvandaan zijn ze naar Europa en de Verenigde Staten gebracht. Tegenwoordig kom je een gong ook tegen in het westerse orkest. In het begin waren gongs plat, later kregen ze een bol oppervlak of een bult in het midden. De meeste gongs zijn enkelvoudig en worden opgehangen met een koord aan een raamwerk. Op Java kom je ook wel meervoudige gongs tegen. Dan zijn ze van verschillende grootte. In Thailand en Birma kom je gongspelen tegen die bestaan uit gongs in een rond houten raam. De speler zit dan in het instrument en gebruikt stokken met schijven aan het uiteinde. In orkesten van tegenwoordig kom je zowel de gong als de tamtam tegen. De tamtam is een gong die wordt aangeslagen met een dikke met vilt beklede hamer. Een tamtam heeft geen definieerbare toonhoogte. Een gong wel. Bovendien heeft de gong een helderder klank, en is de rand omgebogen. 13

15 Schellenboom Een zeer apart muziekinstrument van militaire korpsen is de schellenboom. Dit instrument komt oorspronkelijk uit Turkije, en stond vroeger bekend als de Turkse halve maan. Het was een stok met drie halve manen. Aan die halve manen zaten belletjes die door schudden van de stok tot klinken werden gebracht. De Turken namen dit instrument mee bij hun veroveringen in de 16e en 17e eeuw. Toen de Turken in 1683 na het beleg van Wenen moesten terugtrekken werd er veel achtergelaten, o.a. de instrumenten van muziekkorpsen. Daarbij zat ook de schellenboom. De Duitsers en Engelsen namen het instrument over, en later kwam het ook in Nederland. De halve manen werden omgedraaid, nu met de punten naar boven. Om hem nog wat mooier te maken werden er paardestaarten aan vastgebonden. Bovenop stond het nationale symbool: in Nederland de leeuw. De schellenboom is tot in de 20e eeuw gebruikt. Hier worden een aantal kleine idiofonen besproken. Bekkens Bekkens zijn ronde metale platen die even groot zijn. Ze worden vastgehouden met een leren riem die in het midden van het bekken bevestigd is. Triangel De triangel is een metalen staaf met de vorm van een driehoek. Eén van de hoeken is open. Je kunt de triangel op 2 manieren bespelen: 1. De linkerhand houdt het instrument vast, de rechter brengt het in trilling met een staafje. 2. Het instrument wordt aan een koord opgehangen en met één of twee staafjes bespeeld. Woodblock Het woodblock is een rechthoekig stuk hout met sleuven dat met een trommelstok of harde xylofoonstok bespeeld wordt. Het geeft een harde toon. Templeblock Een templeblock is holle, houten bol met een sleuf. Het wordt bespeeld met trommelstokken of met stokken met een vilten kop. Het heeft een holle klank. Claves Claves zijn een paar korte ronde stokken van hard hout. Met de ene stok wordt op de andere geslagen. 14

16 Zweep De zweep bestaat uit twee plankjes, die door scharnieren met elkaar verbonden zijn. Door ze tegen elkaar te slaan, kun je het geluid van een zweep imiteren. Roede De roede is een takkenbosje of een stokje waaraan staaldraadjes zitten, waarmee op de rand van een trom wordt geslagen. Sleebellen Sleebellen zijn een aantal koperen kogels, bevestigd aan een riem, die bij het schudden samen klinken. Sleebellen kom je o.a. tegen in muziek die met Kerst te maken heeft. Bijvoorbeeld in het bekende liedje 'Sleigh Ride'. Castagnetten In Spaanse muziek kom je castagnetten tegen. Castagnetten zijn houten kleppen die tegen elkaar geslagen worden. Guiro De guiro of rasp is een kalebas met ribbels in het oppervlak. Met een lichte houten stok wordt langs deze ribbels geschuurd. Ratel De ratel is een getand wieltje dat door een slinger in beweging wordt gebracht. Bij het draaien komt er tegen elke tand één of meer stukjes buigzaam hout. Dirigent De dirigent staat voor een orkest. Hij geeft het ritme aan door het slaan van het ritme met een stokje of met de hand. Voor de dirigent ligt de partituur. Dit is een boek waar alle partijen van een muziekstuk in staan. Zo kan de dirigent precies bijhouden wat iedereen moet spelen. Ook kan hij op deze manier aangeven wanneer sommige instrumenten moeten inzetten. De dirigent leidt de repetities en de uitvoeringen. 15

17 Muziekbegrippen Alt Bas Bariton Canon Compositie Forte Herhalen Melodie Motief Ostinato Partij Piano Ritme Ritmisch motief Sopraan Tenor Toon/noot Toonduur Toonhoogte Lage vrouwenstem Bas betekent laag en komt op 3 manieren voor: - als instrument: basgitaar, contrabas - als stem: lage mannenstem - als partij: de laagst klinkende partij Mannenstem tussen bas (laag) en tenor (hoog) Verschillende groepen zingen hetzelfde, alleen 'achter elkaar aan'. Denk aan het bekende 'Vader Jacob'. Een muziekstuk kun je ook een compositie noemen Luid/krachtig spelen Herhalen is iets nog een keer zingen of spelen zonder er iets aan te veranderen. Als je een liedje zingt, zing je de melodie. Een melodie bestaat uit hoge en lage tonen. Melodie-instrumenten zijn o.a.: piano, gitaar, blokfluit, saxofoon,dwarsfluit, klarinet, trompet. Een klein stukje muziek van een paar tonen. Kan een ritme of een melodie zijn. Ostinato betekent hardnekkig. Een stukje muziek dat steeds maar weer herhaald wordt, noem je een ostinato. Een muziekstuk bestaat uit één of meerdere partijen: een melodiepartij, een tweede stem of een baspartij. - Toetsinstrument, of: - Zacht spelen Als je een liedje klapt, dan klap je het ritme. Een ritme bestaat uit lange en korte tonen. Ritme-instrumenten zijn o.a. : bekken, trommel, tamboerijn, bongo, djembé, woodblock. Als het motief een ritme is, noem je het een ritmisch motief Hoge vrouwenstem Hoge mannenstem Een toon is wat je hoort en een noot is wat je ziet op papier (op de notenbalk). Dit heeft met lang en kort te maken. De vorm van de noot geeft aan hoe hij heet en hoe lang hij duurt. Dit heeft met hoog en laag te maken. De plek op de notenbalk geeft aan hoe hoog de toon klinkt. Noten die hoog staan klinken hoog en noten die laag staan klinken laag. 16

18 Muziek en Spel Spel Onderbouw Middenbouw Tussenbouw Bovenbouw - Collage maken van Instrumenten Instrumenten maken instrumenten (p. Instrumenten 24) maken - Instrumenten maken Dansen Ritmiek Puzzels - Muziek noteren Muziek en verhaal Bewegen op muziek Uitbeelden verhaal met langzaam en snel ritme Grafische notatie maken/lezen bij een liedje (p.20) Balletmuziek bij Assepoester Verhaal dansend uitbeelden Wat ontbreekt aan de instrumenten? Tekenen op muziek Invuloefening - Houtblazers - Invuloefening koperblazers - Puzzel - Puzzel Harry Potter en de Steen der Wijzen Algemeen - - Collage muziek - Muziek op internet (p. 25) - Instrumenten maken - Invuloefening houtblazers - Invuloefening koperblazers - Mozart zoekpuzzel - Puzzel - Puzzel Muziek schrijven (p. 15) Harry Potter en de Steen de Wijzen - Inventariseren soorten muziek - Werkblad muziekstijlen (p. 21) Bij de laatste connectie maken met muziek die films ondersteunt, en muziek die hele verhalen vertelt zoals opera s, maar ook symfonische gedichten en balletten (Het Zwanenmeer, De Notenkraker, Romeo & Julia). En tegenwoordig ook musicals (Lion King, Belle en het Beest). Ook kinderverhalen zoals Peter en de Wolf en natuurlijk ook Wind in the Willows. Muziek Schrijven Kop, stok en vlag Een noot bestaat uit drie delen : een kop (een open of een dicht rondje) een stok een vlag Open, dicht, met stok, zonder stok; dit noemen we de vorm van de noot. De vorm van de noot is dus heel belangrijk. 17

19 Aan de vorm van de noot zie je hoe lang deze noot duurt en hoe deze noot heet. Schema: hieronder zie je alle nootvormen die je voorlopig moet kennen TEKEN VORM NAAM DUUR (in 4/4) open hele noot 4 tellen open met stok halve noot 2 tellen dicht met stok kwart noot 1 tel dicht met stok en vlaggetje achtste noot ½ tel Twee achtste noten kun je op twee manieren tegenkomen: los en aan elkaar vast. Hier is geen verschil tussen. Het zijn allemaal achtste noten. Een voorbeeld zie je hieronder. De stok die aan een noot vast zit kan omhoog of omlaag wijzen. Dit verandert niets aan de vorm, naam of duur van de noot! Rusten Schema van de rusttekens: Hieronder zie je dat noten en rusten best wat overeenkomsten hebben. NOOT RUST TEKEN NAAM TEKEN NAAM DUUR hele noot hele rust 4 tellen halve noot halve rust 2 tellen kwart noot kwart rust 1 tel achtste noot achtste rust ½ tel Een hele rust heeft een vaste plek in de notenbalk. Hij hangt aan de 4e lijn. Het is een soort omgekeerd hoedje. 18

20 Een halve rust heeft een vaste plek in de notenbalk. Hij staat op de middelste lijn. Het is net een hoedje. Een kwart rust staat door de notenbalk. Hij lijkt op een slangetje. Een 8ste rust staat door de notenbalk. Hij lijkt op een 7. Hoe onthoud je nu al die notennamen? Je kunt ze gewoon uit je hoofd leren maar er zijn ook een aantal regels/ezelsbruggetjes om je te helpen. Wanneer je onderstaande 6 regels goed kent, kun je de meeste notennamen vrij simpel vinden. Deze 6 regels zijn ondergebracht in "De wet van 6". De wet van 6! 1. De eerste 7 letters van het alfabet worden gebruikt 2. Na de g komt weer de a 3. De noot op de middelste lijn is altijd de b 4. De vioolsleutel begint met z'n krul op de 2e lijn van onder. Hier staat de noot G. De vioolsleutel wordt daarom ook wel g-sleutel genoemd. Wanneer je dit onthoudt dan weet je altijd waar de noot G staan. 5. Alle tussennoten vormen van beneden naar boven het woord: F A C E 6. Voor alle lijnnoten kun je de volgende zin gebruiken om ze te onthouden: Een Goede Boer Die Fietst Zoek met behulp van het 4-stappenplan deze notennamen uit 19

21 Dit was gemakkelijk; alleen maar lijnnoten en tussennoten. Nu komen er twee noten aan de onderkant en aan de bovenkant bij. Om de eerste noot uit te rekenen moet je weten hoe de onderste lijnnoot heet. Dan ga je één stapje terug in het alfabet (de noot staat lager in de notenbalk) en dan weet je hoe de noot heet. Om de tweede noot uit te rekenen moet je weten hoe de bovenste lijnnoot heet. Dan ga je één stapje vooruit in het alfabet (de noot staat hoger in de notenbalk) en dan weet je hoe de noot heet. De derde en vierde noot kun je op dezelfde manier uitrekenen maar je kunt deze twee ook gewoon onthouden. De hoge noot met één hulplijntje heet... en de lage noot met één hulplijntje heet... Zoek met behulp van het 4-stappenplan deze notennamen uit Maat en maatstreep Dit is een afbeelding waarin je een klein stukje ziet van een notenbalk. Een notenbalk bestaat uit 5 horizontale lijnen en 4 tussenruimtes. Deze notenbalk is nog leeg. Meestal staan hier noten in, maar behalve noten zijn er nog meer dingen die in een notenbalk staan: b.v. verticale strepen Een notenbalk wordt onderverdeeld in gelijke stukken door deze verticale strepen. Zo'n streep noemen we een maatstreep. Deze maatstreep zorgt ervoor dat de notenbalk verdeeld wordt in maten. 20

22 Maatsoort Hierboven zie je een volledig opgetuigde notenbalk. Behalve de noten en de maatstrepen zie je drie nieuwe dingen: maatnummering (boven elke maat staat het maatnummer) de vioolsleutel (aan het begin van de notenbalk) de maatsoort (na de vioolsleutel) Laten we even naar de maatsoort kijken. De maatsoort vind je altijd aan het begin van de notenbalk en bestaat uit 2 getallen. Het lijkt wel een beetje op een breuk (net zoals bij wiskunde). Wat kun je nu zien aan de maatsoort? De maatsoort vertelt ons hoeveel tellen er in elke maat zitten. Het bovenste getal (de teller) geeft aan hoeveel tellen er in elke maat zitten. Het onderste getal (de noemer) is voorlopig altijd 4 en spreek je uit als kwart! Dus 4/4 is vierkwartsmaat en 3/4 is driekwartsmaat en 2/4 is tweekwartsmaat. Winterslaap Het volgende verhaal is goed uit te spelen met behulp van twee beren. Papa beer en Gert- Jan beer. Gert-Jan beer ligt te slapen. Hij houdt zijn winterslaap. Dan wordt hij wakker, hij doet zijn ogen open en begint te gapen. Hij rekt zich uit. Daarna staat hij op. "Papa, papa.. Wakker worden de winter is voor het is nu weer zomer, we kunnen nu weer lekker buiten spelen, " zegt Gert-Jan beer. "Mmhhh, watte," zegt papa beer, "het is helemaal geen zomer, het is nog steeds winter, ga slapen!!!" "Ohhhh", zegt Gert-Jan beer, en hij gaat slapen. Een paar minuten later wordt Gert-Jan beer weer wakker. "Papa, Papa Wakker worden het is nu toch eindelijk zomer, papa, papa wakker worden!!!!!" "Ohhhhhh. Het is helemaal geen zomer het is winter, ga nu toch eindelijk slapen!!!!" "Papa. Ik kan niet meer slapen", zegt Gert-Jan beer. "Jij bent mij er toch ook eentje", zegt papa beer. "Kom dan gaan we een wandelingetje maken" Samen lopen ze in het bos. Ze lopen heel stil, want veel dieren houden nu hun winterslaap. Die willen ze natuurlijk niet wakker maken. "Nou Gert-Jan, ik denk dat het nu wel tijd is voor een berengymnastiek, daar word jij vast 21

23 wel moe van", zegt papa beer. Papa beer doet de bewegingen voor en Gert-Jan beer doet ze na. "Kijk papa er vallen gekke witte dingen uit de lucht", zegt Gert-Jan beer. "Ze voelen een beetje koud aan, dat vind ik helemaal niet prettig." "Kom, dan gaan we wel weer terug naar ons holletje", zegt papa beer. De beren lopen terug naar hun holletje. Sssttt. Als je heel goed luistert, kun je ze misschien zelfs horen snurken. De kinderen kunnen de bewegingen van papa beer en Gert-Jan beer uitbeelden. Papa beer heeft lange poten, hij beweegt dus heel langzaam. Gert-Jan beer heeft korte poten, hij beweegt dus heel snel. Vraag eerst of iemand wil voordoen hoe papa beer loopt en hoe Gert-Jan beer loopt. De kinderen kunnen de volgende bewegingen uitvoeren: Slapen Wakker worden, gapen uitrekken Lopen -wandeling door het bos- (snel/langzaam) Bewegen met hun armen -berengymnastiek- (snel/langzaam) Bewegen met hun benen - berengymnastiek- (snel/langzaam) Bewegen met hun lichaam - berengymnastiek- (snel/langzaam) Afkloppen met hun armen - sneeuw afkloppen- (snel/langzaam) Met behulp van slagen op de trom kun je ook differentiëren. Als de kinderen langzame slagen horen, moeten ze papa beer uitbeelden. Als de kinderen snelle slagen horen, moeten ze Gert-Jan beer uitbeelden. Dit gedeelte is natuurlijk helemaal leuk om op muziek te doen. Ter afsluiting kun je de leerlingen elk twee ritmestokken geven. Hiermee kunnen ze zelf snel met de stokjes tikken (Papa beer) of langzaam (Gert-Jan beer). Je zou hier een liedje bij kunnen bedenken, waarop ze het ritme kunnen tikken. Het is dan helemaal leuk als er snelle en langzame gedeelten in het lied voorkomen. Grafisch noteren Beginsituatie: De kinderen hebben nog niet eerder met grafische notaties gewerkt. Lesdoel: Aan het eind van de les, kunnen de kinderen een grafische notatie maken/lezen en kunnen zij het lied: "Sneeuw en ijs " (Bennie Vreden) zingen. Lesorganisatie: De leerlingen zitten in een ruimte, waar ze vrijelijk kunnen bewegen en schrijven. Materiaal: Papier en potlood, muziekinstrumenten, bijv. claves, tamboerijn, handtrom, woodblock, ritmestokjes; zakje met watten. 22

24 Voorbereidende werkvorm, warming up van de stem: Ademhalingsoefening: Je handen warm blazen Nazeggen: Brrrrrrrrrr (articulatie R) Sneeuwvlokje in de lucht houden (geplozen watje) Nieuw lied aanleren: Sneeuw en ijs, kiele, kiele, kou, kou, bloemen op de ruiten. Sneeuw en ijs, kiele, kiele, kou, kou, toch wil je naar buiten. Dus slofjes uit, laarsjes aan, das je om, jasje aan, knoopjes dicht, goed gedaan, mutsje op en wanten aan. Sneeuw en ijs, kiele kiele kou, kou, spelletjes verzinnen, Sneeuw en ijs, kiele kiele kou, kou, Niemand blijft er binnen, dus slofjes uit, laarsjes aan, dasje om, jasje aan, knoopjes dicht, goed gedaan, mutsje op en wanten aan. Begeleidende werkvorm: De leerkracht zingt het lied in zijn geheel voor.(1e couplet) De kinderen luisteren en mogen in hun handen wrijven op de maat van de muziek. De leerkracht stelt enkele vragen over het lied en de leerlingen antwoorden. De leerkracht zingt het lied voor. De leerlingen beelden het lied uit. (slofjes uit, laarsjes aan etc.) De leerlingen zingen het eerste deel n.l. Sneeuw en ijs, kiele, kiele, kou, kou, de leerkracht zingt alleen verder. De leerkracht heeft het lied nu zelf een paar keer voorgezongen. De leerlingen mogen het nu alleen proberen. De leerkracht bedenkt met de leerlingen een teken voor de sneeuw. Bijv. een spiraalvormig teken naar beneden (dwarrelen), dikke rondjes voor de hagel, wolkjes voor de wind en twee verticale strepen naast elkaar als symbool voor het handen wrijven. Samen met de leerlingen bedenkt de leerkracht een instrument dat bij het weertype past. De leerkracht schrijft het weerbericht op het bord. De leerlingen voeren het weerbericht instrumentaal uit. Daarbij wordt elk weertype aangewezen met een aanwijsstok, door de weerman/weervrouw. Evaluerende werkvorm: De leerkracht laat de kinderen zelf hun weerbericht maken. Alleen is het nu geen winter, maar zomer. De leerlingen schrijven zelf in groepjes van vijf, het weerbericht en bedenken 23

25 welk instrument bij het weertype past (zon, bewolking, regen, onweer). De leerkracht zet de grafische notaties van telkens een groep op het bord. De leerlingen laten hun weerbericht op de instrumenten horen. 24