Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie,
|
|
- Thomas Claessens
- 4 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, Indicator 9 november 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Frequent gebruik van antibiotica in de veehouderij heeft geleid tot ontwikkeling van resistentie bij bacteriën. Download figuur [2] Download data (xls) [3] In 2011 verkoop antibiotica 30% minder De overheid zet in op selectief, beperkt en curatief gebruik van antibiotica, maar het huidige gebruik in de veehouderij is nog groot. In 2011 was het gebruik ruim 30% lager dan in 2009 waarmee het eerste reductiedoel van 20% ruim is gehaald. Dit blijkt uit verkoopcijfers van de branchevereniging Veterinaire Farmacie (FIDIN). Voor 2013 geldt een reductiedoel van 50% en voor 2015 van 70%. Gebruik antibiotica in de veehouderij daalt sinds 2007 Het aantal behandelingen in de varkens- en pluimveehouderij was in 2011 de helft lager dan in 2009 Pagina 1 van 10
2 (Bondt et al., 2012). In de vleeskalverhouderij was de daling minder. Vleeskalverhouders behandelden hun dieren in 2011 het vaakst, met ongeveer 25 behandelingen per jaar. Melkkoeien kregen met 6 behandelingen per jaar het minst vaak antibiotica toegediend. Een verdere daling kan bereikt worden door een betere hygiëne en door minder dieren per vierkante meter te houden. Grote verschillen tussen bedrijven De variatie in gebruik tussen bedrijven is groot en het zijn vaak dezelfde bedrijven die elk jaar een hoog gebruik hebben (Bondt et al. 2009). De SDa Autoriteit Diergeneesmiddelen (2012) rapporteert een nog grotere variatie dan Bondt et al. Door benchmarking, intensieve controle en door begeleiding door de dierenarts wil de SDa vooral het aantal grootverbruikers terugbrengen. Over het algemeen gebruiken de grotere varkensbedrijven in gebieden met een hoge varkensdichtheid relatief vaker antibiotica (van der Fels-Klerx, 2011). Bacteriële resistentie tegen antibiotica door gebruik in de veehouderij Het frequente gebruik van antibiotica in de veehouderij leidt tot bacteriële resistentie (Mevius, 2008). Het gebruik in de veehouderij staat in schril contrast met de terughoudendheid waarmee antibiotica worden toegepast in de humane gezondheidszorg. Nederland kent met 11 standaarddoseringen per 1000 inwoners per dag het laagste gebruik binnen Europa bij mensen (NETHMAP, 2012). Ter vergelijking: het aantal standaarddoseringen per 1000 dieren in de intensieve veehouderij in 2011 op basis van Bondt et al. (2012) is per dag. Antibioticaresistentie is het hoogst bij dieren die voor de vleesproductie worden gehouden. Een van de bacteriën die deze resistentie hebben ontwikkeld, is de algemene darmbacterie E. coli (zie onderstaande figuur). Het hoogste niveau van resistentie doet zich voor bij vleeskuikens. Bij circa 60 procent van de groepen vleeskuikens is resistentie gevonden tegen drie belangrijke groepen van antibiotica: beta-lactam-antibiotica (waaronder penicilline), tetracycline en quinolonen. Met de daling van het gebruik sinds 2007 neemt bij vleeskalveren en vleeskuikens de resistentie iets af (MARAN-2012). Behalve bij E. coli zijn ook bij Salmonella- en Campylobacterbacteriën stijgende resistenties aangetoond (MARAN-2009, 2011). [figuurgroep] Pagina 2 van 10
3 Download figuur [4] Download data (xls) [5] Pagina 3 van 10
4 Download figuur [6] Download data (xls) [7] Pagina 4 van 10
5 Download figuur [8] Download data (xls) [9] Pagina 5 van 10
6 Download figuur [10] Download data (xls) [11] [/figuurgroep] Directe risico's voor de volksgezondheid Het antibioticagebruik in de veehouderij brengt zowel een direct als een indirect risico voor de volksgezondheid met zich mee. Een direct risico is resistentie van bacteriën die via voedsel, direct contact of het milieu overdraagbaar zijn naar de consument en waarvan deze ziek kan worden. Het risico van voedseloverdraagbare besmetting neemt toe naarmate de hygiëne in de keuken meer te wensen overlaat. Voorbeelden zijn Salmonella en Campylobacter. De MRSA-bacterie (ook wel ziekenhuisbacterie genoemd) veroorzaakt infecties die moeilijk behandelbaar zijn. MRSA is namelijk ongevoelig voor de zogenaamde beta-lactam-antibiotica. Deze antibiotica zijn belangrijk voor de behandeling van ernstige infecties. Ongeveer 10-15% van het aantal humane MRSA-infecties betreft de veegerelateerde variant van MRSA. Dit is duidelijk hoger dan in andere Europese landen (van Cleef et al., 2011). De besmetting komt vooral voor bij personen die direct contact hebben met besmet vee. Buiten deze groep komt de veegerelateerde MRSA zelden voor. Indirecte risico's voor de volksgezondheid Een indirect risico ontstaat als in darmbacteriën zoals E. coli resistentiegenen voorkomen die overdraagbaar zijn naar de menselijke darmflora. Dit zou bijvoorbeeld kunnen plaatsvinden bij ESBL's (Extended Spectrum β-lactamases). ESBL's zijn enzymen in bacteriën die alle beta-lactamantibiotica kunnen inactiveren. De genen die voor productie van deze enzymen zorgen, zijn relatief Pagina 6 van 10
7 gemakkelijk overdraagbaar tussen bacteriën. Dat maakt een snelle verspreiding mogelijk, onder meer van dier naar mens. Er is een toename van het aantal humane besmettingen met ESBL's die gelijk oploopt met het voorkomen van ESBL's in de Nederlandse veestapel (MARAN-2012). Ook gezelschapsdieren en wilde dieren kunnen ESBL's bij zich dragen. In welke mate dieren in de veehouderij een bijdrage leveren aan de humane besmettingen is niet duidelijk. Antibioticaresistentie verspreidt zich in het milieu In oppervlaktewater in gebieden met veel veehouderij zijn hoge percentages bacteriën met resistentie tegen antibiotica aangetroffen (Blaak et al., 2010). Het type resistentie wijst op een relatie met dierlijke mest, maar ook afvalwater, al dan niet gezuiverd, kan een bron zijn. Uit bodemmonsters is gebleken dat de hoeveelheid resistente bacteriën in de periode op 5 Nederlandse locaties is toegenomen (Knapp et al., 2010). Ook werd gevonden dat bemesting de hoeveelheid van bepaalde resistentiegenen in landbouwgronden kan verhogen (Geofox-Lexmond, 2009). Een pool van resistentiegenen in het milieu zou door mutaties en kruisingen kunnen leiden tot verspreiding van resistenties. Het is nog niet bekend of het milieu in vergelijking met de bovengenoemde risico's een relevante route van overdracht van resistentie naar de mens vormt. Resistentievorming wordt bij de toelating voor diergeneesmiddelen niet meegenomen als factor in de beoordeling van milieurisico's (EC/2001/83). De toelating maakt wel een beoordeling van de ecologische toxiciteit. In een rapport van Geofox-Lexmond (2009) worden berekeningen gemaakt van gehalten in de bodem (zoals toegepast in de toelating) voor de twee belangrijkste groepen antibiotica die in de veehouderij worden gebruikt. Informatie over de actuele concentraties van antibiotica in het milieu is schaars. Gezondere dieren De gezondheid van dieren is in de loop van de tijd waarschijnlijk verbeterd. Alhoewel exacte meetgegevens ontbreken, zijn er diverse ontwikkelingen die daarop duiden (Leenstra et al., 2010). Ondanks positieve ontwikkelingen leiden dierziekten steeds vaker tot maatschappelijke onrust, zoals bij de Q-koorts. Ook antibiotica dragen bij aan de gezondheid van dieren. Antibiotica zijn effectief, betrouwbaar en goedkoop (PBL, 2010). Het antibioticagebruik in gram per kilogram vlees is ondanks de recente daling nog steeds hoog vergeleken met de meeste Europese landen (Grave et al., 2010; EMA, 2012). Beleid voor antibioticagebruik in de veehouderij Betere hygiëne, goed geventileerde stallen en het vermijden van stress voor de dieren kunnen het antibioticagebruik terugdringen. De overheid heeft de verantwoordelijkheid voor het terugdringen van het gebruik van antibiotica bij de veehouderijsector gelegd, zolang deze erin slaagt om de gestelde doelen te halen. Inmiddels genomen maatregelen zijn o.a. registratie van het gebruik, vaste contracten tussen veehouder en veearts, beperking van groepsmedicatie en een verbod op het toedienen van enkele voor de humane gezondheidszorg meest kritische antibiotica door de veehouder zelf (PVE, 2012). Referenties Blaak H., F.M. Schets, R. Italiaander, H. Schmitt en A.M. de Roda Husman (2010) Antibioticaresistente bacteriën in Nederlands oppervlaktewater in veeteeltrijk gebied [12]. RIVM rapport Pagina 7 van 10
8 Bondt, N., L.F. Puister, L. Ge, H.B. van der Veen, R.H.M. Bergevoet, B.E. Douma, A.L.J. van Vliet & K.W. Wehling (2012) Trends in veterinary antibiotic use in the Netherlands [13] Bondt, N., L.F. Puister & R.H.M. Bergevoet (2009), Antibioticagebruik op melkvee-, varkensen pluimveebedrijven. Gebruik in 2007 in vergelijking met voorgaande jaren [14], Den Haag: LEI Wageningen UR. Cleef, B.A.G.L. van, et al., (2011). Livestock-associated Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus in Humans, Europe [15]. EMA (2012). Sales of veterinary antimicrobial agents in 19 EU/EEA countries in 2010 [16]. EU (2003) Verordening 1831/2003 van het Europees parlement en de raad van 22 september 2003 betreffende toevoegingsmiddelen voor diervoeding [17]. Publicatieblad van de Europese Unie L 268, Van der Fels-Klerx, I (2011). Hoe meer varkens des te meer antibiotica [18], geraadpleegd juni Geofox-Lexmond (2009). Veterinaire antibiotica in de bodem en oppervlaktewater [19], geraadpleegd juni Grave, K., J. Torren-Edo en D. Mackay (2010) Comparison of the sales of veterinary antibacterial agents between 10 European countries [20]. Journal of Antimicrobial Chemotherapy. 65 (9), Knapp, C.W, Dolfing, J., Ehlert, P.A.I. en D.W. Graham (2010) Evidence of Increasing Antibiotic Resistance Gene Abundances in Archived Soils since 1940 [21]. Environmental Science and Technology, 44, Leenstra, F., R. Bergevoet, T. Kimman & P. Vriesekoop (2010), Diergezondheid in de veehouderij, op weg naar duurzaamheid [22], Lelystad: Wageningen UR Livestock Research. (essay op verzoek van het PBL) MARAN-2008 (2010), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands In 2008 [23] (MARAN-2008). Veterinary Antibiotic Usage and Resistance Surveillance Working Group (VANTURES). MARAN-2009 (2011), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands In 2009 [24] (MARAN-2009). Veterinary Antibiotic Usage and Resistance Surveillance Working Group (VANTURES). MARAN-2012 (2012), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands [25] NETHMAP-2012 (2012), Consumption of Antimicrobial Agents and Antimicrobial Resistance among Medically Important Bacteria in the Netherlands [25] Mevius, D. (2008), Resistentie, een gevoelig onderwerp [26]. (inaugurele rede Universiteit Utrecht, geraadpleegd april PBL (2010) Op weg naar een duurzame veehouderij. Ontwikkelingen tussen 2000 en 2010 [27]. PVE (2012). Website Productschappen Vee, Vlees en eieren [28]. SDa (2012). Beschrijving van het antibioticumgebruik bij vleeskuikens, zeugen en biggen, vleesvarkens en vleeskalveren in 2011 en benchmarkindicatoren voor [29] SDa, Autoriteit Diergeneesmiddelen. Relevante informatie EU. Europese wetgeving diergeneesmiddelen [30] FIDIN. Antibioticagebruik in de veehouderij. [31] FIDIN, branchevereniging van Veterinaire Farmacie in Nederland. [31] RIVM. Informatie over antibioticaresistentie. [32] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Pagina 8 van 10
9 Technische toelichting Naam van het gegeven Antibioticagebruik in de veehouderij en resistentie van bacteriën tegen antibiotica Omschrijving Frequent gebruik van antibiotica leidt tot resistentie van bacteriën tegen deze middelen. Verantwoordelijk instituut Planbureau voor de Leefomgeving, Martha van Eerdt (PBL/WLV) Berekeningswijze Cijfers over het antibioticagebruik per kg levend gewicht en over antibioticaresistentie zijn afkomstig van FIDIN en MARAN De hoeveelheid antimicrobiële groeibevorderaars is geschat uit grafieken in de FIDIN-rapportages. Geografisch verdeling Nederland Verschijningsfrequentie jaarlijks Achtergrondliteratuur FIDIN, branchevereniging van Veterinaire Farmacie in Nederland. MARAN-2012 (2012), Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in The Netherlands [25] Opmerking De verkoopdata van FIDIN omvatten naar schatting 98% van de verkopen in Nederland. De berekening van de hoeveelheid antibiotica is in overeenstemming gebracht met de door het Europees Medicijn Agentschap geharmoniseerde methode (EMA, 2012). Door deze correctie komt het gebruik ongeveer 4% lager uit (MARAN-2012). Het gemiddeld gebruik per land wordt sterk bepaald door de samenstelling van de veestapel en het type gebruikte antibiotica. Zo heeft een land met veel melkvee een lager gemiddelde dan een land met relatief veel varkens en kippen. Betrouwbaarheid Het aantal behandelingen per dier is gebaseerd op cijfers uit de LEI-steekproef, ca 400 bedrijven w.v. circa 80% intensieve veehouderijbedrijven. Rapportages van productschappen en van SDa omvatten meer bedrijven en komen voor 2011 op een ca 30% hoger aantal behandelingen. Dit afwijkende aantal behandelingen kan behalve met de steekproef(grootte) ook te maken hebben met een verschil in rekenregels. Pagina 9 van 10
10 Referentie van deze webpagina CBS, PBL, RIVM, WUR (2012). [33] (indicator 0565, versie 03, 9 november 2012 ). Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Den Haag; PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag; RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven; en Wageningen University and Research, Wageningen. Bron-URL: Links [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] Veterinary antibiotic usage.pdf [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] Pagina 10 van 10
Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie,
Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, 1996-2010 Indicator 24 juni 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieGebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie,
Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, 1999-2014 Indicator 19 april 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieGebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie,
Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, 1999-2016 Indicator 15 september 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatie24 jaar antibioticumonderzoek in Lelystad
24 jaar antibioticumonderzoek in Lelystad Zijn we voldoende voorbereid op een nieuwe episode? 7 februari 2017, Dik Mevius Inhoud Antibioticumgebruik Dier versus mens Belangrijkste episodes sinds 1990 Resistente
Nadere informatieAantal auto's per provincie,
Indicator 23 september 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal personenauto's
Nadere informatieWerkgelegenheid en verhouding wonen en werken per gemeente, 2013
Werkgelegenheid en verhouding wonen en werken per gemeente, 2013 Indicator 10 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieVermesting zoet oppervlaktewater,
Indicator 6 november 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Vermesting is een van de belangrijkste
Nadere informatieBelasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen,
Belasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen, 1998-2010 Indicator 15 februari 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieEmissies van broeikasgassen door de land- en tuinbouw,
Emissies van broeikasgassen door de land- en tuinbouw, 1990-2009 Indicator 19 oktober 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieRijksuitgaven aanleg, beheer en onderhoud hoofdinfrastructuur,
Rijksuitgaven aanleg, beheer en onderhoud hoofdinfrastructuur, 2000-2012 Indicator 10 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieGft-afval verwerkers,
Indicator 10 januari 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De hoeveelheid groente-, fruit-
Nadere informatieBedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven,
Bedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven, 2000-2010 Indicator 31 augustus 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieEnergieverbruik in de land- en tuinbouw,
Indicator 27 januari 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Binnen de land- en tuinbouw
Nadere informatieGezondheidsklachten binnenmilieu,
Indicator 27 mei 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Ruim 60% van de milieugerelateerde
Nadere informatieEnergieverbruik in de land- en tuinbouw,
Indicator 23 maart 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Binnen de land- en tuinbouw verbruikt
Nadere informatieMilieu-investeringen in de industrie en energiesector,
Milieu-investeringen in de industrie en energiesector, 1975-2009 Indicator 30 juni 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt
Nadere informatieBiologische voedingsmiddelen,
Indicator 4 februari 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het marktaandeel van biologische
Nadere informatieGezondheidsklachten binnenmilieu,
Indicator 21 december 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Achtenzestig procent van de
Nadere informatieHobbyboeren, 2013 Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (
Indicator 19 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2013 was 26% van alle land-
Nadere informatieHuishoudens,
Indicator 24 januari 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De relatief sterkste groei van
Nadere informatieHuishoudens,
Indicator 19 december 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De relatief sterkste groei
Nadere informatieZuivering van stedelijk afvalwater: stikstof en fosfor,
Zuivering van stedelijk afvalwater: stikstof en fosfor, 1981-2014 Indicator 13 april 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieWoningvoorraad, investeringen en nieuwbouwwoningen,
Woningvoorraad, investeringen en nieuwbouwwoningen, 1995-2016 Indicator 10 oktober 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt
Nadere informatieBedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven ( )
Bedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven (1980-2009) Indicator 13 augustus 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieHernieuwbare elektriciteit,
Indicator 15 maart 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2010 is de productie van hernieuwbare
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen,
Belasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen, 1990-2008 Indicator 29 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieBelasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen,
Belasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen, 1998-2008 Indicator 17 december 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBundeling wonen in nationale bundelingsgebieden,
Indicator 20 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel woningen en inwoners
Nadere informatieHernieuwbare elektriciteit,
Indicator 9 april 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2014 (voorlopige cijfers) bedroeg
Nadere informatieCO2-uitstoot Nederlandse deelnemers EU ETS
Indicator 4 september 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De 450 Nederlandse bedrijven
Nadere informatieHernieuwbare elektriciteit,
Indicator 20 december 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2010 is de productie van
Nadere informatieAlgemene fysisch-chemische kwaliteit oppervlaktewater KRW, 2009
Algemene fysisch-chemische kwaliteit oppervlaktewater KRW, 2009 Indicator 3 juni 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt
Nadere informatieGlastuinbouw,
Indicator 25 juni 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal glastuinbouwbedrijven
Nadere informatieAantalsontwikkeling van amfibieën
Indicator 1 juli 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In de periode voor 1997 is door
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen,
Belasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen, 1990-2015 Indicator 2 oktober 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBelasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen,
Belasting van het milieu door gewasbeschermingsmiddelen, 1998-2007 Indicator 4 september 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater door huishoudens,
Belasting van het oppervlaktewater door huishoudens, 1990-2013 Indicator 7 oktober 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt
Nadere informatieWindturbines in de groene ruimte
Indicator 20 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal windturbines is
Nadere informatieHernieuwbare elektriciteit,
Indicator 3 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van
Nadere informatieWatergebruik in de land- en tuinbouw,
Indicator 27 juli 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het gemiddeld watergebruik per
Nadere informatieBelangstelling voor maatschappelijke problemen,
Indicator 3 december 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De belangstelling van stemgerechtigden
Nadere informatieDuurzame elektriciteit,
Indicator 2 maart 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van duurzame
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen,
Belasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen, 1990-2016 Indicator 27 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieBevolkingsomvang en aantal huishoudens,
Indicator 6 mei 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Per 1 januari 2019 telde Nederlandse
Nadere informatieSamenstelling van huishoudelijk restafval,
Indicator 10 september 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Plastics hebben een steeds
Nadere informatieOverschrijding kritische stikstofdepositie op natuur, 2009
Indicator 8 april 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Circa 60 procent van het areaal
Nadere informatieVerbruik van hernieuwbare energie voor vervoer,
Indicator 14 oktober 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het verbruik van hernieuwbare
Nadere informatieAtmosferische depositie op binnenwater en op het rioolstelsel,
Atmosferische depositie op binnenwater en op het rioolstelsel, 1990-2016 Indicator 1 oktober 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieAantalsontwikkeling van amfibieën,
Indicator 17 juli 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In de periode voor 1997 is door
Nadere informatieHernieuwbare elektriciteit,
Indicator 10 januari 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van
Nadere informatieLeidt antibioticumgebruik in dieren tot risico's voor de volksgezondheid? Dik Mevius
Leidt antibioticumgebruik in dieren tot risico's voor de volksgezondheid? Dik Mevius Antibioticumgebruik in mensen en dieren in Europa kg active ingredient x 1.000 Antibioticumgebruik in dieren in NL (Bron
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen,
Belasting van het oppervlaktewater met vermestende stoffen, 1990-2017 Indicator 1 oktober 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBevolkingsomvang en aantal huishoudens,
Indicator 2 mei 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Per 1 januari 2018 telde Nederlandse
Nadere informatieCO2-uitstoot Nederlandse deelnemers EU ETS
Indicator 4 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De circa 435 Nederlandse bedrijven
Nadere informatieKonijnen en vergrassing en verstruiking duinen
Indicator 2 december 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Konijnen zijn in de tweede helft
Nadere informatieRijksuitgaven aanleg, beheer en onderhoud hoofdinfrastructuur,
Rijksuitgaven aanleg, beheer en onderhoud hoofdinfrastructuur, 2000-2014 Indicator 7 september 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieBenutting van de plaatsingsruimte voor stikstof en fosfaat uit dierlijke mest,
Benutting van de plaatsingsruimte voor stikstof en fosfaat uit dierlijke mest, 2006-2015 Indicator 16 mei 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met
Nadere informatieBundeling wonen in nationale bundelingsgebieden,
Indicator 10 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel woningen en inwoners
Nadere informatieBruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid,
Indicator 26 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Uit voorlopige cijfers over
Nadere informatieEnergieverbruik per energiedrager,
Indicator 18 december 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het Nederlandse energieverbruik
Nadere informatieEnergieverbruik per sector,
Indicator 29 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2013 is het energieverbruik
Nadere informatieEnergieverbruik door de industrie,
Indicator 29 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2013 (nader voorlopige
Nadere informatieVliegbewegingen en handelsverkeer op Nederlandse luchthavens,
Vliegbewegingen en handelsverkeer op Nederlandse luchthavens, 1997-2014 Indicator 19 oktober 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieBeschikbaarheid openbaar groen binnen 500 meter van de woning in nieuwbouwwijken,
Beschikbaarheid openbaar groen binnen 500 meter van de woning in nieuwbouwwijken, 1997-2003 Indicator 8 december 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie
Nadere informatieInfrastructuur, 2015 Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (
Indicator 13 oktober 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De infrastructuur ligt ongelijk
Nadere informatieBedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven,
Bedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven, 2000-2015 Indicator 5 december 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBiologische voedingsmiddelen,
Indicator 19 januari 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het marktaandeel van biologische
Nadere informatieAantal motorvoertuigen,
Indicator 5 oktober 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal personenauto's en
Nadere informatieWoningvoorraad naar eigendom,
Indicator 1 oktober 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Op 1 januari 2012 waren er 7,3
Nadere informatieEnergieverbruik per energiedrager,
Indicator 10 september 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het Nederlandse energieverbruik
Nadere informatieComposteer- en vergistingsinstallaties voor gft-afval,
Composteer- en vergistingsinstallaties voor gft-afval, 1989-2015 Indicator 1 juni 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt
Nadere informatieBodemgebruik,
Indicator 22 augustus 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De laatste halve eeuw is de
Nadere informatieAfstand tot huisartsenpraktijk, 2012
Indicator 8 september 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Nederlanders woonden in 2012
Nadere informatieAfvalstoffen van de industrie: aanbod per sector naar stofsoort, 2006
Afvalstoffen van de industrie: aanbod per sector naar stofsoort, 2006 Indicator 24 juli 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid,
Indicator 2 november 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Uit voorlopige cijfers blijkt
Nadere informatieVoetafdruk van de Nederlandse consumptie, 2005
Indicator 14 juni 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De hoeveelheid land die nodig is
Nadere informatieBedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven,
Bedrijfsgrootte en economische omvang landbouwbedrijven, 2000-2018 Indicator 12 juni 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieVerbruik van elektriciteit,
Indicator 20 juli 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het totale elektriciteitsverbruik
Nadere informatieBevolkingsomvang en aantal huishoudens,
Indicator 4 juli 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Per 1 januari 2017 bedraagt de Nederlandse
Nadere informatieBruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid,
Indicator 24 maart 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Uit voorlopige cijfers blijkt
Nadere informatieEmissies naar lucht door huishoudens,
Indicator 1 mei 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissies van kooldioxide, stikstofoxiden
Nadere informatieCulturele en natuurlijke kernkwaliteiten van het landschap
Indicator 8 september 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Ecologische, aardkundige en
Nadere informatieFlora van loof- en gemengde bossen,
Indicator 7 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In de loofbossen en gemengde
Nadere informatieBroeikasgasemissies in Nederland,
Indicator 8 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De totale uitstoot van broeikasgassen
Nadere informatieSamenstelling van huishoudelijk restafval,
Indicator 6 april 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Plastics hebben een steeds groter
Nadere informatieBedrijfsvestigingen en werkzame personen naar locatietype,
Bedrijfsvestigingen en werkzame personen naar locatietype, 2002-2008 Indicator 20 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBodemgebruik in Nederland,
Indicator 1 oktober 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken Sinds 1979 zijn de oppervlakten
Nadere informatieBarrières en versnippering van de Ecologische Hoofdstructuur,
Barrières en versnippering van de Ecologische Hoofdstructuur, 2005-2011 Indicator 16 april 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBelangstelling voor maatschappelijke problemen,
Indicator 2 december 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De belangstelling van kiesgerechtigden
Nadere informatieBiologische landbouw: aantal bedrijven en areaal,
Indicator 14 februari 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2007 wordt op 2,1 procent
Nadere informatieVoor sloop vrijgekomen motorvoertuigen,
Indicator 30 augustus 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal auto's dat jaarlijks
Nadere informatieFietsgebruik,
Indicator 6 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Tussen 2000 en 2016 nam het
Nadere informatieInternationaal belang Nederland voor watervogels
Indicator 9 juli 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Nederland is internationaal gezien
Nadere informatieDe aanpak van vervuilde bovengrond en van vervuild grondwater
De aanpak van vervuilde bovengrond en van vervuild grondwater Indicator 4 september 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieBanen per gemeente,
Indicator 18 oktober 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 bevindt ongeveer 15
Nadere informatieBelasting van het oppervlaktewater door huishoudens,
Belasting van het oppervlaktewater door huishoudens, 1990-2016 Indicator 27 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatieEnergielabels van woningen,
Indicator 30 april 2014 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Per 1 april 2014 waren bijna 2,5
Nadere informatieInfrastructuur, 2012 Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (
Indicator 2 november 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De infrastructuur ligt ongelijk
Nadere informatieVerbruik van duurzame energie,
Indicator 21 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aandeel duurzaam in het binnenlandse
Nadere informatieWoningen en nieuwbouwwoningen per gemeente en provincie,
Woningen en nieuwbouwwoningen per gemeente en provincie, 2000-2008 Indicator 20 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens
Nadere informatie