Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) - deel II
|
|
- Lien ter Linde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 herijking Mariëlle Gorissen, Jan-Pieter Teunisse en Rutger-Jan van der Gaag Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) - deel II Dr. M. Gorissen is als neuropsychologe-onderzoekster verbonden aan de onderzoeksgroep Vulnérabilité, Adaptation et Psychopathologie, afd. Volwassenenpsychiatrie van Hôpital La Salpêtrière te Parijs en werkzaam in Neuropsychology Practice Paris (mariellegorissen@aol.com); Dr. J.P Teunisse is als neuropsycholoog en onderzoeker verbonden aan de afdeling Medische Psychologie van het Universitair Medisch Centrum St. Radboud Nijmegen (UMCN) en is neuropsycholoog op de polikliniek van het Dr Leo Kannerhuis te Doorwerth; Prof. Dr. R.J. van der Gaag is hoogleraar klinische kinder- en jeugdpsychiatrie aan Universitair Medisch Centrum St. Radboud Nijmegen (UMCN) en manager behandelzaken bij het Academisch Centrum Kinder- & Jeugdpsychiatrie Oost Nederland ACKJON Nijmegen. In deel I bespraken we de rol van psychodiagnostiek bij volwassenen met (een vermoeden van) een stoornis in het autismespectrum (ASS) 1. Naast de screeningsinstrumenten die men hierbij kan gebruiken, werd ingegaan op de informatieverwerkingsstoornissen bij autisme. Deze zijn grofweg te verdelen in problemen in de Theory-of-Mind ( gedachtetheorie ), een zwakke centrale coherentie ( een zwak samenhang denken ) en executieve functiestoornissen ( mentale schakelvaardigheid ). Tests die de Theory-of-Mind en sociaal redeneren meten kwamen in deel 1 aan bod. In dit deel wordt ingegaan op meetinstrumenten voor de andere twee cognitieve domeinen. We benadrukken nogmaals dat een deel van de testselectie experimenteel is. Dat wil zeggen dat we naast gangbare tests ook gebruikmaken van tests en procedures die in experimentele onderzoeken met volwassen autisten toegepast worden en die niet uitgegeven zijn door de testuitgevers en niet door de COTAN 2 beoordeeld zijn. Desondanks voegen ze naar onze ervaring het een en ander toe aan de reguliere psychodiagnostische tests. Centrale coherentie ( samenhangdenken ) Waargenomen informatie wordt geïntegreerd met andere informatie tot een betekenisvol geheel, onder andere aan de hand van de beschikbare kennis en de context waarin de informatie wordt waargenomen. Deze zogenaamde centrale coherentie is verminderd bij autisten, waardoor de wereld voor hen ongeordend en onoverzichtelijk is. Informatie uit de verschillende modaliteiten wordt bij hen op een ongebruikelijke, frag- 116 PsychoPraxis jaargang 7 nummer 3 mei 2005
2 mentarische en slecht geïntegreerde wijze verwerkt. 3 Ze zijn teveel gericht op details en losse elementen en minder op betekenis. In een sociale situatie overziet de autist de situatie daardoor niet goed, omdat hij teveel kleeft aan (ir)relevante details. De zwakke coherentie manifesteert zich niet alleen in de visuele waarneming maar ook in de waarneming van muziek en de taal etc. Wanneer iemand bijvoorbeeld zegt: Zeven maal vier denkt u waarschijnlijk: Dat is 28. Een autist zou in zo n geval geneigd zijn te denken: Wat moet er gezeefd en gemalen worden en wat valt er te vieren? 4 In de visuele waarneming kan sprake zijn van een verbrokkeld zicht waardoor iemand moeite heeft een gezicht of een afbeelding als een geheel te zien in plaats van een optelling van details. In sommige gevallen betekent dat autisten juist in het voordeel zijn door de zwakke centrale coherentie, omdat zij zich niet laten afleiden door het geheel. 3 In de huidige paragraaf bespreken we eerst een aantal tests waarop normaal begaafde volwassenen met ASS in het algemeen beter dan gemiddeld presteren. In de Embedded Figures Test moet men een eenvoudige figuur ontdekken dat verstopt is in een complexe figuur (zie figuur 1). Hoe meer analytisch de waarneming, hoe minder men zich laat afleiden door het gehele figuur en des te sneller vindt men het verstopte figuur. 5 Ook op de subtest Blokpatronen van de Wechsler Intelligentie test (WAIS) wordt hierdoor een relatief hogere score Figuur 1 Voorbeelden van embedded figuren. Vergelijkbare figuren worden aangeboden in de Embedded Figures Test. Het linker figuur zit verstopt in het rechter figuur en moet zo snel mogelijk herkend worden. Figuur 2 Voorbeelden van een blokpatroon. Links zoals het te leggen blokpatroon als geheel wordt waargenomen en rechts zoals het wordt waargenomen als bestaande uit delen. gevonden, in vergelijking met scores op de andere non-verbale WAIS subtests (zie figuur 2). Een taak, waar wij zelf geen ervaring mee hebben maar die bruikbaar is volgens Vertommen, is de Canter Background Interference Procedure van de Bender Gestalt Test. Autisten zijn teveel gericht op details en losse elementen en minder op betekenis. Hierbij moet men figuren tekenen op een papier met een afleidend achtergrondpatroon. 6 Ook hierbij verwacht men een betere prestatie bij autisten dan bij niet-autisten. Op andere visuele taken presteren autisten slechter. Van de Visuele Perceptie van Object en Ruimte Test (VPOR) zijn twee subtaken, de Silhouettentaak en de Object Herkenningstaak, te gebruiken. In de Silhouettentaak moeten relatief amorfe silhouetten van dieren en objecten worden herkend en benoemd, terwijl in de Object Herkenningstaak een silhouet van een object moet worden herkend tussen drie silhouetten van nonsensfiguren. Een hogere score betekent een betere betekeniswaarneming (zie kader 1). De klassieke Figuur van Rey gebruiken wij om de organisatie van de waarneming te meten. Van belang is niet de totaalscore van de kopie, maar we observeren de volgorde van natekenen van het figuur. Deze kan volgens een bestaand scoringssysteem gescoord worden, waarvoor normen bestaan. Indien er sprake is van een zwakke centrale coherentie tekent men de details van de figuur (die later worden verbonden; piecemeal approach), terwijl men normaliter begint met het grote geheel en daarna de details tekent of begint met een paar details maar daarna overgaat op het geheel. 5 In deel I meldden we al dat we de Sociale Interpretatietest (SIT) 7 gebruiken ter evaluatie van het sociale redeneren, waarvoor hij oorspronkelijk is ontworpen (zie kader 2)
3 Enkele theoretische overwegingen bij het begrip centrale coherentie 1 Zwakke centrale coherentie wordt als typerend voor autisme beschouwd, maar de resultaten uit wetenschappelijk onderzoek zijn niet eensluidend. Wellicht omdat er diverse taken gebruikt worden om centrale coherentie te meten en omdat de gemeten psychologische processen die gerelateerd zijn aan het begrip centrale coherentie licht verschillen. 4 De psychologische processen en begrippen die in de literatuur gebruikt worden zijn: detailwaarneming boven Gestaltwaarneming, locale boven globale informatieverwerking, geïsoleerde boven contextuele stimulusinterpretatie en betekenisloze boven betekenisvolle informatieverwerking. Het type taak en de taakcondities zijn bepalend voor het vinden van een effect. In een onderzoek bij jongeren met ASS trad het coherentie-effect wel op in een perceptuele zoektaak, waarbij in een gezicht bepaalde kenmerken (zoals ogen of mond) moesten worden herkend (vergelijkbaar met de EFT). Dat effect ontbrak in een geheugenzoektaak, waarbij men moest kiezen welke van twee kenmerken in een eerder gepresenteerd gezicht waren gezien. 15 Hoewel een voorkeur voor analytische waarneming past bij een zwakke centrale coherentie, kan het ook wijzen op een veldonafhankelijke verwerkingsstijl. Mensen met een veldonafhankelijke verwerkingsstijl hebben, anders dan mensen met een zwakke centrale coherentie, wel degelijk oog voor de betekenis van een stimulus, maar kunnen deze makkelijk loslaten als dit nodig is. Om te bepalen of iemand een zwakke centrale coherentie heeft moet dus niet alleen de analytische waarneming worden onderzocht, maar ook het vermogen om betekenis te verlenen 12 (Silhouettentaken, Seriële gradiënt van de VLGT). Er is alleen sprake van een zwakke centrale coherentie als de prestatie op analytische taken goed is en op betekeniswaarnemingstaken zwak. De Sociale Interpretatietest (SIT) 2 De SIT bestaat uit twee getekende kleurplaten met (ouderwetse) afbeeldingen van enigszins bizarre sociale situaties. Alleen de eerste plaat wordt gescoord en deze toont een straatbeeld met een botsing van twee auto s. Er staat een politieman bij die met twee mannen lijkt te spreken; er stoeien twee kinderen op de stoep en twee jongens liggen op straat en kijken onder een van de auto s. Een man telefoneert in een telefooncel, een andere leest onverstoord een krantje op een bank, terwijl naast hem een man zit die de mannen observeert en die hevig transpireert. In de verte komt een ziekenauto aanrijden hoewel er geen zichtbare gewonden zijn. De patiënt moet ten eerste beschrijven wat er gebeurt op de plaat en vervolgens worden er standaardvragen gesteld (Wat hebben deze mensen er mee te maken? Wie is de bestuurder van deze auto en waarom? Wanneer gebeurt het?). Aan de hand van het scoringssysteem kan de patiënt punten halen met reële of kritische antwoorden en psychologische interpretaties ( Die man is kwaad omdat hij aangereden is ; Het is raar dat als er kinderen vechten niemand ze uit elkaar haalt ; Het gebeurt in de zomer want ze lopen in korte broek en het is middag want de schaduwen zijn lang ). Men verliest punten met onkritische antwoorden en bizarre interpretaties ( Het gebeurt s middags want dan doet mijn moeder ook altijd de boodschappen ; De rode auto hoort bij de grootste man omdat hij er dichter bij staat ). Met deze antwoorden kan men een totaalscore uitrekenen die volgens de auteurs van de test de sociale intelligentie meet. 118 PsychoPraxis jaargang 7 nummer 3 mei 2005
4 Er zijn helaas geen aparte normen voor volwassenen, maar een deel van de volwassen autisten scoort lager dan de oudste groep van de kindernormen. Bij het gebruik van deze test viel op dat autisten vaker irrelevante details meldden (merk of nummerbord van de auto s, de stoeprand op de achtergrond, de tekst op een etalageruit op de achtergrond). Een aantal autisten begint met een beschrijving van details in plaats van het centrale thema van de plaat (een auto-ongeluk) en corrigeert zich in de loop van het verhaal spontaan. Deze antwoordstijl heeft echter geen consequenties voor de originele SIT-score. Om onze post-hoc en kwalitatieve observaties te toetsen en kwantificeren, voerden we een onderzoekje uit waarbij we scoringsregels voor detailantwoorden (o.a. topografische details, levende en niet levende dingen) en denkstoornissen (incoherente antwoorden, onlogische antwoorden, losse associaties) definieerden. De scores van hoogfunctionerende adolescenten en volwassenen met een ASS (gemiddelde leeftijd 25 jaar, SD 11), schizofreniepatiënten en gezonden werden met elkaar vergeleken. Hieruit bleek dat onze klinische indruk niet gestaafd kon worden. Detailantwoorden kwamen niet vaker voor bij de ASS-groep dan bij de andere twee groepen. Er waren wel meer denkstoornissen in de autistische en schizofrene groep in vergelijking met de gezonden. Op de oorspronkelijke scoringscriteria (psychologische, op Theory-of-Mind gebaseerde interpretaties) van de SIT verschilden de ASS- en schizofreniepatiënten niet van elkaar, maar wel van de gezonden. Er bleek overigens een goede interbeoordelaars betrouwbaarheid voor de SIT. 8 Hoewel onze studie enkele methodologische beperkingen heeft (m.n. grote diversiteit in de ASS-groep), concluderen we voorlopig dat een (niet gestandaardiseerde) kwalitatieve analyse van de SIT als maat voor centrale coherentie een riskante onderneming is, die kan leiden tot niet-valide uitspraken. Een scoringsmethode die nog niet getoetst is bij de SIT, maar die goed aansluit bij het begrip centrale coherentie, is de methode die gebruikt wordt bij de Vertelplaat van de Rakit. In deze scoringsmethode wordt een onderscheid gemaakt tussen het noemen van de centrale plot (afhankelijk van de kwalitatieve beoordeling (volledig/onvolledig, met/zonder kern): 12, 8 of 4 punten), relaties (b.v. het meisje plukt een appel, de hond loopt naar de poes ; 1 punt per relatie) en eenheden ( meisje, boom, hond ; 1/2 punt per eenheid). Dit onderscheid geeft in feite verschillende niveaus van coherentie aan, en zou dus een manier kunnen zijn om de SIT of andere Vertelplaten te beoordelen. Voor het meten van de centrale coherentie in de taal wordt de Verbale Leer en Geheugen Test (VLGT) gebruikt, waarbij men een lijst met woorden moet leren. Van deze test zijn name de indicie voor de seriële en semantische clustering van belang. Deze weerspiegelen respectievelijk dat de te onthouden informatie in de gepresenteerde volgorde en naar betekenis onthouden wordt. Bij een zwakke coherentie gebruikt men veeleer een seriële in plaats van semantische leerstrategie. 9 Executieve functies Het derde domein dat getest wordt bij volwassenen met een stoornis in het autismespectrum zijn de executieve functies. Dit paraplubegrip wordt uitgesplitst naar zijn deelfuncties, zoals de planning, responsinhibitie, aandachtscontrole en mentale schakelvaardigheid. 10 Deze functies heeft men nodig in ongewone situaties die niet routinematig afgehandeld kunnen worden en probleemoplossend gedrag vereisen. Stoornissen in de executieve functies komen in het dagelijks leven tot uiting in beperkingen in de zelfredzaamheid. Repetitief gedrag, rituelen en niet adequaat kunnen reageren wanneer een situatie verandert, kunnen verklaard worden met executief disfunctioneren. Een man met het Aspergersyndroom die jarenlang goed functioneert op zijn werk, kan niet meer zelfstandig met het openbaar vervoer naar zijn werk reizen sinds de dienstregeling veranderd is, zelfs al hoeft hij nu maar één keer in plaats van twee keer over te stappen. Door de verminderde schakelvaardigheid is hij niet in staat zich aan te passen aan een veranderde omstandigheid, hoe triviaal deze ook lijkt. De verminderde schakelvaardigheid kan worden gemeten met de Wisconsin Card Sorting Task (WCST), waarbij Stoornissen in de executieve functies komen in het dagelijks leven tot uiting in beperkingen in de zelfredzaamheid. kaarten volgens wisselende sorteerprincipes gesorteerd moeten worden. Perseveratieve fouten duiden erop dat de patiënt moeite heeft van sorteerprincipe te wisselen en dus een verminderde schakelvaardigheid heeft. Een andere taak om de schakelvaardigheid te meten is de Intradimensional-Extradimensional shift (ID/ED shift) taak van de CANTAB (Cambridge Neuropsychological Test Automated Battery). Bij deze computertaak moet in eerste instantie een aantal keren binnen een bepaalde visuele dimensie (patronen) en in een later stadium tussen twee dimensies (van patroon naar lijnstuk) wor
5 den geschakeld. De planning, een ander aspect van executief functioneren, meet men met de Tower of London (TOL). Bij de TOL (zie figuur 3) moeten de blokjes vanuit een uitgangspositie naar een doelpositie verzetten in een aangegeven aantal stappen. Hierbij moet de patiënt zich houden aan een aantal spelregels. Ook de 6-elemententest en de Dierentuinplattegrond test van de BADS (Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome), waarbij respectievelijk 6 taken binnen een tijdsperiode gepland en uitgevoerd moeten worden en waarbij een route door een dierentuin gepland moet worden, zijn bruikbare planningstaken bij volwassenen met een ASS. Tenslotte worden de aandachtscontrole en responsinhibitie gemeten met de Trailmaking Test (TMT) en de Stroop Kleur Woord Test, eveneens twee klassieke neuropsychologische taken. 11 Van categorie naar dimensie en van verklaring naar psycho-educatie en behandeling Een zwakke Theory-of Mind, een zwakke centrale coherentie en executieve disfuncties komen vaak voor bij mensen met ASS, maar zijn geen universele kenmerken. Ze hebben daarom beperkte waarde voor de differentiaal diagnostiek van autismespectrumstoornissen. Men kan bijvoorbeeld ASS-patiënten niet van schizofreniepatiënten onderscheiden op basis van de gegevens van de cognitieve tests en er is geen typisch testprofiel voor deze groep patiënten. Er is eveneens geen verband tussen de cognitieve stijlkenmerken en de ernst van de autistische symptomatologie. 12 Differentiaal diagnostiek moet dus niet de vraagstelling zijn die ten grondslag ligt aan een psychodiagnostisch onderzoek zoals dat in deel I en II geschetst is. Er zijn verschillen in cognitieve stijl bij ASS-patiënten en men kan voor elke patiënt een individueel cognitief profiel maken aan de hand van beschreven neuropsychologisch onderzoek. 13 Men stelt vast in welk(e) cognitieve domein(en) en in welke mate iemand problemen heeft. De cognitieve profielen zijn ons inziens waardevol voor het verklaren van problemen waar de patiënt in het dagelijks leven tegenaan loopt. Een autistische student bouwkunde die zijn huiswerkopdrachten niet op tijd afkreeg interpreteerde dit als traagheid in denken en handelen en planningsproblemen. Bij onderzoek bleken de aandacht, snelheid van informatieverwerking en executieve functies echter niet gestoord en zelfs goed ontwikkeld te zijn. Er bleek een zeer zwakke coherentie die zijn schoolproblemen eveneens kon verklaren, maar op een andere manier dan hij aanvankelijk vermoedde. Doordat hij teveel focuste op irrelevante details voerde hij zijn huiswerkopdrachten te gedetailleerd uit, met onnodig tijdsverlies als gevolg. Gegevens van dit onderzoek werden gebuikt in de psycho-educatie met patiënt, zijn ouders en ook met zijn schoolmentor die hem daardoor beter kon begeleiden. Het onderzoek naar cognitieve stijlkenmerken aan het begin van een behandeling kan een bijdrage leveren aan de indicatiestelling van een behandelbeleid. Bijvoorbeeld door het inventariseren van de zwakke kanten die niet teveel belast moeten worden of waarmee geoefend kan worden en voor het identificeren van mogelijkheden ter compensatie. Trainingen voor het verbeteren van sociale vaardigheden kunnen ingericht worden aan de hand van het type of mate van het Theory-of-Mind tekort. Patiënten die geen moeite hebben met eerste en tweede orde Theory-of-Mind taken, maar wel met het begrijpen van ironie en bluf, krijgen daardoor aangepaste trainingen aangeboden. In een studie in het Leo Kannerhuis en De Steiger bleek dat de autisten met een slechte mentale schakelvaardigheid niet profiteerden van de trainingen in sociaal gedrag terwijl de mate van centrale coherentie geen invloed had. 14 Men kan zich bij ASS-patiënten met een slechte mentale schakelvaardigheid dus afvragen of een training van flexibiliteit niet meer aangewezen is dan een training van sociaal gedrag. Op welke wijze met de stijlkenmerken rekening kan worden gehouden bij een behandeling is overigens Figuur 3 Tower of London. Links de uitgangspositie en rechts de doelpositie die de patiënt in een gegeven aantal stappen moet bereiken. 120 PsychoPraxis jaargang 7 nummer 3 mei 2005
6 nog geen uitgewezen zaak. Kernvraag is of geprobeerd moet worden naar compensatiestrategieën en aanpassingen te zoeken, of dat een bepaald stijlkenmerk kan worden verbeterd door behandeling en gerichte training. Op dit moment is dat nog een kwestie van speculatie. De bevinding dat de jongeren in het Leo Kannerhuis en De Steiger op de twee prototypische taken voor de stijlkenmerken (Silhouettentaak en WCST) een betere score bij de nameting laten zien geeft aan dat training van de stijlkenmerken echter wellicht mogelijk is. Deze vooruitgang bij de nameting moet echter wel met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Er kan sprake zijn van een leereffect voor de specifieke taak, zonder dat het stijlkenmerk in werkelijkheid is verbeterd. Dit is vooral bij de WCST zeer wel mogelijk. De WCST is alleen een zinvolle taak als het principe dat er van regel gewisseld gaat worden bij de proefpersoon onbekend is. Uit de verbale reacties van de onderzochte jongeren met ASS blijkt dat velen zich het principe nog kunnen herinneren. Om te evalueren of een behandeling de schakelvaardigheid heeft verbeterd, moet er dus nog een oplossing voor dit meetprobleem worden gevonden. Voor andere meetdomeinen kanhet gebruik van paralleltesten de test-hertest effecten ondervangen. Een ander punt om rekening mee te houden bij het gebruik van neuropsychologische testen voor het opstellen van een behandelplan is de ecologische validiteit van de testen. Onbekend is in hoeverre de testuitslagen corresponderen met de gedragskenmerken in het dagelijks leven. Het gebruik van een beoordelingslijst voor cognitieve stijlkenmerken zou hier inzicht in kunnen geven, maar helaas is een dergelijke lijst nog niet voorhanden. Afsluitend In deel I en II beschreven we psychodiagnostische tests die cognitieve functies meten. Bij een vraagstelling naar psychodiagnostisch onderzoek bij een normaal begaafde volwassene met een stoornis in het autismespectrum meten wij standaard de drie cognitieve domeinen die gestoord kunnen zijn bij een ASS. Natuurlijk breiden we het onderzoek uit als dit nodig is voor het beantwoorden van de onderzoeksvraagstelling. Vaak met uitgebreider onderzoek naar aandachtsfuncties omdat patiënten hierover dikwijls klachten rapporteren. Soms met geheugenonderzoek, maar in ieder geval meestal met een korte inventarisatie van symptomen (SCL-90) en een inventarisatie van de zelfredzaamheid en socia- lisatie (met de Vineland Adaptive Behaviour Scales, VABS). We gebruiken geen projectieve technieken, omdat we de zwakke centrale coherentie, zoals men ook zou kunnen meten met de Rorschach gescoord volgens het Exner systeem, op een eenvoudigere, valide manier kunnen meten. Het interpreteren van de TAT-kaarten zoals voorgesteld door Vertommen 6 vinden we een hachelijke onderneming zo lang als er geen gevalideerd scoringssysteem voorhanden is. We zijn gewaarschuwd na de ervaring met de SIT, waarbij onze niet-gekwantificeerde klinische indruk niet bevestigd kon worden. Bij het meten van persoonlijkheidsvariabelen met vragenlijsten moet men rekening houden met het verkeerd opvatten van de vragen, hetgeen de validiteit aantast. We nemen mede daarom geen MMPI-2 af. De eenvoudigere NEO-FFI gebruiken we wel, maar we letten al tijdens het invullen van de antwoorden op of er items uitspringen en we vragen naar voorbeelden. Op die manier wordt duidelijk hoe de patiënt de items heeft opgevat, wat inzicht geeft in zijn manier van denken. Autisten met een slechte mentale schakelvaardigheid profiteerden niet van de trainingen in sociaal gedrag. Noten 1 Gorissen M & Van der Gaag RJ (2005) Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) - deel I. PsychoPraxis 7: COTAN is de Commissie Testaangelegenheden Nederland die de psychologische tests beoordeelt op validiteit, betrouwbaarheid en normering 3 Zie voor een overzicht van de stoornissen in informatieverwerking: Happé F (1999) Autism: cognitive deficit or cognitive style? Trends in cognitive sciences 3: Schiltmans C (red) (2002) Autisme verteld. Verhalen van anders zijn. Berchem: Vlaamse Vereniging Autisme en EPO uitgeverij 5 Jolliffe T & Baron-Cohen S (1997) Are people with autism and Asperger syndrome faster than normal on the Embedded Figures Test? Journal of child psychology and psychiatry 38: Het gebruik van deze test wordt voorgesteld door Vertommen S (2003) Ik voel me zo spijtig : de psychodiagnostische onderkenning van autisme bij volwassen psychiatrische patiënten. Tijdschrift klinische psychologie 33:
7 7 Vijftigschild ea (1969) Sociale Interpretatie Test (SIT), verbale interpretatie van alledaags gebeuren. Amsterdam: Swets & Zeitlinger 8 Leenen R (2002) De SIT in perspectief. Ongepubliceerde doctoraalscriptie, Universiteit Utrecht, vakgroep Klinische Psychologie en Gezondheidspsychologie 9 Mottron L (2004) L autisme: une autre intelligence. Diagnostic, cognition et support des personnes autistes sans déficience intellectuelle. Sprimont: Mardaga éditeur 10 Hill E (2004) Executive dysfunction in autism. Trends in cognitive sciences 8: Deelman B ea (2004) Klinische neuropsychologie. Amsterdam: Boom (herziene editie) 12 Teunisse JP ea (2001) Cognitive styles in high-functioning adolescents with autistic disorder. Journal of autism and developmental disorders 31: Berger HJC ea (2002) Cognitieve stijlkenmerken bij jongeren met een autisme-spectrum-stoornis. Tijdschrift voor psychiatrie 44: Berger HJC ea (2003) Central coherence and cognitive shifting in relation to social improvement in high-functioning young adults with autism. Journal of clinical and experimental neuropsychology 25: Teunisse JP & De Gelder B (2003) Face processing in adolescents with autistic disorder: the inversion and composite effects. Brain & cognition 52: PsychoPraxis jaargang 7 nummer 3 mei 2005
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek
Nadere informatieCognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis
o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Cognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis j. p. t e u n i s s e, f. t. t. k r e b b e r s, a. p a l m e n, a.
Nadere informatieSociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS
Sociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS C.C. Kan, B. Hochstenbach, C. Tesink, J. Pijnacker, J.K. Buitelaar SIT en LdO bij hoog functionerende volwassenen
Nadere informatieKwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS. Een reflectie Linda Cuppen
Kwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS Een reflectie Linda Cuppen Reflectie - Asperger/autistische stoornis en DSM-V - DSM-V: diagnostische niveaus - Diagnostische niveaus: neuropsychologische
Nadere informatieAutisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse
Autisme & Agressie Een onderzoek naar het verband tussen mentale schakelvaardigheid en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Drs. Eelke Visser, Dr. Hans Berger, Prof.
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen
Neuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Kader Biologisch Informatie-verwerking
Nadere informatie7 Nederlandstalige Samenvatting
7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig
Nadere informatiemensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel?
Dus mensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel? Een reflectie op het onderzoek van Edita Poljac Jan-Pieter Teunisse Discussion: Different from our expectations: 1. adolescents with autism seem to
Nadere informatieExecutive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieZwakke centrale coherentie en de Van Hiele niveaus
Zwakke centrale coherentie en de Van Hiele niveaus Michiel Klaren 2015-04-22 Inhoud Autisme Spectrum Stoornissen Zwakke centrale coherentie Niveautheorie van Van Hiele Onderzoeksvraag Bevindingen Conclusie
Nadere informatieCognitieve flexibiliteitstaken bij autismespectrumstoornissen:
Cognitieve flexibiliteitstaken bij autismespectrumstoornissen: Kritische bespreking en klinische implicaties Lien Van Eylen VCKJPP 22 september 2011 Overzicht Neuropsychologische taken o Betrouwbaarheid
Nadere informatieDiagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG
Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek
Nadere informatiePsychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) - deel I
Trefwoorden: stoornis in het autismespectrum, psychodiagnostiek, test herijking Mariëlle Gorissen en Rutger-Jan van der Gaag Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum
Nadere informatiePsychisch functioneren bij het syndroom van Noonan
Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan drs. Ellen Wingbermühle GZ psycholoog / neuropsycholoog GGZ Noord- en Midden-Limburg Contactdag 29 september 2007 Stichting Noonan Syndroom 1 Inhoud Introductie
Nadere informatieIST Standaard. Intelligentie Structuur Test. meneer 1
IST Standaard Intelligentie Structuur Test ID 4589-1031 Datum 25.03.2015 IST Inleiding 2 / 12 INLEIDING De Intelligentie Structuur Test (IST) is een veelzijdig inzetbare intelligentietest voor jongeren
Nadere informatieProblemen met executieve functies bij kinderen met DCD: een literatuuroverzicht
1 Problemen met executieve functies bij kinderen met DCD: een literatuuroverzicht Marina Schoemaker, Merel Timmer, Marleen van der Wees, Heleen Reinders Messelink, Chiel Volman, Jolien van den Houten Wat
Nadere informatieDe MMSE bij geriatrische patiënten
De MMSE bij geriatrische patiënten Een kritische blik en guidelines bij een der meest gekende, maar mogelijks ook een der meest verkeerd gebruikte screeningstesten Drs. Michael Portzky UZ Gent/ PC St Jan
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informatieDrs. I. Visser, psychiater/neuropsycholoog Psyon
Drs. I. Visser, psychiater/neuropsycholoog Psyon Stellingen Een neuropsychologisch onderzoek (NPO) is de gouden standaard bij het objectiveren van cognitieve klachten. Neuropsychologisch onderzoek kan
Nadere informatieLate fouten in het taalbegrip van kinderen
1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieNeuropsychologische zorg Voor volwassen met NAH Dr. A.A. Duits Klinisch neuropsycholoog
Neuropsychologische zorg Voor volwassen met NAH Dr. A.A. Duits Klinisch neuropsycholoog epilepsie dementie beroerte NAH hersentrauma infecties tumoren MS Parkinsonisme intoxicatie Traumatisch Niet- Traumatisch
Nadere informatieAutismespectrumstoornis. SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND Mandy Bekkers
Autismespectrumstoornis SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND 19-10-2016 Mandy Bekkers (mandybekkers@hotmail.com) Waarschuwing vooraf! 2 Geschiedenis Autos (Grieks: zelf) 1937-1940: Term autisme 1943 &
Nadere informatieMEMANTINE-ADDITIE AAN CLOZAPINE 1. Memantine-additie aan Clozapine bij Therapieresistente Schizofrenie
MEMANTINE-ADDITIE AAN CLOZAPINE 1 Memantine-additie aan Clozapine bij Therapieresistente Schizofrenie (Memantine Add-On Therapy to Clozapine in Refractory Schizophrenia) David M.H. Buyle David M.H. Buyle
Nadere informatieScreening van cognitieve stoornissen in de verslavingszorg
Screening van cognitieve stoornissen in de verslavingszorg aan de hand van de Montreal Cognitive Assessment (MoCA-D) Carolien J. W. H. Bruijnen, MSc Promovendus Vincent van Gogh cbruijnen@vvgi.nl www.nispa.nl
Nadere informatieHet meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Hoofd / hals Overige, ongespecificeerd
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument ComVoor Voorlopers in communicatie 31 oktober 2011 Review M. Jungen Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende
Nadere informatieCasus. Sinaasappels in de slaapkamer. Neuropsychologisch onderzoek bij een oudere vrouw van Marokkaanse afkomst
Casus Sinaasappels in de slaapkamer. Neuropsychologisch onderzoek bij een oudere vrouw van Marokkaanse afkomst Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV 2016 R. Borra, R. van Dijk, R. Verboom
Nadere informatieCognitieve stijlkenmerken bij jongeren met een autisme-spectrum-stoornis
oorspronkelijk artikel Cognitieve stijlkenmerken bij jongeren met een autisme-spectrum-stoornis h.j.c. berger, f.h.t.m. aerts, a. van der sijde, p.a.m. van den bogart-bex, j.p.w.m. teunisse achtergrond
Nadere informatieNeurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?
Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieHTS Report IST-A. Intelligentie Structuur Test Assessmentversie. John Doe ID Datum Standaard. Hogrefe Uitgevers BV, Amsterdam
IST-A Intelligentie Structuur Test Assessmentversie HTS Report ID 256-1 Datum 25.02.2015 Standaard IST-A Inleiding 2 / 12 INLEIDING De IST-A is de verkorte versie van de Intelligentie Structuur Test (IST);
Nadere informatieDia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)
Dia 1 Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen Een reactie van Bibi Huskens Dia 2 Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Problemen in: Planning Inhibitie Schakelvaardigheid
Nadere informatiecongres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren www.voorzet.nl dinsdag 4 juni 2013
congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren dinsdag 4 juni 2013 www.voorzet.nl Programma congres 4 juni 2013 10.00-10.05 Opening Dagvoorzitter Dhr. Karel Bootsman Arbeidsdeskundige bij TATA
Nadere informatiebehandelmonitor meten is weten verder met autisme dr. leo kannerhuis
de behandelmonitor meten is weten informatie voor cliënten en ouders en naaste over het meten van de resultaten van de behandeling juli 2012 centrum voor autisme dr. leo kannerhuis verder met autisme Inleiding
Nadere informatieAutisme als contextblindheid
Leerlingen met autisme in het secundair onderwijs Autisme Limburg 18 oktober 2011 KobeVanroy Autisme Centraal, Gent Autisme als contextblindheid P. Vermeulen, 2009 Autisme: prevalentie 2010 Autisme Centraal
Nadere informatieInformatiebrochure gebruik van de Flexibiliteits Index Test (FIT-60)
Informatiebrochure gebruik van de Flexibiliteits Index Test (FIT-60) Auteurs: T. Batink, G. Jansen & H.R.A. De Mey. 1. Introductie De Flexibiliteits Index Test (FIT-60) is een zelfrapportage-vragenlijst
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek bij kinderen Vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het gedrag en de werking van de hersenen
Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het gedrag en de werking van de hersenen Folder voor ouders en kind Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Wat is
Nadere informatieHet meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Overige, ongespecificeerd
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Utrechtse Coping Lijst (UCL) November 2012 Review: 1. A. Lueb 2. M. Jungen Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking
Nadere informatieInhoud. Ten geleide 7. Woorden vooraf 9 Een overzicht van de inhoud 10
Inhoud Ten geleide 7 Woorden vooraf 9 Een overzicht van de inhoud 10 Hoofdstuk 1 Oordelen en beslissen in de klinische praktijk gaat soms goed fout 11 1 Inleiding 11 2 Zoek de normale, gezonde mens 11
Nadere informatieDynamisch testen. Bruikbaar voor het inschatten van leerbaarheid? Hileen Boosman, Anne Visser-Meily, Caroline van Heugten
Dynamisch testen. Bruikbaar voor het inschatten van leerbaarheid? Hileen Boosman, Anne Visser-Meily, Caroline van Heugten Leerbaarheid Leerbaarheid is de mate waarin iemand profijt heeft van leerervaringen.
Nadere informatieDe functionele mogelijkheden van neuropsychologisch onderzoek
De functionele mogelijkheden van neuropsychologisch onderzoek Max van Dormolen Registerpsycholoog NIP / arbeid en organisatie MfN Registermediator (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk
Nadere informatieAutisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016
Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland
Nadere informatieNeuropsychologisch. Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB
Neuropsychologisch onderzoek (NPO) na een SAB Anne M. Buunk Neuropsycholoog UMCG Wetenschappelijk onderzoek gevolgen SAB Waarom? Ik wil graag weer aan het werk! Ik ben erg moe en prikkelbaar. Ik kan slecht
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieDevelopmental Test of Visual Perception (DTVP-2) 2 th Edition
Een kijk op het oog (update 2012) DTVP-2 1 Developmental Test of Visual Perception (DTVP-2) 2 th Edition Omschrijving van de test Doel Doelgroep auteurs: D.D. Hammil, N.A. Pearson, & J.K. Voress uitgever:
Nadere informatieSandra's studenten rapport
Sandra's studenten rapport Gebruiker ID 0048A Naam Lisette van Putten Leeftijd 27 Geslacht Vrouw Afname datum 14 Jul 2015 16:18 (looptijd: 0:33:42) IQ score 102.86 De Comet is een non verbale intelligentietest
Nadere informatieDutch summary (Samenvatting van hoofdstukken)
Dutch summary (Samenvatting van hoofdstukken) 101 102 Hoofdstuk 1. Algemene introductie Het belangrijkste doel van dit proefschrift was het ontwikkelen van de Interactieve Tekentest (IDT), een nieuwe test
Nadere informaties. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring
k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen
Nadere informatieHersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen
Hersenstichting Nederland Autismespectrumstoornissen 1 Autismespectrumstoornissen Een autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord
Nadere informatieMINDS: Mental Information processing
MINDS: Mental Information processing and Neuropsychological Diagnostic System Geautomatiseerde afname en scoring van psychologische tests en vragenlijsten Rapportage van uitkomsten in tekst en grafische
Nadere informatieNeuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek
Neuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek Inleiding Neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen gedrag en de werking van de hersenen. De neuropsycholoog stelt met een psychologisch
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatieExecutieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld)
Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld) Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Boodschap 1. Bij mensen met verschillende diagnoses zien we meer EF problemen
Nadere informatieEen onderzoek naar visuele en verbale denkvoorkeuren en vaardigheden bij leerlingen van groep 6 en 7
Beelddenken: Een onderzoek naar visuele en verbale denkvoorkeuren en vaardigheden bij leerlingen van groep 6 en 7 Een samenvatting van het wetenschappelijk onderzoek naar beelddenken Inhoudsopgave Inleiding
Nadere informatieLeeropdracht Contextuele neuropsychologie
Jos Egger Het is natuurlijk TOP om hoogleraar te mogen zijn. Een positie van waaruit je jonge collega s wegwijs kan maken in het vak en onderzoek kan aanzwengelen. Bovendien kun je helpen om bevindingen
Nadere informatieFICHE 4: Gv Visuele informatieverwerking
2015 1 FICHE 4: Gv Visuele informatieverwerking KENMERKEN EN AANBEVELINGEN [Typ hier] UIT: Intelligentiemeting in nieuwe banen: de integratie van het CHC-model in de psychodiagnostische praktijk. Walter
Nadere informatieDe Relatie tussen het Adaptief en Cognitief Functioneren van Dak- en Thuisloze Jongeren en het Wel of Niet Hebben van een Psychiatrische Diagnose
De Relatie tussen het Adaptief en Cognitief Functioneren van Dak- en Thuisloze Jongeren en het Wel of Niet Hebben van een Psychiatrische Diagnose The Relationship between Adaptive and Cognitive Functioning
Nadere informatieEen praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies
Een praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies Marloes Peeters Verpleegkundig Specialist GGZ mpjpeeters@vvgi.nl 12-12-2014 Agenda Probleem Vraagstelling
Nadere informatieSeksualiteit en ASS. Presentatie symposium pleegzorg 19 juni 2014. presentatie symposium pleegzorg
Seksualiteit en ASS Presentatie symposium pleegzorg 19 juni 2014 programma Opfrissen van informatie over ASS (heel kort het spectrum toelichten). ASS en seksualiteit belichten. Seksuele en relationele
Nadere informatieKajak Congres Psychiatrie en LVB
WERKEN AAN SAMENSPEL Kajak Congres Psychiatrie en LVB Sammy Roording, Klinisch neuropsycholoog Karakter, Zorglijn LVB Ede/Apeldoorn s.roording@karakter.com Muntgebouw Utrecht, 17 mei 2018 pagina 1 INVENTARISATIE
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek bij ouderen. Na verwijzing door de klinisch geriater
Neuropsychologisch onderzoek bij ouderen Na verwijzing door de klinisch geriater 2 De klinisch geriater heeft u verwezen naar de afdeling medische psychologie voor een neuropsychologisch onderzoek (NPO).
Nadere informatieLeerbaarheid. Le ren. Overzicht. HersenletselCongres 2015 4-11-2015. A5 Leerbaarheid: veel besproken, weinig onderzocht
Disclosure belangen sprekers (Potentiële) belangenverstrengeling Geen A5 Leerbaarheid: veel besproken, weinig onderzocht Dr. Hileen Boosman De betrokken relaties bij dit project zijn: Financiering: Projectgroep:
Nadere informatiePsychische versus cognitieve stoornissen
Psychische versus cognitieve stoornissen De rol van de neuropsycholoog in dementiediagnostiek Drs. M.C. Verhaaf GZ-psycholoog Klinische neuropsychologie Het bestuderen van veranderingen in cognitie en
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatieOntwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis
Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis Diana Rodenburg d.rodenburg@leokannerhuis.nl Copyright Dr. Leo Kannerhuis Visie en missie Het Dr. Leo Kannerhuis is een
Nadere informatieOntwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een autismespectrum stoornis. Donderdag 23 januari 2014 Jaarbeurs Utrecht
Ontwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een autismespectrum Congres stoornis Donderdag 23 januari 2014 Jaarbeurs Utrecht Ontwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een AUTISMESPECTRUMSTOORNIS
Nadere informatieInleiding psycho-educatie ASS bij volwassenen
Inleiding psycho-educatie ASS bij volwassenen Dit is de inleiding van de psycho-educatie modules. Aan de hand van deze modules geven we meer informatie over hoe autismespectrumstoornissen (ASS) zich uiten
Nadere informatieTraining in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS
Training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS ADOS-training Karakter organiseert een training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS. Wat is ADOS? Het Autisme Diagnostisch
Nadere informatieHet neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer
Het neuropsychologisch onderzoek Informatie voor de patiënt en verwijzer Wat is neuropsychologie en wat is een neuropsycholoog? De neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het
Nadere informatieHTS Report IST. Intelligentie Structuur Test. Jeroen de Vries ID Datum Standaard. Hogrefe Uitgevers BV, Amsterdam
IST Intelligentie Structuur Test HTS Report ID 5105-7035 Datum 20.07.2017 Standaard INLEIDING IST 2/20 Inleiding De Intelligentie Structuur Test (IST) is een veelzijdig inzetbare intelligentietest voor
Nadere informatiePatiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek
Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatieBedoeling van dit werkcollege:
PSYCHOLOGISCHE DIAGNOSTIEK Veld Klinische en Gezondheidspsychologie Oktober 2005 Cécile Vandeputte- v.d. Vijver Bedoeling van dit werkcollege: Bespreking van de stappen van het psychodiagnostisch proces
Nadere informatieOmgaan met kinderen met autismespectrumstoornissen. Rob Neyens 22.10.2009
Omgaan met kinderen met autismespectrumstoornissen Rob Neyens 22.10.2009 Programma 1. Theorie: wat is autisme? 1.1 Buitenkant 1.2 Binnenkant 2. Praktijk: hoe omgaan met autisme? 2.1 Remediëren 2.2 Compenseren
Nadere informatieSRS-A. Screeningslijst voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen. HTS Report. Jeroen de Vries ID Datum
HTS Report SRS-A Screeningslijst voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen ID 15890-3155 Datum 18.07.2017 Informantenversie Informant: Liesbeth Bakker Vriendin INLEIDING SRS-A 2/6 Inleiding De SRS-A
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 135
Samenvatting 135 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft een zoektocht naar de ecologische validiteit (de waarde van onderzoeksresultaten bij toepassing in het dagelijks leven) van executieve functie
Nadere informatieBehandeling van executieve stoornissen bij mensen met hersenletsel. Danielle Boelen St. Maartenskliniek Nijmegen UMC St.
Behandeling van executieve stoornissen bij mensen met hersenletsel Danielle Boelen St. Maartenskliniek Nijmegen UMC St. Radboud Nijmegen Agenda Definitie executieve functies Behandeling van executieve
Nadere informatieLEZING VOOR DE THEMA-AVOND VAN DE MULTIPLE SCLEROSE VERENIGING NEDERLAND, REGIO ZUID-HOLLAND-NOORD.
MS en COGNITIE LEZING VOOR DE THEMA-AVOND VAN DE MULTIPLE SCLEROSE VERENIGING NEDERLAND, REGIO ZUID-HOLLAND-NOORD. WOENSDAG 12 OKTOBER 2011, DIACONESSENHUIS, LEIDEN. Mw. drs. M.W. Pleket Gz-/neuropsycholoog
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieOverzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16)
Overzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16) Algemeen: Bij het vaststellen van dit overzicht zijn recente (wetenschappelijke) inzichten en de DSM-5 als leidraad gebruikt. Het
Nadere informatieBRIEF-A. Vragenlijst executieve functies voor volwassenen. HTS Report. Jeroen de Vries ID Datum
BRIEF-A Vragenlijst executieve functies voor volwassenen HTS Report ID 5107-7038 Datum 18.07.2017 Informantenversie Informant: Liesbeth Bakker Vrouw BRIEF-A Inleiding 2 / 11 INLEIDING De BRIEF-A is een
Nadere informatieGestructureerde coaching en observaties tijdens de afname van de COTAPP
WHITEPAPER Gestructureerde coaching en observaties tijdens de afname van de COTAPP Annemieke Brinkman, Nanda Rommelse, Marjolein Luman, Dorine Slaats, Catharina Hartman en Patrick de Zeeuw De COTAPP identificeert
Nadere informatieVorming AUTISMESPECTRUM- STOORNIS
Vorming AUTISMESPECTRUM- STOORNIS Bart Lenaerts Jorinde Dewaelheyns 6 december 2010 Wat mag je verwachten? Wat is autisme? Het stellen van de diagnose Wie? Hoe? Triade van stoornissen Autisme = anders
Nadere informatieAccare. Dr. C. Blijd PREVENTIE EN VROEG INTERVENTIE
PREVENTIE EN VROEG INTERVENTIE Forensische Jeugd- en orthopsychiatrie Dr. C. Blijd hoofd behandelzaken en (forensisch kinderen jeugdpsychiater bij Forensische Jeugd- en orthopsychiatrie Groningen ( Stichting
Nadere informatieDESSA. Vragenlijst over sociaal-emotionele competenties. HTS Report. Liesbeth Bakker ID Datum
DESSA Vragenlijst over sociaal-emotionele competenties HTS Report ID 5107-7085 Datum 10.11.2017 Leerkrachtversie Informant: Jan Jansen Leerkracht INLEIDING DESSA 2/23 Inleiding De DESSA is een vragenlijst
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij autisme
Cognitieve gedragstherapie bij autisme Caroline Schuurman, gz-psycholoog Centrum Autisme Rivierduinen Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van autisme bij volwassenen Utrecht, 14 juni 2011 CGT bij autisme
Nadere informatieUitnodiging. 2e Symposium neuropsychologie Nieuwe SVT s in de klinische praktijk. Wanneer vrijdag 3 juni 2016 Waar Pieter van Foreestzaal (015)
2e Symposium neuropsychologie Nieuwe SVT s in de klinische praktijk Locatie Alkmaar Wanneer vrijdag 3 juni 2016 Waar Pieter van Foreestzaal (015) Uitnodiging There s a method to his madness. Shakespeare
Nadere informatieAANDACHT (VOOR) WETENSCHAP EN PRAKTIJK
AANDACHT (VOOR) WETENSCHAP EN PRAKTIJK NEUROPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK VAN AANDACHTSPROBLEMEN drs. Marleen van der Wees, KNP Libra revalidatie & Audiologie dr. Marsh Königs Emma Kinderziekenhuis, AMC INHOUD
Nadere informatieOntwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X
Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Hanna Swaab Sophie van Rijn Suus van Rijn Hanna, Sophie en Suus werken op de afdeling orthopedagogiek van de universiteit Leiden en op het Ambulatorium.
Nadere informatieCognitief functioneren en de bipolaire stoornis
Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Dr. Nienke Jabben Amsterdam 5 november 2011 Academische werkplaats Bipolaire Stoornissen GGZ ingeest n.jabben@ggzingeest.nl Overzicht Wat is cognitief functioneren?
Nadere informatieGeheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT)
Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Informatie voor patiënten en hun naaste(n) Samenvatting van de informatie in de folder Patiënten die een electroconvulsieve therapie
Nadere informatieHet empathiequotiënt (eq)
Het empathiequotiënt (eq) Het empathiequotiënt (EQ) versie voor volwassenen Hoe moet deze vragenlijst ingevuld worden? In deze vragenlijst staan een aantal stellingen opgesomd. Lees elke stelling aandachtig
Nadere informatieBRIEF. Vragenlijst executieve functies voor 5- tot 18-jarigen. HTS Report. Julia de Vries ID Datum Zelfrapportageversie
BRIEF Vragenlijst executieve functies voor 5- tot 18-jarigen HTS Report ID 5107-7039 Datum 18.07.2017 Zelfrapportageversie BRIEF Inleiding 2 / 10 INLEIDING De BRIEF is een vragenlijst waarmee executieve
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder
Nadere informatiePatiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek
Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen
Nadere informatie