Barbecuevlees: steekproef voedselrisico s

Transcriptie

1 Barbecuevlees: steekproef voedselrisico s Wakker Dier 16 september 2014

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Resultaten Conclusie Bijlagen Bronnen Inleiding Bij mooi weer is barbecueën voor veel mensen een geliefde buitenactiviteit. Maar barbecueën is niet zonder risico. Uit onderzoek van de NVWA en het Voedingscentrum blijkt dat de helft van de Nederlanders na een barbecue risico loopt op een voedselvergiftiging- of -infectie door bijvoorbeeld Campylobacter of Salmonella. Dit komt doordat er niet hygiënisch gewerkt wordt: ongeveer de helft van de mensen wassen hun handen niet regelmatig, gebruiken geen gescheiden bestek voor rauw en gaar vlees of bewaren overgebleven vlees dat buiten heeft gestaan voor een volgende dag. Ook wordt het vlees niet altijd goed doorbakken. Door deze aspecten wordt de kans op besmetting met schadelijke bacteriën vergroot, met een voedselvergiftiging tot gevolg. Om deze reden hebben de NVWA en het Voedingscentrum eerder de campagne 'Barbecuen zonder buikpijn' gevoerd (NVWA 2005). Volgens onderzoek van destijds, loopt de helft van de Nederlanders na een BBQ risico op een voedselvergiftiging. 25% van de respondenten in het onderzoek geeft ook daadwerkelijk aan wel eens ziek te zijn geworden na een barbecue. Voedselinfecties. Een miljoen mensen per jaar krijgen dat, met de narigheid die daarbij hoort. Die honderdduizenden die bij ons de komende maanden een voedselinfectie krijgen die doen dat vaak bij de barbecue. Prof. dr. Martijn B. Katan, emeritus hoogleraar Voedingsleer over barbecueën zonder berouw (Katan 2011) Door het onhygiënische werken en niet goed bereiden van vlees lopen mensen ook een groter risico om besmet te worden met bacteriën die resistent zijn tegen veel soorten antibiotica, zoals de multiresistente ESBL-producerende bacteriën (kortweg ESBL) en. ESBL is de laatste jaren sterk in opmars (RIVM 2012). Wanneer mensen hier mee besmet worden, blijven de bacteriën lang in het lichaam aanwezig: bij een kwart van de mensen die besmet raken, zijn de bacteriën na een jaar nog aanwezig. Als zij ziek worden, kunnen de ESBL-producerende bacteriën ervoor zorgen dat antibiotica niet werken, waardoor zelfs eenvoudige infecties niet meer zijn te bestrijden (Voedingscentrum 2014; Rogers 2011). Pagina 2 van 14

3 Dit is nu een belangrijk gezondheidsprobleem: alleen al in de Europese Unie sterven al meer dan mensen aan infecties veroorzaakt door antibiotica-resistente bacteriën. Resistentie tegen antibiotica is ook een voedselveiligheid probleem: antibioticagebruik bij voedselproducerende dieren zorgt via de voedselketen voor de verspreiding van resistente bacteriën en resistentiegenen. Wereldgezondheidsorganisatie over antibioticaresistentie vanuit het perspectief van voedselveiligheid (WHO 2011) Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 90% van de kip tegenwoordig besmet is met ESBL en het eten van onzorgvuldig bereide kip waarschijnlijk bijdraagt aan de verspreiding van deze bacteriën onder mensen. Daarbij lijkt er een verband te zijn met het antibioticagebruik. Kippen die een beter welzijn hebben gehad, zoals scharrel en biologische kip, hebben minder antibiotica nodig, waardoor er minder ESBL bacteriën op voor komt dan op gangbare kip (Stuart et al. 2012; Consumentenbond 2012; Leverstein-van Hall et al. 2011; Overdevest 2010). Uit onderzoek van Wageningen Universiteit in 2012 bleek zelfs dat de onderzochte plofkippen zeven keer zoveel antibiotica hadden gekregen dan kippen met 1 Beter Leven ster (Ellen et al. 2012). Maar kip is niet het enige problematische stukje vlees: uit onderzoek van de Consumentenbond in 2013 bleek dat ook rundvlees met ESBL besmet kan zijn: 40% van het onderzochte kalfsvlees en 13% van de biefstukken waren besmet (Consumentenbond 2013a). Massaal antibioticagebruik in de veehouderij draagt bij aan on tstaan en verspreiding ESBL Het massale, onjuiste en zelfs illegale gebruik van antibiotica in de vee-industrie heeft zeer waarschijnlijk bijgedragen aan het ontstaan en de verspreiding de zeer resistente ESBL-producerende bacteriën. ESBL producerende bacteriën zijn in opkomst gekomen door de inzet van de breed werkende β-lactam antibiotica. De bacteriën vormen een groot gevaar voor onze gezondheid, omdat soms nog maar één soort antibiotica ingezet kan worden om infecties van deze bacteriën effectief te bestrijden. De antibiotica waarvoor de ESBL s doorgaans nog wel gevoelig zijn, zijn minder effectief of zijn niet beschikbaar in orale vorm. (RIVM 2012) In 2009 gebruikte de Nederlandse vee-industrie de meeste antibiotica van heel Europa, ruim 3,5 keer zo veel als Denemarken, waar ook veel landbouwhuisdieren gehouden worden. Verspreiding van deze bacteriën onder mensen vindt plaats via werknemers, indirect via stof, mest, oppervlaktewater rondom de productieplaatsen, maar zeer waarschijnlijk ook via het vlees dat afkomstig is van de dieren (Stuart et al. 2012; Gezondheidsraad 2011; Leverstein-van Hall et al. 2011; Grave et al. 2010, MINLNV 2010a, 2010b). Vanwege het massale antibioticagebruik en het risico van resistente bacteriën heeft de overheid, na een alarmerend advies van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), maatregelen getroffen om het antibioticagebruik te beperken (MINLNV 2010b). Hierdoor is het antibioticagebruik de afgelopen jaren behoorlijk gedaald, maar komen deze bacteriën nog volop op kippenvlees voor (SDa 2014; RIVM 2013). Hoe veilig is het speciale barbecuevlees in de supermarkt? Ondanks de risico s verleiden verschillende supermarkten de consument met een speciaal assortiment barbecuevlees, waarbij weinig extra aandacht lijkt te zijn voor voedselveiligheid. Deze producten liggen in een apart vak de versafdeling en zijn voorzien van speciale BBQ-stickers. Om een indruk te verkrijgen van de voedselveiligheidsrisico s van deze producten, heeft Wakker Dier als steekproef een deel van het BBQ-assortiment laten bemonsteren en analyseren. Pagina 3 van 14

4 Een onafhankelijke gecertificeerde monsternamebedrijf heeft in augustus 2014 in totaal 11 speciale verse barbecuevleesproducten gekocht. Deze producten waren voorzien van een Time to BBQ etiket of sticker en bij één supermarktfiliaal gekocht. Vervolgens heeft een geaccrediteerd laboratorium deze producten onderzocht op het voorkomen van de volgende multiresistente bacteriën en voedselpathogenen: ESBL-producerende Enterobacteriën Voorkomende Enterobacteriën STEC / VTEC voor alleen rund- en varkensvlees Salmonella Campylobacter E. coli Lysteria monocytogenes Staphylococcus aureus Totaal aanwezige bacteriën (aeroob kiemgetal) In het volgende hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek en de onderzochte parameters verder toegelicht. 2. Resultaten De belangrijkste resultaten van het onderzoek worden in dit hoofdstuk toegelicht. Zie Bijlage 1. Overzicht onderzoeksresultaten barbecuevlees voor de volledige onderzoeksgegevens. Viermaal ESBL-producerende bacteriën aangetroffen Op vier van de 11 producten (36%) zijn ESBL-producerende E. coli bacteriën gevonden. Het gaat om vier van de vijf kipproducten (80%) die met deze zeer resistente bacteriën besmet bleken te zijn. Deze kip was ook besmet met andere ziekmakende bacteriën, waaronder ook Enterobacteriaceae (Tabel 1). Op geen van de 11 producten zijn bacteriën aangetroffen. Tabel 1. In kippenvlees aangetroffen ESBL- producerende bacteriën en overige bacteriën. Product ESBL Aanwezige Enterobacteriaceae bacteriën Kipsate Aanwezig (E.coli) 1: Pseudomonas sp. (non-aeruginosa) 2. E.coli 3. Rahnellla aquatilis Kipsaucijs Aanwezig (E.coli) 1. Escherichia coli 2. Acinetobacter ursingii 3. Proteus vulgaris Kipworstjes op stok Aanwezig (E.coli) 1: E.coli 2. Pseudomonas taetrolens / lundensis / fragi Mini kipsatéspies Aanwezig (E.coli) 1: E.coli 2. Rahnella aquatilis 3. Pseudomonas mosselii 4. Pseudomonas lundensis / / taetrolens / fragi 5. Pseudomonas sp. (non-aeruginosa) Pagina 4 van 14

5 E. coli bacteriën zijn alom aanwezig is in de darmen en ontlasting van mens en dier. Sommige E. coli stammen kunnen daarbij gevaarlijke toxinen produceren. 1 Verontrustend is vooral dat deze ESBL-producerende bacteriën vaak ook resistent zijn tegen andere soorten antibiotica en zij hun resistentie mogelijk kunnen overdragen aan andere bacteriën behorende tot Enterobacteriaceae familie. Enterobacteriaceae zijn de meest voorkomende verwekkers van urineweginfecties en verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de bacteriële infecties in ziekenhuizen en verpleeghuizen. Deze ziekmakende Enterobacteriaceae zijn ook op de kip aangetroffen. Gezien het feit dat een zeer hoog percentage (88%) van het kippenvlees dat verkocht wordt in Nederland besmet is met ESBL-positieve E. coli, is het niet hygiënisch bereiden van dit vlees mogelijk ook een risicofactor voor kolonisatie ongeveer een-vijfde van de ESBL-plasmides die bij mensen zijn gevonden [zijn] niet te onderscheiden van die bij kippen zijn aangetroffen (RIVM 2012) Drie maal zeer veel bacteriën aangetroffen in varkens- en rundvlees De hoeveelheid bacteriën die in een product zitten is maatgevend voor de versheid van een product en wordt gemeten door het totaal aeroob kiemgetal per gram bepalen. Te veel bacteriën zorgen dat een product sneller zal bederven, een aspect dat bij barbecuevlees uiteraard belangrijk is. In gehakt en separatorvlees 2 mag volgens de wet daarom niet meer dan vijf miljoen kolonievormende eenheden (kve) per gram vlees worden aangetroffen. Voor andere vleessoorten bestaan opvallend genoeg geen grenswaarden (EUR-Lex 2005). Het is niet helemaal eenduidig waar de grens ligt voor wanneer voedsel bedorven is. In antwoord op Kamervragen over filet americain gaf de minister aan dat dit product pas bij 100 miljoen kve/gram bedorven zou zijn (MINVWS 2012). In de praktijk worden waarden van één tot tien miljoen als grenswaarde aangegeven. Zo beschouwt Scienta Nova, een onafhankelijk en deskundig adviesbureau voor de voedingsmiddelenindustrie, een product als licht bedorven als het kiemgetal de 1 miljoen per gram product passeert en tien miljoen de informele grens voor bedorven vlees is (Scienta Nova 2011). 3 Wageningen Universiteit en Researchcentrum hanteert een norm van tien miljoen en stelt dat deze norm ook door de NVWA gehanteerd wordt (WUR 2009). 4 Ook de Consumentenbond stelt dat de NVWA deze norm hanteert (Consumentenbond 2013b). Het laboratorium dat het onderzoek voor Wakker Dier gedaan heeft stelt dat de kwaliteit van (gemarineerd) vers vlees onvoldoende is bij een kiemgetal groter dan tien miljoen. 5 Ten slotte zijn er verscheidene handboeken op het gebied van microbiologie en voedsel die stellen dat een grenswaarde van één tot tien miljoen betekent dat een vleesproduct bedorven is en dus niet meer in het schap zou mogen liggen (Schaechter 2009; Forsythe 2008; Hui 2001). Belangrijk hierbij is op te merken dat een overschrijding van deze grenswaarden niet betekent dat er direct een gevaar is voor de voedselveiligheid, maar wel dat de voedselkwaliteit in het geding is. Zo kunnen bijvoorbeeld onschuldige melkzuurbacterien zich in het zure milieu van marinades vermeerderen, waardoor het kiemgetal kan toenemen. 4 Een hoog kiemgetal is dan niet direct gevaarlijk maar zegt wel wat over de (onvoldoende) kwaliteit van het product. Hoewel er geen sprake is van een wetsovertreding, blijkt uit het onderzoek dat bovengenoemde veelgebruikte grenswaarde van 10 miljoen voor bedorven vlees voor drie van de 11 vleesproducten vele malen werd overschreden (Tabel 2). Bij twee van de vier varkensproducten werd een 2,3 en 3,3 keer hogere waarde 1 Zie ook E. coli poepbacterie op kippen- en rundvlees, pagina 4. 2 Separatorvlees is een restproduct uit de vleesindustrie, afkomstig van de botten van een uitgebeend karkas 3 Persoonlijke communicatie Scienta Nova 4 Persoonlijke communicatie WUR 5 Persoonlijke communicatie Pagina 5 van 14

6 aangetroffen en bij één van de twee rundvlees producten zelfs een 4,7 keer hogere waarde. Omgerekend kwamen er meer dan tweeëneenhalf miljard bacteriën per runderlapje voor. Bij de kipproducten bleven de kiemgetallen onder de genoemde grenswaarde. Tabel 2. Hoeveelheid bacteriën per gram dat op de vleesproducten is aangetroffen (a eroob kiemgetal). Vleessoort Product Aeroob kiemgetal (kve/gram) Kip Italiaans gemarineerde kipfiletblokjes Kip Kipsate * Kip Kipsaucijs Kip Kipworstjes op stok Kip Mini kipsatéspies * Rund G&S Runder hamburger Rund Gemarineerd runderlapje ( ) ** Varken Gekruide Jägerburger * Varken Varken bieslook nootmuskaat worstjes Varken Varkenssaté (houdbaar tot ) ** Varken Varkensshaslick (houdbaar tot ) ** * Bij benadering ** Over informele grenswaarde van voor bedorven vlees Nota bene: de monstername vond plaats op vier augustus en de houdbaarheidsdatums van de drie producten met hoog kiemgetal zouden pas vier tot tien dagen later verstreken zijn (Tabel 2). Dit maakt deze uitkomsten erg verontrustend, aldus Scienta Nova 6 De warenwet stelt [de aanduiding te gebruiken tot ] verplicht voor producten die zeer bederfelijk zijn, zoals rauwe vleesproducten. De verpakking van deze producten moet zijn voorzien van een uiterste consumptiedatum. Overschrijding van de uiterste consumptiedatum brengt een onmiddellijk microbiologisch gevaar voor de consument met zich mee. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM 2010) Campylobacter op kippenvlees Op de Italiaans gemarineerde kipfiletblokjes zijn ook Campylobacter bacteriën aangetroffen. Deze bacterie kan voedselinfecties veroorzaken wat zich meestal uit in maag-darmontstekingen (buikgriep) en/of reactieve gewrichtsontsteking (RIVM 2004). Kippenvlees is al lange tijd het meest bekend als bron voor voedselinfecties door Campylobacter (NVWA 2014a). Jaarlijks krijgen ruim 42 duizend mensen hiermee te maken, waarvan meer dan de helft wordt veroorzaakt door het eten van kippenvlees (Havelaar et al. 2012). Om het probleem te bestrijden heeft de sector vanaf 1 maart 2014 zelf een grens van kve per gram vers kippenvlees ingesteld. Wanneer dit niet tot het gewenste resultaat leidt, zal de overheid vanaf eind 2015 zelf deze grens instellen en handhaven (MINVWS 2013). Staphylococcus aureus op varkens- en kippenvlees Op de Gekruide Jägerburger en Kipworstjes op stok zijn respectievelijk 700 en 1000 kve per gram Staphylococcus aureus aangetroffen. Bij deze concentraties zijn de bacteriën niet direct schadelijk, maar bij hogere concentratie 6 Persoonlijke communicatie Scienta Nova Pagina 6 van 14

7 kunnen deze bacteriën een voedselvergiftiging veroorzaken, met maag-darmontstekingen (buikgriep) tot gevolg (RIVM 2004). Jaarlijks lopen hierdoor meer dan mensen deze vergiftiging op, waarvan 16% voor rekening van varkens- en kippenvlees komt (Havelaar et al. 2012). E. coli poepbacterie op kippen- en rundvlees Op vijf van de 11 producten (45%) is de bekende E. coli poepbacterie aangetroffen. Deze bacteriën komen veelvuldig voor in de darmen van dieren en kunnen tijdens het slachtproces via de mest op het vlees terecht komen. Deze zogenaamde mestbezoedeling van vlees is om deze reden niet toegestaan en moet door de slachterij worden voorkomen door zo hygiënisch mogelijk te slachten. Desondanks staat de overheid het wel toe dat het vlees met E. coli is besmet, ongeacht het aantal bacteriën dat wordt aangetroffen (MINEZ 2013). Alleen voor gehakt geldt een grens van 500 kve per gram (EUR-Lex 2005). Voor de kipworstjes op stok werd deze grens bijna overschreden (Tabel 3). In de wetgeving is echter geen nultolerantie voor E.coli opgenomen omdat er in het slachtproces geen garanties kunnen worden gegeven dat er geen enkele bacterie op het vlees komt of reeds aanwezig is. Staatssecretaris Dijksma (EZ) in haar brief aan de Tweede Kamer over bacteriën op vlees Tabel 3. Kippen- en rundvleesproducten waarop de E. coli poepbacterie is aangetroffen. Product Kve/gram (E. coli) Kipsate 20 Kipsaucijs 130 Kipworstjes op stok 470 Mini kipsatéspies 30 Gemarineerd runderlapje 10 Sommige E. coli stammen zijn ziekmakend, waaronder de zogenaamde STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli. Omdat deze bacteriën (dodelijke) bloedingen in de darmen kunnen veroorzaken (Engels: enterohaemorrhagic), staat deze bacterie ook bekend als EHEC. De bacteriën worden meestal op vlees en melk van runderen en schapen aangetroffen en zijn daarmee de belangrijkste bronnen voor menselijke infecties (EFSA 2011). Zorgwekkend is dat deze bacteriën al jaren in toenemende mate resistent zijn tegen verschillende antibiotica (RIVM 2014). Het laboratorium heeft de producten ook onderzocht op het voorkomen van STEC/VTEC, maar niet kunnen aantonen. Listeria monocytogenes in kipsaucijs Eenmaal, op kipsaucijs, is Listeria monocytogenes aangetroffen met een concentratie van 10 kve per gram. Deze bacteriën kunnen leiden tot een voedselinfectie met dodelijke afloop: jaarlijks worden in Nederland 45 tot 60 personen ziek, waarvan 15 tot 20 overlijden. Bij risicogroepen zoals zwangere vrouwen, pasgeboren baby s en ouderen kunnen de gevolgen zeer ernstig zijn, zoals bloedvergiftiging, hersenvliesontsteking en spontane abortus (NVWA 2014b; RIVM 2004). Ondanks dat een deel van de besmettingen afkomstig is van kip en ander vlees, stelt de wetgever geen eisen aan de hoeveelheid kve die in deze producten aanwezig mag zijn (EUR-Lex 2005). Pagina 7 van 14

8 Geen Salmonella aangetroffen Salmonella kan net als E. coli door mestbezoedeling op vlees terecht komen en via deze weg mensen infecteren. Omdat de bacterie maag-darmontstekingen (buikgriep) kan veroorzaken mag het niet op vlees worden aangetroffen (EUR-Lex 2005; RIVM 2004). Jaarlijks krijgen 44 duizend mensen deze symptomen, waarvan 19% door het eten van vlees wordt veroorzaakt (Havelaar et al. 2012). Het laboratoriumonderzoek heeft op het barbecuevlees geen Salmonella aangetoond. 3. Conclusie De resultaten van de steekproef wijzen er op dat het gebruiken van speciaal barbecuevlees gepaard gaat met behoorlijke gezondheidsrisico s. Het onderzochte kippenvlees bleek het ernstigst besmet: vier van de vijf kipproducten waren besmet met multiresistente ESBL-producerende E. coli poepbacteriën, als ook andere ziekmakende bacteriën waarop zij hun resistentie mogelijk kunnen overdragen. Daarnaast werd eenmaal Campylobacter, eenmaal Staphylococcus aureus en eenmaal Listeria monocytogenes aangetroffen. Het gebruiken van rund- en varkensvlees is echter ook niet zonder risico. Op één van de twee rundvleesproducten en twee van de vier varkensvleesproducten werden grote hoeveelheden bacteriën gevonden: de in de praktijk vaak gehoorde grenswaarde voor bedorven vlees werd forsoverschreden. Omgerekend kwamen er per runderlapje meer dan tweeëneenhalf miljard bacteriën voor. Daarnaast was varkensvlees eenmaal besmet met Staphylococcus aureus. Op rundvlees is eenmaal de E. coli poepbacterie aangetroffen. bacteriën en Salmonella zijn in geen van de producten aangetroffen. Pagina 8 van 14

9 4. Bijlagen Bijlage 1. Overzicht onderzoeksresultaten barbecuevlees Vleessoort Product Analyse Uitkomst Kip Italiaans gemarineerde kipfiletblokjes Aeroob kiemgetal 30 C Aanwezig Escherichia coli < 10 Kipsate Aeroob kiemgetal 30 C 20000* Escherichia coli 20 Aanwezig (E.coli) Kipsaucijs Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli 130 Aanwezig (E.coli) Listeria monocytogenes 10 Kipworstjes op stok Aeroob kiemgetal 30 C Coagulase positieve Staphylococcus aureus 37 C 1000* Escherichia coli 470 Aanwezig (E.coli) Mini kipsatéspies Aeroob kiemgetal 30 C 50000* Escherichia coli 30 Aanwezig (E.coli) Pagina 9 van 14

10 Vleessoort Product Analyse Uitkomst Rund G&S Runder hamburger Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli < 10 STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Gemarineerd runderlapje Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli 10 STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Varken Gekruide Jägerburger Aeroob kiemgetal 30 C 40000* Coagulase positieve Staphylococcus aureus 37 C 700* Escherichia coli < 10 STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Varken bieslook nootmuskaat worstjes Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli < 10 STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Varkenssaté Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli < 10 Pagina 10 van 14

11 Vleessoort Product Analyse Uitkomst STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Varkensshaslick Aeroob kiemgetal 30 C Escherichia coli < 10 * Bij benadering STEC / VTEC Shiga-/ Verotoxine producerende E.coli Pagina 11 van 14

12 5. Bronnen Consumentenbond (2012): Rapport Kipfilet. Voedselveiligheid en maatschappelijke aspecten. Online beschikbaar via Consumentenbond (2013a): Rapport ESBL in rundvlees. [S.l.]. Online beschikbaar via Consumentenbond (2013b): Rapport voedselverspilling. EFSA (2011): Joint EFSA/ECDC technical report: Shiga toxin/verotoxin-producing Escherichia coli in humans, food and animals in the EU/EEA, with special reference to the German outbreak strain STEC O104. Online beschikbaar via Ellen, H.; Leenstra, F.; van Emous, R.; Groenestein, K.; van Harn, J.; van Horne, P. et al. (2012): Vleeskuikenproductiesystemen in Nederland. vergelijkende studie. Lelystad: Wageningen UR Livestock Research (Rapport / Wageningen UR Livestock Research, 619). Online beschikbaar via EUR-Lex (2005): Verordening (EG) nr. 2073/2005 van de Commissie van 15 november 2005 inzake microbiologische criteria voor levensmiddelen. Online beschikbaar via Forsythe, S. J. (2008): The microbiology of safe food. Oxford, Malden, MA: Blackwell Science. Online beschikbaar via GsjRwL1lIC&pg=PA105&lpg=PA105&dq=%22index+of+spoilage%22+meat&source=bl&ots=fXY06SSGri&sig=0O NCyQ7527yr4uB7xXgcWOAk2QE&hl=nl&sa=X&ei=JNkGVNztE8SwOej7gegC&ved=0CFEQ6AEwCA#v=onepage&q= %22index%20of%20spoilage%22%20meat&f=false. Gezondheidsraad (2011): Antibiotica in de veeteelt en resistente bacteriën bij mensen. Den Haag: Gezondheidsraad. Online beschikbaar via Grave, K.; Torren-Edo, J.; Mackay, D. (2010): Comparison of the sales of veterinary antibacterial agents between 10 European countries. In Journal of Antimicrobial Chemotherapy 65 (9), pp Havelaar, A.H. van; Duynhoven, YTHP; Pelt, W. (2012): Microbiologische ziekteverwekkers: Incidentie per ziekteverwekker en voedselgroep. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Online beschikbaar via dentie-per-ziekteverwekker-en-voedselgroep/. Hui, Y. H. (2001): Meat science and applications. New York [etc.]: Dekker. Online beschikbaar via ource=bl&ots=ushw5up0fn&sig=hhhkz1j7w8i4iisihpmjwke94- E&hl=nl&sa=X&ei=wdgGVPaMMMesPYf6gPgD&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=cfu%20meat%20spoilt%20bac terial%20count&f=false. Katan, M. B. (2011): Barbecue zonder berouw. Online beschikbaar via Leverstein-van Hall, M. A.; Dierikx, C. M.; Cohen Stuart, J.; Voets, G. M.; van den Munckhof, M. P.; van Essen- Zandbergen, A. et al. (2011): Dutch patients, retail chicken meat and poultry share the same ESBL genes, plasmids and strains. In Clinical Microbiology & Infection 17 (6), pp Pagina 12 van 14

13 MINEZ (2013): Kamerbrief over bacteriën op vlees. Ministerie van Economische Zaken. Online beschikbaar via MINLNV (2010a): Brief minister over cefalosporine-antibiotica in de pluimveehouderij. MINLNV (2010b): Deskundigenberaad RIVM en reductie antibioticumgebruik. Online beschikbaar via MINVWS (2012): Beantwoording Kamervragen over overtredingen bij productie filet américain. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Online beschikbaar via MINVWS (2013): Kamerbrief over aanpak campylobacter op vers kippenvlees Kamerstuk Rijksoverheid.nl. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Online beschikbaar via NVWA (2005): NVWA VWA en Voedingscentrum starten campagne 'Barbecuen zonder buikpijn'. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Online beschikbaar via NVWA (2014a): Bacteriën, ziekteverwekkers Campylobacter. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Online beschikbaar via NVWA (2014b): Wat is het gevaar van Listeria monocytogenes? Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Online beschikbaar via Overdevest (2010): Extend spectrum beta-lactamase producing Enterobacteriaceae (ESBL) in retail meat. RIVM (2004): Microbiologische ziekteverwekkers: Belangrijkste ziekteverwekkers in voedsel en geassocieerde ziekteverschijnselen - Nationaal Kompas Volksgezondheid. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Online beschikbaar via angrijkste-ziekteverwekkers-in-voedsel-en-geassocieerde-ziekteverschijnselen/. RIVM (2010): Untitled. Risicobeoordeling inzake alternatief gebruik van voormalige voedingsmiddelen inclusief groente en fruit. Online beschikbaar via RIVM (2012): Veelgestelde vragen over ESBL's. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Online beschikbaar via ngen/jaargang_21_2010/nummers_jaargang_21/oktober_2010/inhoud_oktober_2010/veelgestelde_vragen_ove r_esbl_s. RIVM (2013): Nethmap NETHMAP: Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands. MARAN: Monitoring of Antimicobial Resistance and antibiotic usage in Animals in the Netherlands: Wageningen UR. Online beschikbaar via Pagina 13 van 14

14 13. RIVM (2014): Nethmap/Maran NETHMAP: Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands. MARAN: Monitoring of Antimicobial Resistance and antibiotic usage in Animals in the Netherlands: Wageningen UR. Online beschikbaar via Rogers, L (2011): Antibiotic Resistance and Food Animal Production: a Bibliography of Scientific Studies ( ). PEW. Schaechter, Moselio (2009): Encyclopedia of microbiology. 3 rd ed. Amsterdam: Elsevier. Online beschikbaar via ce=bl&ots=p_cfvk5bvh&sig=mluznucvlrhqqnavmonvldvbdni&hl=nl&sa=x&ei=tdkgvmudcifjpi3bgdgc&ved=0c CYQ6AEwAQ#v=onepage&q=fung%201980%20index%20of%20spoilage&f=false. Scienta Nova (2011): Kwaliteitsonderzoek naar gerookte zalm (Salmo Salar). Een steekproef van 14 monsters. Online beschikbaar via SDa (2014): Het gebruik van antibiotica bij landbouwhuisdieren in Trends, benchmarken bedrijven en dierenartsen. Utrecht: SDa Autoriteit Diergeneesmiddelenautoriteit. Online beschikbaar via Stuart, James Cohen; van den Munckhof, Thijs; Voets, Guido; Scharringa, Jelle; Fluit, Ad; Hall, Maurine Leverstein- Van (2012): Comparison of ESBL contamination in organic and conventional retail chicken meat. In International Journal of Food Microbiology 154 (3), pp Online beschikbaar via Voedingscentrum (2014): ESBL. Online beschikbaar via WHO (2011): Tackling antibiotic resistance from a food safety perspective in Europe. Copenhagen: World Health Organization. WUR (2009): Hygiene in het huishouden. Vers of bedroven? Online beschikbaar via Pagina 14 van 14